بخشی از مقاله
چکیده
پرندگان،عموما، به واسطه دارا بودن خصایص ویژه، ازجایگاه برجسته ای در ادبیات و باورهای عامیانه جهان برخوردارهستند .از پرندگان شاخص قابل بررسی، می توان به زاغ ها وکلاغ ها اشاره کرد.باورهای هرملتی از آنها شخصیتی متفاوت وگاهی متناقض خلق می کند و پای آنها را به امور ماورالطبیعه بازمی کند. دراین مقاله نخست به ریشه شناسی کلاغ و زاغ پرداخته میشود ودر، ادامه، نقش وخصوصیات شاخص کلاغ و زاغ در ادبیات وباورهای عامیانه ایران وجهان وادبیات نمایشی ، مورد بررسی قرارمی گیرد. ودر پایان ، به نتیجه گیری پرداخته خواهد شد.
مقدمه
کلاغ ها وزاغ ها،پرندگان پرنقش دنیای کهن و معاصرایران و جهان هستند . شگفتی خصایص آنها ، چون زیرکی و ذکاوت سرشار، قدرت ذهنی فوق العاده در حل مسائل و غیره... ، انسان های کهن را ترغیب به اسطوره سازی و داستان سرایی در مورد این موجودات بی همتا می سازد. تا جایی که پای آنان به ماوالطبیعه بازمی شود و باورهای عامیانه مردم جهان را می پیماید و سرانجام به واسطه ادبیات نمایشی برروی پرده نمایش می رود.اسطوره و باورهای عامیانه کهن ،ریشه شگرفی در باورهای عامیانه مردم جهان در رابطه با این دو پرنده دارد.
برای بررسی نقش کلاغ و زاغ ، و ردپای آن ها در باورها ، ابتدا به ریشه شناسی کلاغ و زاغ پرداخته می شود و ,سپس بر مبنای منابع فارسی و غیر فارسی ،که بسیاری از آنها برای اولین بار در این مقاله ترجمه شده است.رابطه آنها با مفاهیمی چون زیرکی ، دزدی ، پیش بینی وضعیت آب و هوا، نیک خبری و شوم خبری، انتقال بیمارهای مسری ،آمدن مهمان ومسافر،جنگ، شناسایی قاتل، عروسی،شکار،نگهبانی ، مرگ ومیر، درازعمری ، شگون ،آمیزش ،منع آزار رساندن به کلاغ و زاغ و جادو جادوگری مورد بررسی قرار می گیرد .
واژه شناسی کلاغ و زاغ
کلاغ
پرنده ای است،سبکبال ودرازعمر،بامنقاری دراز و قوی ،که از حشرات و مردگان تغذیه می کند ودارای قدی متوسط و دارای پرهای سیاه - در قسمت سر و بال و دم و گردن - می باشد.ولی درناحیه ی پشت و شکم دارای پرهای خاکستری مایل به سفید است . پبرخی از کلاغها تماماً سیاه است و آنها را کلاغ سیاه یا زاغ سیاه می گویند.»هرن« با شک ریشه اوستایی »وارغنه« ، - شاهین - ،را برای کلاغ پیشنهاد می کند و آنرا هم ریشه با » وارغ « و »وارک « پهلوی می پندارد. درکردی به»کله « - کلاغ - ، زازا »قلانجک « - کلاغ - ، سمنانی »کلا«، - زاغ - ، کاشانی »کیلو« ، افغانی »کارغه « - زاغ - ، بلوچی »گوراغ «، طبری »کلاج « ، تهرانی و دزفولی »کلاغ «، گیلکی »کلاچ « می گویند. - فرهنگ دهخدا: ذیل کلاغ - .
زاغ
زاغی ،مرغی است،که به عربی،بدان غراب گویند وآن سیاه می باشد و منقار سرخی دارد. - برهان قاطع - . غراب . - منتهی الارب - . بر شکل کلاغ کوچک بود که هیچ جای او سفید نباشد و پایهای او سرخ باشد. - صحاح الفرس - . مرغی سیاه که منقار سرخ دارد و در چشم او دائره ای سفید است . مولف صبح الاعشی آرد: نوعی کلاغ است کوچک،به رنگ سبز لطیف و خوش منظر. گاهی دارای منقار و پاهای سرخ . و این همان است که آن را غراب الزیتون نیز می نامند زیرا زیتون می خورد. - از صبح الاعشی ج 2 ص - 76 - فرهنگ دهخدا: ذیل زاغ -
ادبیات داستانی و باورهای عامیانه ایران و جهان
کلاغ وزاغ چه دراساطیروچه در ادبیات عامه جهان دارای معانی نمادین متفاوت وگاهی متناقض هستند.اما بدان با نگاه چندان مثبتی نگریسته نمی شود. کلاغ وزاغ ، با مفاهیمی چون پیشگویی، حیله گری و زیرکی، سخن چینی، بدجنسی، شگون ، نحسی ،مرگ ، ناپاکی و شایعات بی اساس و...در ارتباط هستند. - ذوالفقاری - 914 : 1394 آنها، دراساطیروادبیات جهان،عموما ،چه شرباشند وچه خیر،ازهوش وذکاوت سرشار وحیله گری برای پیشبرد اهداف خویش بهره می برند.و شاید بتوان آنان راحیله گران خوب وحیله گران بد نامید.به ویژگی های شاخصی،که کلاغ و زاغ در داستان ها و باورهای عامیانه بدان ها شناخته می شوند، در ادامه پرداخته شده است.
زیرکی
زاغها و کلاغ ها پرندگان باهوش وخردمندی هستند. در داستان »روباه و کلاغ«، زاغ پرنده زیرکی است که،همه چیز را به پرندگان دیگر آموزش می دهد. اوراه مقابله با روباه مکار که قصد خوردن جوجه کلاغها را دارد به مادر کلاغ می آموزد وروباه مکار را به دام می اندازد و تمام پرندگان جنگل را خبر می کند تا روباه رااز بین ببرند. - درویشیان - 223: 1380 در داستان » کلاغ و روباه « ،شاهد ترفندهای زیرکانه ی کلاغ وروباه هستیم . کلاغ، روباه را مهمان می کند واورا گرسنه به خانه بازمی گرداند وروباه نیز تلافی می کند. دست آخر روباه به بهانه آموختن دو به کلاغ ، تا سر حد مرگ ،کلاغ را به این سنگ وآن سنگ می زند و کلاغ به بهانه آموختن پروازروباه را ازبلندترین ارتفاع ممکن به زمین می اندازد . - درویشیان - 311 :1381
دزدی
کلاغ ها وزاغ ها،هم درادبیات وهم درباورعامیانه به دزدی ،علی الخصوص، دزدیدن اشیا براق و صابون شهرت فراوان دارند . - ذوالفقاری - 914 : 1394 داستان »آجیل مشکل گشا« ، مصداق خوبی بر این باور است . کلاغی گردنبند دختر پادشاه را می دزدد و دختر بابا خارکن ،که خود شهادت داده بود که، کلاغ گردن بند را دزدیده است ، به دزدی محکوم می شود و به زندان می افتد.
- درویشیان - 54 :1380 درداستان»اُولدوز و کلاغ ها« صمد بهرنگی، ننه کلاغ،صابون های نامادری اولدوزرا می دزدد ، تا شکم خود و فرزندانش را سیرکند.علی الرغم بقیه باورها، کلاغ های داستان بهرنگی با میل خود صابون ها را نمی دزدند وبرای رفع احتیاجشان است. در داستان »اقای تنگلو« پسر بهانه گیری که هوس آش سرکه می کند. برای دزدیدن سرکه با کلاغ و گربه و میخ طویله راهی خانه پیزنی می شوند و آنها آقای تنگلو را دردزیدن سرکه کمک می کنند. - همان - 97:
پیش بینی آب وهوا
برطبق باورهای عامیانه،کلاغ ها برشرایط آب وهوایی بی تاثیرنیستند.اگر کلاغ سیاه غارغار کند،حتما باران می بارد و اگرکلاغ سیاه زیادغار غار کند، برف می بارد.گفته شده است که، کلاغ هاعلت باریدن برف هستند و چوآنها باریدن برف را دوست دارند وهنگام ریزش برف ،عروسی می کنند.برطبق باوری دیگراگرکلاغ کنار گوسفندان بنیشیند و غارغار کند برف می بارد.اگر کلاغ رو به قبله بنیشیند، باران می آید و اگرپشت به قبله بنیشیند، باران نمی بارد.اگر کلاغ نزدیک به زمین پروازکند هواسرد می شود. - ذوالفقاری - 914 :1394 در فیلم »مترسک « ، پرواز کلاغها خبر از وزش باد می دهد. - - 6FKDW]EHUJ 1973
نیک خبری
کلاغ ها وزاغ ها ،خوش خبرهستند. لذابه این بهانه مقداری گندم یا جو جلوی آن می ریزند و این شعر را زمزمه می کنند:»خوش خبری یه بار دیگه، بد خبری یه جایی دیگه« و» خیرخبر، بالت رنگین ،چنگت شیرین« - ذوالفقاری - 915:1394 افراد مسن معمولا با شنیدن صدای کلاغ می گویند: »خوش خبر باشی «
شوم خبری
دربرخی ازمناطق ایران وجهان کلاغ و زاغ را شوم خبرمی دانند و با صدای شنیدن غارغارکلاغ انتظار خبری شومی را می کشند. در گیلان،غارغارکلاغ را بدیمن می دانند ودر جواب آن می گویند »:خوش خبر.« آنگاه به کلاغ می گویند:» اگر خبربد داری به دریا بزن و شومی خبرت را به آب بده .« به تعبیر دیگر برو بمیر. - ذوالفقاری - 915 :1394 یزدی ها نیز صدای کلاغ را بدیمن می دانند و در جواب آن می گویند: »اکلاغ خیلی خوش خبر قروقروقر،خیلی خوش خبر.«
از دیگرشوم خبری های کلاغ، غارغارآن در نیم شب است. که زلزله در پی خود دارد . - همان: - 915 اگر کلاغ برخانه ای فرود آید وغمگینانه بخواند، بلایی ،مطمئنا،گریبان گیراعضای آن خانه خواهد شد.و از طرفی اگر با شادی بخواند نشانه خوش شانسی است. - VXSHUVWLWLRQGLFWLRQDU\.FRP - درداستان ها و گفتارهای عامیانه مردم "انگلستان"ٌدیدن یک زاغ خوش شانسی و دیدن سه زاغ بدشانسی می آورد وشوم ×است .
