بخشی از مقاله
چکیده
سیلاب زمانی روی می دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه، کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد، سیلابها که در اثر بارندگی جاری می گردند هرگاه با اعمال مدیریت مناسب، مهار و کنترل گردد می تواند بعنوان یکی از منابع آبی در خدمت انسان قرار گیرد. با کمک سیستمهای استحصالآب میتوان، رواناب را کاهش، از آبگرفتگی جلوگیری و از آن استفاده نمود.
لذا در این باره روشهای متعددی برای استحصال آب باران وجود دارد، که مکانیزمهای متفاوتی از ساده تا پیچیده دارند با مدیریت مناسب اقتصادی بودن این پروژهها تضمین است. هر بارندگی دارای ویژگی های خاص خود می باشد که باید با توجه به ویژگی های آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد، معمولا یکی از پارامتر های مهم در این مورد، مدت و شدت بارندگی است.
مدت بارندگی یا تداوم آن به فاصله زمانی بین شروع و خاتمه بارندگی گفته می شود و شدت بارندگی بیانگر مقدار آن در واحد زمان و معمولا برحسب میلی متر در ساعت بیان می شود. در بارندگی های کم خیلی از مسائل ابتدایی می توانند جلوی بارند گی کم را بگیرد. اگر بارندگی کوتاه مدت و پر شدت باشد قطعا باید از مخازن و راه کارهای آبخیزداری استفاده نمود اما بارندگی های آرام و طولانی مدت را می توان به وسیله چمن های پیاده رو ها نیز مهار کرد.
در این مقاله هردو شرایط به طور اختصار در مورد شهر گرگان و آق قلا مورد بررسی قرار گرفت. زیرا بارندگی با شدت زیاد و مدت کم در اکثر مواقع موجب آبگرفتگی شهر گرگان و همچنین مسیر رودخانه ها تا انتهای ورود آن به حوزه آبریز رود خانه قره سو می شود و نفوذ پذیری کم مسیر های حاشیه رودخانه نیز سیلاب ها را تشدید می کند در این موارد معمولا کنترل در بالادست توسط روش های آبخیزداری ودر پایین دست، استفاده از آب بندان ها و همچنین در بعضی موارد قنات های مخروبه از این راه کارهاست.
مقدمه
آب فراوان که در اثر باران های زیاد و شدید یا خراب شدن سد در روی زمین جاری شود سیل و در زبان فارسی به آن سیلاب و یا تندآب نیز گفته اند. سیلاب زمانی روی می دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد، در بارندگی های سالیانه یک منطقه میزان بارندگی مهم است اما در مطالعات پیش بینی سیل، علاوه بر میزان بارندگی، شدت آنها نیز محاسبه می شود.
در محاسبات مربوط به شبکه های جمع آوری فاضلاب و دفع آبهای سطحی شهرها، افزون بر مقدار و شدت بارندگی، تکرار و دوره های بازگشت بارندگی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. سیلابها که در اثر بارندگی شدید جاری می گردند هرگاه با اعمال مدیریت مناسب، مهار و کنترل گردند می تواند بعنوان یکی از منابع آبی در خدمت انسان قرار گیرد. بررسی های کارشناسی نشان می دهد که بسیاری از سیل های اخیر ایران در زمره حوادث غیر مترقبه نیست و دخل زیرا دخالت های نابجای انسان باعث بوجود آوردن آن گردیده است لذا اغلب این حوادث قابل پیشگیری است.
با کمک سیستمهای استحصالآب میتوان رواناب را کاهش، از آبگرفتگی جلوگیری و از آب باران استفاده مجدد کرد. لذا در این باره روشهای متعددی برای استحصال آب باران وجود دارد، که مکانیزمهای متفاوتی ساده تا پیچیده دارند . با مدیریت مناسب و پیشنهادات بجا، اقتصادی بودن این پروژهها تضمین است. وجود آب بندانها موجب تغذیه سفره های زیرزمینی و جبران آب از دست رفته شده و موجب جلوگیری از شور شدن آبهای شیرین همچنینو موجب تغذیه لایه های کم آب و یا فاقد آب مستعد می گردد، این موضوع مخصوصاٌ در زمان خشکسالی نمایان است.
جمع آوری آب های زهکشی ناشی از نزولات جوی سبب شده است که آب بند ها به عنوان استخر های جمع آوری محسوب شود. - مهرابی و همکارانزهظز - ساخت آب بندان ها یکی از روش های اعمال مدیریت می باشد - خدابخش و همکارانقهظز - . در یک حوضه آبخیز، بهره برداری بهینه از منابع طبیعی بدون برنامه ریزی صحیح و مدیریت آب خیز امکان پذیر نیست.
از جمله مسائلی که در مدیریت صحیح آبخیز می تواند موثر باشد، مدیریت سیلاب است. عوامل متعددی در ایجاد و وقوع سیل موثر است، از جمله آن می توان به تغییرات شرایط آب و هوایی و تغییرات خصوصیات فیزیکی حوضه ها اشاره کرد. تغییر در پوشش گیاهی که عامل اصلی آن دخالت بشر است باعث تغییرات عمده ای در وضعیت هیدرولوژیکی حوضه ها می باشد.
مواد و روش ها
محدوده مطالعاتی، شهرگرگان و آق قلا در استان گلستان می باشد. محدوده شهر گرگان بین مدارهای 36 درجه و 49 دقیقه عرض شمالی و نیز 54 درجه و25 دقیقه طول شرقی، در دشتی وسیع و حاصلخیز واقع شده که از شرق به شهر جلین، از شمال به شهرستان آق قلا و از غرب به 5 کیلومتری جاده گرگان، کردکوی محدود بوده و از جنوب با ارتفاعات روستای زیارت هم مرز می باشد.
از نظر اقلیمی نقاط جنوبی این شهرستان اقلیم کوهستانی و نواحی شمالی اقلیم نیمه مرطوب دارد . شهرگرگان با شیب ملایم - در حدود 4 درصد - استقرار یافته، دو رودخانه زیارت و تول چشمه در امتداد شمالی ، جنوبی از میان شهر می گذرند . نام میدان های مستعد آبگرفتگی گرگان عبارتند از: شهید قندهاری ، شهید هزارجریبی، وز خرداد - سرخواجه - و وحدت - شهرداری - ، و نام محله های مستعد آبگرفتی عبارتند از شالیکوبی، شهدا ، امام رضا - ع - و ایرانمهر می باشد علت آبگرفتگی این معابر هم شیب تند بالا دست می باشد.
شهر آققلا، در شمال استان گلستان و در کنار رودخانه گرگانرود با جمعیتی حدود هقزهزار نفر، یک هزار و ظثأ کیلومترمربع وسعت دارد این شهرستان از شمال به کشور ترکمنستان از جنوب به شهرستان گرگان و علی آباد از شرق به شهرستان گنبد و از غرب به شهرستان ترکمن محدود می شود رودخانه زیارت از دامنه های کوه تل انبار واقع در کک کیلومتری جنوب گرگان سرچشمه می گیرد و در جهت شمال جاری شده و روستای زیارت را مشروب می نماید سپس در حوالی شهرک قلعه حسن وارد دشت می شود . پس از عبور از منطقه نهار خوران، وارد شهر گرگان می شود.
طول رودخانه ثظ کیلومتر بوده و وسعت حوزه آبریز آن حدود ققز کیلومتر مربع می باشد . رودخانه تول چشمه از شاخه های رودخانه انجیراب است که در جنوب و جنوب غرب مرکز شهرستان گرگان جریان دارد از کوه جوزبند واقع در وز کیلومتری جنوب غربی شهر گرگان سرچشمه می گیرد. در مسیری تند و سیلابی در جهت شمال جریان می یابد از غرب گرگان گذشته و وارد دشت می شود.
رود خانه در شرق روستای گامیشلی و در حدود روستایفاسلام تپه - غرب روستا - وارد رودخانه قره سو می گردد. طول این رودخانه قظ کیلومتر بوده و حوزه آبریز حدود قوز کیلومتر وسعت دارد رودخانه توشن، از ارتفاعات جنوب گرگان سرچشمه گرفته و پس از عبور از غرب شهرگرگان و بهفرودخانه تول چشمه ملحق می شود. شکل زوک آبگرفتگی در شهرستان گر گان و شکل ظ و ل آبگرفتگی در شهرستان آق قلا نشان می دهد.
نتا یج و بحث افزایش وقوع سیل ها با شدت های بالا و افزایش فراوانی وقوع آنها در چند سال گذشته بحث های جدیدی را در رابطه با اجزاء رگبارهای کوتاه مدت تغییرات شدت بارندگی در چند سال اخیر مطرح نموده است هر بارندگی دارای ویژگی های خاص خود می باشد که باید با توجه به ویژگی های آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد، معمولا یکی از پارامتر های مهم مدت و شدت بارندگی است.
مدت بارندگی یا تداوم آن به فاصله زمانی بین شروع و خاتمه بارندگی گفته می شود و شدت بارندگی، بیانگر مقدار آن در واحد زمان و معمولا بر حسب میلی متر در ساعت بیان می شود. بارندگی هاعموماٌ، از نظر مدت و شدت متفاوت می باشد. بارندگی رگباریکه معمولاٌ در تابستان ها اتفاق می افتد دارای تداوم کوتاه مدت در حد چند دقیقه تا یک ساعت بوده در حالی که بارانهای نرمال زمستانی دارای تداوم طولانی در حدود چند ساعت و تا چند روز می باشد.
برای کنترل و استفاده از این باران ها راه کارها متفاوت است اگر بارندگی کوتاه مدتو پر شدت باشد قطعاٌ باید از مخازن و راه کارهای آبخیزداری استفاده نمود اما بارندگی های آرام و طولانی را می توان به وسیله پیاده روها نیز مهار کرد. در این مقاله به هر دو گروه به طور اختصار می پردازیم: الف بارندگی با شدت کم و مدت زیاد در بارندگی های کم خیلی از مسائل ابتدایی می توانند جلوی بارندگی کم را بگیرد به طور مثال چمن کاری ها و درخت کاری ها در فضای سبز و یا در بلوار ها و یا حتی در حیاط خانه ها و استفاده از پو شش های نفوذ پذیر به جای سیمان و آسفالت در پیاده رو ها و مسیر های گذر و پارکینگ ها که موجب نفوذ آب به زیرزمین می شود.
در این روش ابداعی بجای ساخت پیادهروها، پارکینگها و حتی خیابانها به صورت یک سطح نفوذ ناپذیر، تلاش میشود که با استفاده از مصالح و مواد متخلخل بهصورت سطوح نفوذپذیری ساخته شوند تا بخشی از آب باران بهداخل زمین نفوذ نماید و بدین ترتیب حالت طبیعی زمین حفظ گردد. در این حالت از سنگهای درشتدانه و شن بههمراه آسفالت استفاده میگردد همچنین سازه های موزاییکی که به فن خاصی با اشکال متفاوت در کنار هم بدون ملات چیده می شوند نیز بسیار جالب است عکس های شماره 5 الی7 حالت های مختلف استفاده از این پوشش ها را نشان می دهد.
ب- بارندگی باشدت زیاد و مدت کم این باران ها که بیشتر در تابستان رخ می دهد اکثراٌ مو جب آبگرفتگی شهر گرگان و همچنین مسیر رود خانه ها می شود در این موارد معمولا کنترل در بالادست توسط روش های آبخیزداری و در پایین دست، استفاده از آب بندان ها و همچنین در بعضی موارد قنات های مخروبه از این راه کارهاست .
