بخشی از مقاله
چکیده
بی گمان مهم ترین اصل لازم جهت مدیریت کلان دستگاه های فرهنگی، ساماندهی آنهاست. نخستین گام در راه ساماندهی دستگاه های فرهنگی تدوین مبانی، اصول و ارزشهای اسلامی، قداست و ایجاد بینش و درک مشترک از هدف است . ساماندهی دستگاه های فرهنگی عبارت از انسجام بخشی دستگاه های فرهنگی در قالب نظام فرهنگی از طریق اصلاح نقش ها و کارکردها و تحول در ساختارها و تنظیم روابط و مناسبات بین آن ها، در جهت افزایش بهره وری و کاهش تعارض های کارکردی است .
زمانی که مجموعه دستگاه های فرهنگی کشور در تعامل با مجموعه دستگاههای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی کشور و جهان دیده شوند و نقش و وظیفه هر یک از دستگاهها در تحقق اهداف کلان فرهنگی نقشه جامع فرهنگی کشور مشخص گردد، نظام جامع فرهنگی کشور ترسیم شده است .هدف این مقاله تبیین الزامات ساماندهی مساجد در نظام ج.ا.ا .است .
این مقاله با روش تحلیلی و توصیفی به بررسی مسائل وآسیبهای مربوط به نهاد مسجد در سه حوزه کلی می پردازد . 1 :حوزههای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی؛ 2. عناصر، سازمانها و نهادهای مرتبط و دخیل در اداره مسجد؛ 3. نهادها و سازمانهای مذهبی و فرهنگی موازی با مسجد .این سه حوزه دربردارنده تمامی مسائل پیرامون مسجد است .براساس الگوی مفهومی ارائه شده، آسیبها، علل بروز، پیامدها، و راهکارهای رفع آنها در این سه حوزه بررسی و الزامات ساماندهی مساجد در نظام اسلامی مشخص گردیده است.
مقدمه
»مسجد« اسم مکانی است که سجده در آن انجام می شود، یعنی جای سجده - فرهنگ معین،. - 4106 :1377 مانند خانه ای که به خاطر سجده برای خدا ساخته می شود .از مسجد به عنوان محلی که نام خدا را در آن می برند - عبادات - یاد شده است.»مساجد« هم جمع »مسجد« است که معبد مسلمانان است. در حقیقت مسجد مکانی است برای عبادت و راز و نیاز با خالق هستی که در فرهنگ اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار است مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است.» مسجد خانه خدا و محل طرح مسائل دنیوی و اخروی مسلمین است. …
مساجد همواره در طول تاریخ نقش ها و کارکردهایی داشته که با هیچ نهاد اجتماعی دیگر قابل مقایسه نیست. این نهاد دینی، فرهنگی و اجتماعی سیاسی، گنجینه دار محرمانه ترین سیر و سلوک های عرفان ناب، تا انقلابی ترین و سیاسی ترین تصمیم ها و مشاوره های نظامی کلان و خُرد حکومت نبوی و میراث دار فرهنگ، هنر و تمدن اسلامی و دانشگاه علمی آموزشی و تربیتی و نیز مرکز وحدت بخشی و انسجام مردم در امور اجتماعی بوده است.
مسجد به عنوان یک سیستم های اجتماعی نقش موثرتری بر فرهنگ دارند با پذیرش نقش برجسته دستگاه های فرهنگی ، لزوم ساماندهی دستگاه های فرهنگی در جهت افزایش اثر بخشی آنها بدیهی به نظر می رسد . با این همه ، متاسفانه هنوز مجموعه دستگاه ها و نهادهای فرهنگی، یک مجموعه منسجم و مهندسی شده نمی باشند .بخشی از دستگاه های فرهنگی از گذشته باقی مانده اند و کارکردهایی سازگار با نیازهای فرهنگی امروز ندارند .این دستگاه ها عمدتا وارداتی و تقلیدی بوده و در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش شده است که در آنها تحول صورت گرفته و تغییر کارکرد و ساختار پیدا کنند.
دسته ای از دستگاه ها و نهادهای فرهنگی نیز متناسب با نیازهای پس از انقلاب اسلامی ، در عرض دستگاه های فرهنگی گذشته تاسیس شدندو در میان آنها، تعدادی توسعه یافته و مستقر می باشند و بعضا هم در سایر دستگاه ها به فعالیت خود ادامه می دهند .فراتر از این ها ، دستگاه های فرهنگی دینی کشور چون مساجد، هیئات ، آستانه های مقدسه و حوزه های علمیه به عنوان نهادهای دیرپا و اصیل فرهنگی حضور دارند که هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده اند .مسجد از محوری ترین نهادهای دینی است . بررسی و مطالعه کامل پیرامون مجموعه نهادهای فرهنگی دینی مانند مسجد به صورت یک نظام جامع،قدم اول برای شکل دهی و مهندسی جایگاه مدیریت راهبردی آنها می باشد
نقش کلیدی مسجد در شکلگیری و پیشرفت جامعه اسلامی در صدر اسلام، امری غیرقابل انکار است .به گواهی تاریخ، پیامبر اکرم - ص - در اولین اقدام برای پایهگذاری حکومت اسلامی در مدینه، به ساخت مسجد همت گماشتند .مسجد، به عنوان مهمترین پایگاه و مرکز گردهمایی مسلمانان در طول تاریخ، افزون بر کارکرد عبادی، کارکردهای دیگری نظیر کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی داشته است .
این امر نشان از جایگاه و اهمیت والای این مکان مقدس در پیشبرد اهداف جامعه اسلامی دارد .میتوان تأکیدات قرآن و روایات معصومان - ع - در مورد مسجد را نیز از همین منظر نگریست .ساخت و آبادانی مسجد بارها مورد تأکید دین قرار گرفته و نتایج و آثار رفت و آمد به مسجد نیز در کلام معصومان - ع - به دفعات تکرار شده است
در طول تاریخ، جایگاه مسجد فراز و فرودهای فراوانی داشته است .نقطه اوج اثربخشی مسجد در جنبشهای مذهبی و سیاسی تاریخ اسلام نمایان است؛ جنبشهایی مانند جنبش مختار، جنبش زیدبن علی و جنبش اصحاب فخ از مسجد آغاز شده است
قرون جدید و با پیشگامی روشنگران و اصلاحگران اسلامی، مسجد پایگاهی مهم برای آغاز و هدایت جنبشهای سیاسی و اجتماعی بوده است
در این میان، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357، جایگاه رفیع مسجد در ایجاد حرکتهای اجتماعی را بیش از پیش نمایان ساخت .در این انقلاب، مسجد به عنوان مهمترین مرکز راهبری و اتاق فکر مبارزان، نقش سترگی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت .
رهبران دینی انقلاب، مسجد را پایگاه اصلی خود قرار داده و با ایراد سخنرانی در مساجد، به روشنگری و هدایت آحاد افراد جامعه میپرداختند .در این دوره، مسجد به وضعیت ایدهآل خود نزدیک و بیشترین کارکرد مورد انتظار آن در این دوره احیا شد. به نظر میرسد بهرغم جایگاه برجسته مسجد در آموزههای دین و نیز در تحولات تاریخی جوامع اسلامی، در عصر کنونی با ظهور فزاینده فناوریهای گوناگون اطلاعاتی و ارتباطی و افزایش ضریب نفوذ این فناوریها در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی، و نیز شکلگیری و گسترش نهادهای فرهنگی موازی و رقیب، جایگاه کانونی نهاد مسجد دستخوش تغییراتی شده است .
امروز در ایران اسلامی، مسجد بهعنوان اصلیترین پایگاه نشر دین، از جایگاه مطلوبی برخوردار نیست .عدم اهتمام به ظرفیتهای مسجد برای پیشرفت جامعه و عدم بهرهگیری اقشار جامعه از ظرفیت های ارتباطی و اجتماعی مسجد، به عنوان اصیل ترین شبکه ارتباطی و زمینه ساز پیوند و اعتماد اجتماعی، سبب تنزل جایگاه و اهمیت این نهاد دینی در جامعه و بروز آسیبها و چالشهایی در این زمینه شده است.
با توجه به اهمیت این واحد محوری فرهنگی و دینی در شئونات اصلی کشور، ساماندهی مساجد عبارت است از انسجام بخشی مساجد در قالب نظام فرهنگی از طریق اصلاح نقش ها و کارکردها و تحول در ساختارها و تنظیم روابط و مناسبات بین آن ها، بنابراین به بررسی ساماندهی فعالیت های اصلی فرهنگی درمساجد می پردازیم.
چهارچوب نظری
از آن جایی که این تحقیق بر آن است که »ضرورت ساماندهی مساجد در نظام اسلامی»بر اساس مطالعه موردی مسجد 14 معصوم - ع - اراک« را در زندگی و رفتار مردم منطقه ی مورد بررسی را بر اساس طرح جامعه شناسی و انسان شناسی دینی امیل دورکیم مورد کنکاش قرار دهد ، از این جهت مبانی نظری این مطالعه گزینش گردیده و شکل و قوام علمی یافته است .
مبنای نظریه ی دورکیم تاکید بر پدیده های دینی نه به عنوان مقوله های فردی ، بلکه مقوله های اجتماعی بود.»دین یک نظام یک پارچه ی عقاید و اعمال مربوط به چیزهای مقدس است ،یعنی همان چیزهایی که جدا از پدیده های عادی اند و از اعمال محرمات بشمار می آیند . عقاید و اعمالی که همه ی کسانی که را که به این عقاید و اعمال معتقدند، در یک اجتماع واحد اخلاقی به نام کلیسا یک پارچه می سازند.« او به فعالیت ها و پیوندهای اجتماعی ای می اندیشد که اشتراک در فعالیت های مذهبی در میان مومنان پدید می آورد.
دورکیم می گفت پدیده های مذهبی زمانی در جامعه پدید می آیند که میان پهنه ی دنیوی ، یعنی قلمرو و فعالیت های روزانه و قلمرو مقدس که راجع است به امور خدایی، فرا کذرانده و خارق العاده، جدایی پیش می آید . او در عمده ترین کتابش» صورت های ابتدایی زندگی دینی« قسمت اعظم آن را تحلیل دقیق و جزء به جزء دین ابتدایی و به ویژه بررسی داده های مربوط به صورت های کیشها و باورهای بومیان استرالیایی اختصاص داده است و به توصیف صورت های گوناگون مذهبی بسنده نمی کند و بر مذهب به عنوان صورت غایی واقعیت اجتماعی غیر مادی تاکید می ورزد.
به نظر دورکیم یکی از عناصر عمده ی یکپارچگی، پهنه ی میدان عمل متقابل اعضای گروه با یکدیگر است.برای مثال اشتراک در آیین های مذهبی ، اعضای گروه های مذهبی را به فعالیت های مشترک پیوند دهنده می کشاند. فراوانی عمل متقابل الگودار، گواه بر درجه ی یکپارچگی ارزش گروه است یعنی نشان می دهد که اعضای گروه در ارزشها و باورها سهیم هستند. جمعیت هایی که درجه یتوافقشان بالاتر است، رفتار انحرافی کمتری دارند. هر چه اعتقاد یک گروه مذهبی نیرومند تر باشد ، آن گروه احتمالا یک پارچه تر است و از همین روی می تواند محیطی را فراهم سازد که اعضایش در آن از تجربه های آزارنده و نومیدکننده در امان باشد.
پرسش های تحقیق
با توجه به مقدمات مطرح شده پرسش های ذیل مورد پژوهش قرار می گیرند:
کارکردهای دینی مسجد چهارده معصوم - ع - در رفتار و زندگی مردم منطقه مورد بررسی چیست؟ و از چه ابعادی برخوردار است؟ کارکردهای غیردینی مسجد چهارده معصوم - ع - در رفتار و زندگی مردم منطقه ی مورد بررسی کدام است؟
شاخص سازی پرسش ها
نظر به این که پرسش های اصلی تحقیقاتی حالت کلی و ابهام انگیزی نداشته باشند در اینجا هر کدام از پرسش ها را به تفضیل جزئی نموده و تشریح کرده ایم:
- 1-1 نقش مسجد چهارده معصوم - ع - در انسجام و یکپارچگی مردم منطقه ی مورد بررسی چگونه است؟
- 2-1 مسجد چهارده معصوم - ع - چگونه می تواند در مردم ساکن در منطقه ایجاد نظم کند؟
- 3-1 مسجد چهارده معصوم - ع - چه تاثیری در شغل و سمت افراد اطراف مسجد گذارده است؟
