بخشی از مقاله
چکیده
صبرزرد یکی از مهمترین و اقتصادیترین گیاهان دارویی در بسیاری از کشورهای دنیا میباشد که در صنایع غذایی، داروسازی، آرایشی و بهداشتی بطور گسترده مورد استفاده قرار میگیرد. با توجه به اینکه کشور ایران یکی از مناطق گرم و نیمه خشک دنیا می باشد، کشت دیم از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و باید در مصرف آب حداکثر صرفه جویی بعمل آید. از طرف دیگر استانهای جنوب و جنوب غرب کشور وضعیت نامناسبتری از نظر وضعیت پراکنش بارندگی و منابع آب دارند. بنابراین ضروری به نظر می رسد به دنبال راهکارهایی جهت کاهش مصرف آب باشیم.
از میان این روشها، تغییر الگوی کشت و انجام کشت دیم دو استراتژی موفق در این زمینه محسوب میشوند. تغییر الگوی کشت در این مناطق از محصولاتی که به آب زیاد در طول دوره رشد خود نیازمند هستند به سمت محصولات با مقاومت بالاتر نسبت به کم آبی و محصولاتی که سازگاری بیشتری با شرایط اقلیمی و منطقهای کشور دارند، میتواند گام بزرگی در این زمینه باشد. در این میان کشت گیاهان دارویی به صورت دیم میتواند راهکار بسیار موثری باشد. گیاه دارویی صبر زرد - آلوئهورا - مقاومت بالایی به گرما و کم آبی دارد.
به دلیل دارا بودن سیستم فتوسنتزی کراسولاسه و گوشتی بودن برگ، این گیاه قادر به تحمل دمای 60 درجه سانتیگراد در شرایط خشکی میباشد. با توجه به اینکه این گیاه در استانهای بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، مناطقی ار استان های فارس، خوزستان، کرمان و ایلام قابلیت کشت به صورت دیم دارد. بنابراین با توجه به مشکلات کم آبی و همچنین اهمیت بسیار بالای این گیاه دارویی و از طرف دیگر مقاومت و سازگاری به شرایط کم آبی و گرم میتواند جایگزین مناسبی برای بسیاری از گیاهان زراعی که به صورت دیم در استان های نام برده کشت میشود، مورد استفاده قرار بگیرد.
مقدمه
ایران به علت قرار گرفتن در منطقهی گرم و خشک، در بسیاری از فصول سال از کمبود منابع آب رنج میبرد. در سالهای گذشته، کاهش بارندگی در فصول مختلف کمبود منابع را دو چندان کرده و کمبود آب به خوبی احساس میشود. بخش زیادی از کشاورزی ایران هنوز به صورت سنتی انجام میشود و این کشت سنتی باعث آسیب های فراوان به منابع کشورمان از جمله آب و خاک شده است.
هر دوی این منابع تقریبا غیر قابل برگشت هستند و هدر دادن آنها یعنی کمک کردن به نابودی منابع کشور میباشد. هدررفت آب در ایران بیش از میانگین جهانی است. براساس گزارشات موجود، میزان هدررفت آب در کشور ما بین 28 تا 30 درصد است، درحالی که این مقدار اتلاف در دنیا 9 تا 12 درصد گزارش شده است - ایسنا، . - 1393 از طرف دیگر ایران رویشگاه اصلی بسیاری از گونههای گیاهان دارویی با ارزش میباشد.
این گونهها در شرایط طبیعی و با بارندگی مختصر، عملکرد و مواد موثرهنسبتاً بالایی داشته که میتواند با کشت اصولی آنها افزایش یابد و از این رهگذر تولید گیاهان دارویی، مصرف داخلی و صادرات آن افزایش یابد.در مقایسه با گیاهان دیم دیگر مثل گندم، جو و حبوبات، گیاهان دارویی سازگاری خوبی با محیط داشته و میتوانند عملکرد قابل ملاحظهای تولید نمایند. در این میان کشت گیاهان دارویی به صورت دیم میتواند راهکار بسیار موثری باشد. بنابراین ضروری به نظر می رسد به دنبال راهکارهایی جهت کاهش مصرف آب باشیم.
تغییر الگوی کشت
تغییر الگوی کشت راهکار اساسی برای اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی است.الگوی کاشت به معنی سهم زیرکشت و نوع محصولات مختلف زراعی در یک منطقه می باشد و تصمیم به این که کدام محصول با استفاده از چه عوامل تولیدی، با چه روشی و به چه مقدار تولید گردد از برنامه های مهم آن می باشد. تغییر الگوی کشت یک روش مدیریتی است که می تواند تاحد زیادی باعث صرفه جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی شود.
با تغییر الگوی کشت در کشور از محصولاتی که به آب زیاد در طول دوره رشد خود نیازمند هستند به سمت محصولات با مقاومت بالاتر نسبت به کم آبی و محصولاتی که سازگاری بیشتری با شرایط اقلیمی و منطقه ای کشور دارند می توان گامی در جهت مدیریت صحیح مصرف آب و افزایش بهره وری برداشت. تنظیم و اجرای الگوی کشت مناسب محصولات زراعی و باغی تحت تأثیر عواملی چون فاکتورهای طبیعی شامل ساختمان خاک، اقلیم و مقدار آب آبیاری در دسترسی، فاکتورهای اجتماعی شامل گروه های زارعان - خانواده ها، فرهنگ ها و... - و فاکتورهای اقتصادی مانند قیمت تمام شده محصول برای زارع، قابلیت عرضه در بازار، سطح تکنولوژی در اختیار، نیروی انسانی موجود، اعتبار و وضعیت صنعتی منطقه، حمل و نقل و دسترسی به اطلاعات قرار می گیرد.
استفاده از گیاه دارویی صبر زرد در کشت دیم
گیاهان دارویی آلوئهورا مقاومت بالایی به گرما و کم آبی دارد. به دلیل دارا بودن سیستم فتوسنتزی کراسولاسه و گوشتی بودن برگ، این گیاه قادر به تحمل دمای 60 درجه سانتیگراد در شرایط خشکی میباشد. با توجه به اینکه این گیاه در استانهای بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، مناطقی از استان های فارس، خوزستان، کرمان و ایلام قابلیت کشت به صورت دیم وجود دارد، بنابراین معرفی این گیاه دارویی مهم ضروری به نظر میرسد - حضرتی و همکاران، 1392 و .
صبر زرد گیاهی گوشتی و چند ساله و متعلق به خانواده Xanthorrhoeaceae است که منشاء آن آفریقا میباشد و به طور گسترده در مناطق گرم و خشک دنیا مورد کشت قرار میگیرد . - - Ray & Gupta, 2013 حدود 548 گونه آلوئه شناسایی شده که در صنعت داروسازی، پزشکی، غذایی مورد استفاده قرار میگیرد، اما مهمترین گونه آن صبر زرد با نام عملی - Aloe barbadensisi Miller. - میباشد . - Cousins & Witkowski, 2012 - صبرزرد گیاهی است با ظاهر بوتهای انبوه پایا - دائمی - ، همیشهسبز، تکلپهای، عموماً فاقد ساقه یا دارای ساقههای کوتاه میباشد.
برگها ضخیم و گوشتی، کوتیکول برگ ضخیم بوده و با لایهای از موم پوشیده شده است، گیاهی بدون دمبرگ دارای پهنکی با قاعده پهن و نوک باریک است که بهصورت روزت و چرخشی در اطراف ساقه ظاهر میگردد. از مرکز گیاه، برگهای جدید رو به بالا رشد میکند. برگها کشیده و با انعطافپذیری کم، متراکم و سرنیزهای شکل، به رنگ سبز یا مایل به سبز، لبههای دندانهدار و دارای تیغ هستند - حضرتی و طهماسبی سروستانی،1391c ;طهماسبی سروستانی و همکاران، . - 1394
گونههای مختلف آلوئه مقاوم به درجه حرارت بالا و خشکی میباشند. علت مقاومت این گیاه ساختار خاص مورفولوژیک و فیزیولوژیک است که آب را در برگها، ساقه و ریشه خود ذخیره میکند و در شرایط تنش کمآبی در اختیار گیاه قرار می-دهد. همچنین روی سطح برگ صبر زرد کرکهای ریزی پوشیده شده است که نور شدید را منعکس نموده و از تبخیر و تعرق زیاد جلوگیری میکند. سیستم ریشه آن در چند سانتیمتری سطح خاک رشد میکند و به گیاه این اجازه را میدهد که از مقدار کم رطوبت در اولین فرصت استفاده کند .
- Hazrati et al., 2016 ; Hazrati et al., 2017 - اگرچه صبرزرد دمای 50 درجه سانتیگراد را بهخوبی تحمل میکند، ولی دمای مناسب برای رویش این گیاه 20 تا 30 درجه سانتیگراد می-باشد. وزش بادهای گرم توأم با آفتاب شدید برای صبرزرد مناسب نیست و سبب تغییر رنگ برگ از سبز به قهوهای شده و در این شرایط رشد گیاه متوقف میشود . - Cousins and Witkowski, 2012 - صبرزرد به رطوبت بالا، آب ایستایی و آبیاری زیاد حساس است. . - Rodríguez-García et al., 2007Silva et al., 2010 ; -
هدف از این مقاله، کاشت گیاه دارویی آلوئه ورا در سطح وسیع در دیمزارهای هر منطقه در شرایط خشکی و گرما، استفاده از مواد موثره گیاه دارویی آلوئه ورا در شرایط دیم در صنایع فرآوری کشور - که علیرغم کاهش عملکرد در شرایط خشکسالی، نسبت به کشت آبی از درصد اجزای موثره بالایی بر خوردار می باشند - ، کشت گیاه دارویی چند ساله آلوئه ورا به منظور ایجاد پوشش در جلوگیری از تبخیر آب، سیلاب، فرسایش و جلوگیری از ایجاد گرد و غبار میباشد .al., 2015 -
نتیجه گیری و پیشنهاد ها
در شرایط کنونی کمبود آب و تغییر اقلیم، اقدام به منظور ایجاد روشهای مناسب برای حفظ مخازن آب و استفاده بهینه از آنان برای تمامی کشورها اجتناب ناپذیر است. با توجه به اینکه کشور ایران در وضعیت نامناسبی از نظر میزان بارندگی و منابع آب قرار دارد، کشت دیم از روشهای موثر و کم هزینه در جهت صرفه جویی مصرف آب محسوب می شود. در این روش بایستی توجه خاصی به تغییر الگوی کشت و گیاهان مقاوم به کم آبی مبذول داشت.
با توجه به اینکه گیاه دارویی صبر زرد دارای سیستم فتوسنتزی کراسولاسه بوده و مقاومت بالایی به شرایط خشکی دارد، کشت این گیاه در شرایط دیم در مناطق جنوب و جنوب غرب کشور میتواند موفقیت آمیز باشد. انجام پژوهشهای مختلف در این زمینهها با کشت گیاه آلوئه ورا می تواند کمک شایانی به خشکسالی و تولید اشتغال در این زمینه باشد.
