مقاله کشاورزی چند قابلیتی و افزایش بهره وری از منابع آب و خاک

بخشی از مقاله

چکیده

در اجلاس سران سال 1992 براي اولین بار درباره سیستم مدیریتی کشاورزي چند قابلیتی و نقش آن در توسعه سازگار با محیط زیست بحث شد. امروزه، مفهوم کشاورزي چند قابلیتی فقط به سازگاري با محیط زیست محدود نمیشود، بلکه میتواند کارکردهاي مختلفی در کنار کشاورزي رایج داشته باشد . این مفهوم زمانی نمود مییابد که در کنار تولید غذا و فیبر به اهداف دیگر همچون امنیت غذایی، حفظ و تأمین شرایط لازم براي زندگی جامعه روستایی، حفاظت از منابع طبیعی، مدیریت پایدار و استفاده از انرژيهاي تجدیدپذیر، حفاظت از تنوع زیستی و بهبود چشم اندازهاي طبیعی در هر منطقه برسد.

هدف این مقاله ارائه تعریفی جامع از کشاورزي چند قابلیتی، خلاصهسازي تجربیات کشورها و مراکز فعال در زمینه سازوکار ظهور و گسترش کشاورزي چند قابلیتی و روشهاي کمیسازي تولیدات حاصل از کشاورزي چند قابلیتی است. بررسیهاي متعدد نشان داد که جنبههاي مختلف سیستم مدیریت در کشاورزي چند قابلیتی تغییرات منطقهاي گستردهاي دارد، به همین دلیل براي رسیدن به نتایج مطمئن، لازم خواهد بود تا مناطق را بر اساس خصوصیات مشترك مدیریتی طبقهبندي کرده و با کمک این طبقهبندي به بررسی هر منطقه بپردازیم. بنابراین در این مقاله تمرکز اصلی روي زمینهاي شالیزاري است.

در این مقاله تلاش شده با کمک بررسی منابع مختلف موجود، عملکردهاي اقتصادي، هیدورلوژیکی، اجتماعی و فرهنگی یک سیستم مدیریتی چند قابلیتی شناسایی شود. با تمرکز بر نتایج حاصل از مطالعات انجام شده و بررسی تولیدات حاصل از کشاورزي چند قابلیتی - کالاها - و ارزشگذاري منافع غیر مادي - غیر کالاها - این نتیجه حاصل شد که کشاورزي چند قابلیتی علاوه بر کارکردهاي یک کشاورزي سنتی و رایج، میتواند منافع ملی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی داشته و یک فعالیت سودآور و مطمئن براي جامعه روستایی و کشورهاي اجراکننده این سیستم مدیریتی باشد.

-1 مقدمه

مفهوم کشاورزي چند قابلیتی براي اولین بار در اجلاس سران 1992 در چهارچوب بحث قرار گرفت. تمرکز اصلی در این اجلاس روي سهم بخش کشاورزي در توسعه محیط زیست پایدار بود . - 11 - از آن زمان مفهوم کشاورزي چند قابلیتی با در نظر گرفتن تمام عملکردهاي کشاورزي که فراتر از تولید مواد غذایی و حفاظت از محیط زیست است، استفاده میشود.

امروزه، به علت افزایش سریع و استثنایی رشد اقتصادي، بین کشاورزي و صنعت اختلاف شدیدي در بهرهگیري از منابع آب و زمین به وجود آمده است. در دو فعالیت صنعتی و کشاورزي، هدف افزایش درآمد اقتصادي و بهرهمندي بیشتر از منابع آب و خاك است. در نتیجه حفاظت از محیط زیست در سطح سخنرانیها باقی مانده و در عمل توجه چندانی به محیط زیست در کنار فعالیتهاي اقتصادي - کشاورزي و صنعت - نمیشود.

توجه بیشتر به محیط زیست و بررسی اثرات فعالیتهاي اقتصادي بر روي آن، یک نیاز مهم در جامعه امروز است. در نتیجه لازم است اقداماتی مناسب براي فرهنگ سازي در زمینه حفاظت از محیط زیست آغاز شود. این مسئله به این معنا نیست که تمام فعالیتها به دلیل آسیب رسانی به محیط زیست باید متوقف شود، بلکه باید با کمک راهکارهاي مدیریتی بتوان با حفظ سلامت محیط زیست، از اثرات مثبت فعالیتهاي اقتصادي بهرهمند شد.

براي مثال فعالیت کشاورزي به عنوان یک فعالیت اقتصادي باید همسو با محیط زیست باشد زیرا حذف این فعالیت منجر به وارد آمدن صدمات جبران ناپذیر به امنیت غذایی و استقلال یک کشور میشود. در نتیجه تلاش براي بهبود وضعیت کشاورزي و تولید تضمینی مواد غذایی در کنار توجه به مسائل زیست محیطی راهکاري مناسب براي دستیابی به مدیریت پایدار است.

قاره آسیا بیش از 62 درصد از جمعیت جهان را در خود جاي داده است. 72 درصد زمینها در این قاره، آب کافی براي کشاورزي فاریاب را دارند و در بسیاري از مناطق، این زمینها در فصول پرباران حالت ماندابی و غرقابی به خود میگیرند. این محدوده قاره آسیا به عنوان آسیاي مرطوب شناخته میشود. وجود آب کافی در فصل کشت و غرقاب بودن زمینها، کشت برنج را در آسیاي مرطوب رایج کرده است. همچنین آسیا 60 درصد آب جهان را مصرف میکند که 50 درصد آن براي کشاورزي استفاده می-شود 

ایران در محدوده آسیاي خشک و نیمه خشک واقع شده است. متوسط بارندگی در ایران یک سوم میزان بارندگی جهان و حدود 250 میلیمتر در سال است . % 84 از مساحت ایران جزو این محدوده بوده و تنها % 16 باقیمانده که در ناحیه شمال کشور گسترده شده است داراي بارندگی سالانه حدود 600 تا 700 میلیمتر است . - 4 - ناحیه شمالی کشور ویژگی-هاي مشابهاي با آسیاي مرطوب دارد. البته وجود زمینهاي مسطح، نوع خاك، پراکندگی بارشهاي سالیانه و مواردي از این قبیل از تفاوتهاي شمال ایران با آسیاي مرطوب شناخته میشود.

-2 ظهور کشاورزي چند قابلیتی و عملکردهاي چندگانه آن

اصطلاح "کشاورزي چند قابلیتی" به سرعت و به صورت مبهم در بین کشورهاي جنوب شرقی آسیا پدید آمد و به صورت مشترك در جلساتی با موضوعات محیط زیست، کشاورزي و تجارت بین المللی در مرکز بحث قرار گرفت. مانند تمام ایدههایی که به سرعت توسعه مییابند، کشاورزي چند قابلیتی نیز در معانی گسترده از سخنرانیهاي مختلف خارج شده و به گوش شنوندگان میرسید . بنابراین، یک تعریف قطعی که مورد پذیرش همگان باشد، از این مفهوم وجود ندارد.

براي رسیدن به یک اجماع جهانی، سازمان توسعه و همکاريهاي اقتصادي - OECD - تلاش به مطالعه تحلیلی روي کشاورزي چند قابلیتی و تکمیل اطلاعات و تعریفهاي موجود، از سال 1998 کرده است. بر این اساس دبیرخانه سازمان توسعه و همکاريهاي اقتصادي، مفهوم کشاورزي چند قابلیتی را به شرح زیر توصیف میکند:

"کشاورزي چند قابلیتی در دو مرحله ظهور مییابد: در مرحله اول، کالاهاي متعدد مادي و غیر مادي به طور مشترك در یک فعالیت کشاورزي به وجود میآید و در مرحله دوم، بخشی از کالاهاي غیر مادي به صورت یک کالاي عمومی نمایش داده و ارزشگذاري میشود "

کشاورزي چند قابلیتی به چندین عملکرد در کشاورزي سنتی اشاره دارد، عملکردهایی که علاوه بر سودآوري، منجر به بهبود فعالیت فعلی کشاورزي میشود. البته در حال حاضر، محل مشخصی براي عرضه محصولات غیر مادي وجود ندارد و شیوه معینی براي ارزشگذاري آنها تعیین نشده است

با توجه به تعریف کشاورزي چند قابلیتی میتوان این ایده را به وجود آورد که فعالیت کشاورزي در مسیر چند قابلیتی شدن به سمت یک فعالیت اقتصادي تمایل پیدا میکند که تضمینی براي رفاه اجتماعی - حفظ زمین-هاي خانوادگی، ایجاد فرصتهاي شغلی در روستا و حفظ میراث روستایی - کشاورزان خواهد بود. با فراهم شدن رفاه اجتماعی دستیابی به اهداف دیگر کشاورزي چند قابلیتی - حفظ تنوع زیستی، حفاظت از منابع آب و خاك، توسعه انرژيهاي تجدیدپذیر و امنیت غذایی - تضمین خواهد شد زیرا رفاه اجتماعی زندگی کشاورزان را بهبود میبخشد و با ایجاد فرهنگی هماهنگ با زندگی جامعه روستایی، توسعه کشور را به همراه خواهد داشت

بررسی مطالعات انجام شده در کشورهاي جنوب شرق آسیا که توسط چن و همکاران - 2005 - انجام گرفته است نشان میدهد که جنبههاي مدیریتی کشاورزي چند قابلیتی تغییرات منطقهاي گسترده دارد. عواملی همچون شرایط آب و هوایی، شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي در زیرساخت سیستم مدیریتی اثر گذار است. در نتیجه لازم خواهد بود تمامی عوامل را شناسایی کرده و با طبقهبندي مناسب بتوان آنها را عرضه کرد. عرضه صحیح عملکردها میتواند در پیشرفت گامهاي بعدي - قیمت گذاري کالاهاي غیر مادي و ایجاد بستر فرهنگی مناسب براي پذیرش سیستم مدیریتی کشاورزي چند قابلیتی - تأثیر مثبت قابل تأملی داشته باشد.

درباره کشاورزي چند قابلیتی، به خصوص در کشت برنج عملکردها را میتوان به شکل زیر طبقهبندي کرد:

- 1 عملکرد اقتصادي

- 2 عملکرد هیدرولوژیکی و اکوسیستمی

- 3 عملکرد فرهنگی و اجتماعی سازمان توسعه و همکاريهاي اقتصادي، خاطر نشان میکند که

کشاورزي چند قابلیتی با تولیدات این بخش پیوند خورده است. درنتیجه لازم است تولیدات بخش کشاورزي را با توجه به تأثیرات کشاورزي چند قابلیتی شناسایی کرد. در جدول 1 تولیدات کشاورزي چند قابلیتی براي زمینهاي شالیزاري بر اساس عملکردهاي مختلف طبقهبندي شده است 

جدول :1 طبقهبندي خروجیهاي کشاورزي چند قابلیتی در زمینهاي شالیزاري

این کار به اقتصاد کشاورزي کمک شایانی خواهد شد . - 14 - البته در بعضی مناطق میتوان آبزيپروري را بعد از کشت برنج انجام داد. زیرا مسطح بودن زمین و وجود آب کافی در فصل غیر کشت یک مزیت عمده است که برخی از زمینها دارند و عدم کشت دوم به دلیل غرقابی بودن دائم زمین میتواند بهانهاي براي پرورش ماهی بعد از برداشت محصول باشد.

-3-1-2 شرکتهاي روستایی: در اغلب جوامع روستایی منبع درآمد مردم به فعالیت کشاورزي و تا اندازهاي به دامپروري محدود میشود. در حالی که محیط روستا و مردم ساکن در آن قابلیت و استعداد فراوانی براي اشتغال به فعالیتهاي متنوع تولیدي دارند

براي مثال بسیاري از محصولات کشاورزي نیاز به فرآوري دارند و با فرآوري این تولیدات، ارزش اقتصادي آنها در هنگام فروش به چند برابر افزایش مییابد . همچنین وجود مراکز فرآوري در محل تولید محصول از میزان خسارت و هزینههاي حمل و نقل میکاهد. در نتیجه نیاز به وجود مراکز فرآوري و تولیدي در روستاها احساس میشود، زیرا علاوه بر بهبود شرایط زندگی افراد ساکن در روستا، انگیزه براي ادامه زندگی در روستا افزایش مییابد.

-2-2  عملکرد هیدرولوژیکی و اکوسیستمی

-1-2-2 کنترل سیل: یکی از راههاي کنترل فرسایش و کاهش خطرات آن ایجاد پوشش گیاهی روي سطح زمین است . - 2 - با این دیدگاه زمین-هاي کشاورزي به طور طبیعی به عنوان کند کننده جریان سیلابی عمل میکنند. کند شدن جریان علاوه بر کاهش فرسایش، فرصت لازم براي نفوذ آب در خاك را فراهم میکند . در نتیجه علاوه بر کاهش شدت رواناب می-توان شرایط را براي نفوذ بهتر و تغذیه آب زیرزمینی فراهم کرد. اگر سیلاب در فصل زراعی اتفاق نیفتد، میتواند با تغییر کوچک در زمین و ایجاد کانالهاي کم ارتفاع، آب را به مسیر مناسب هدایت کرده و در نقاط پایین

-1-2  عملکرد اقتصادي

-1-1-2 تأمین آب بخش کشاورزي: بیشتر مردم روستایی کشاورزند. براي بهرهمندي بیشتر از منابع آب به طور سنتی زمینهاي کشاورزي در کنار منابع آب جاري مثل رودخانهها قرار میگیرند و تمام فعالیت کشاورزي وابستگی کامل به منابع آب جاري یا چاههاي آب دارد . - 1 - این شرایط، اقتصاد خانوار روستایی را به طور غیر مستقیم به آب وابسته می-کند. در شیوه مدیریت کشاورزي چند قابلیتی، تلاش میشود تا شیوه آبرسانی بهبود یافته و از سیستمهاي آبرسانی یکپارچه استفاده میگردد تا کنترل آب براي همه ساکنین و مصرفکنندگان به راحتی صورت پذیرد.

-2-1-2 منابع آبی و آبزيپروري:در بسیاري از مناطق، زمینهاي کشاورزي در نقاط پست، کم ارتفاع و پایین دست حوزه آبریز قرار می-گیرند. در این وضعیت با ایجاد یک جریان سیلابی، احتمال آبگرفتگی این زمینها زیاد است. در نتیجه به جاي کاربري کشاورزي میتوان با ایجاد تغییراتی، این زمینها را به محیطی مناسب براي آبزيپروري تبدیل کرد. با دست ذخیره کرد. همچنین بسیاري از کشاورزان میتوانند بعد از برداشت برنج با تعمیر و بازسازي خاکریزها و کوبیدن خاك سطحی زمین را در فصل غیر زراعی به استخر پرورش آبزي تبدیل کنند. در این حالت به راحتی میتوان از حجم آب حاصل از یک جریان سیلابی بهره جست و آن را در مسیر افزایش درآمد استفاده کرد.

-2-2-2 تغذیه آب هاي زیرزمینی: در بسیاري از مناطق براي تغذیه آب زیرزمینی بعد از برداشت برنج با کمک ماشین آلات کشاورزي در جهت عمود بر جریان سیلابی، شیار و پشتههاي کم عمقی حفر میکنند تا از سرعت جریان آب کاسته و فرصت لازم براي نفوذ آب در خاك و نفوذ عمقی فراهم شود.

-3-2-2 تصفیه آب و حاصلخیزي خاك: جریانهايسیلابی معمولاً همراه با رسوبات و مواد معدنی معلق هستند. با ایجاد شرایط لازم براي کاهش سرعت جریان در زمینهاي کشاورزي این مواد رسوبی به راحتی روي سطح زمین تهنشین میشود