بخشی از مقاله
چکیده
امروزه ضرورت توجه به کیفیت و ارتقای آن از رهگذر اجرای ارزیابی احساس شده است. در این میان، ارزیابی درونی به عنوان شناخته شده ترین الگوی ارزیابی کیفیت در اعتبارسنجی، مبنای موثری برای سنجش میزان توجه مراکز آموزش، به رعایت استانداردهای لازم را ایجاد کرده و با شفاف سازی امور، این اطمینان را به سازمان خواهد داد که برنامه ها منطبق با معیارهای از پیش تعیین شده پیش می روند. منظور از ارزیابی درونی آن است که دست اندرکاران نظام - برنامه - نسبت به هدف های نظام و مسائلی که در تحقق این هدفها وجود دارد، آگاهی بیش تری به دست آورند؛ سپس میزان دستیابی به آن را بسنجند. تا بر اساس آن به برنامه ریزی فعالیتهای آینده جهت بهبود کیفیت بپردازند. در این مقاله موضوع ارزیابی درونی با رویکردی توصیفی- تحلیلی در ارتباط با ویژگیهای کلی نظام آموزش عالی بررسی شده و مقوله کیفیت و ارزیابی و ارتباط آن با عناصر برنامه های آموزشی مفهوم سازی میشود. همچنین نقش، ارزیابی درونی از حیث کارکردها و رویکردها، بررسی خواهد شد.
واژه های کلیدی: کیفیت، ارزیابی درونی، آموزش عالی، ابزار.
مقدمه:
امروزه ضرورت توجه به کیفیت و ارتقای آن از رهگذر اجرای ارزیابی احساس شده است و نبود چارچوب منظم و مشخص ارزیابی کیفیت نظام دانشگاهی باعث ایجاد مشکلاتی بر سر راه فراروی دانشگاه های هزاره ی جدید مفهوم کیفیت و انتظاراتی بهبود کیفیت و ارتقای نظام دانشگاهی می شود - ابیلی، - 1375در واقع دانشگاه چرخه ای است که تولید کننده، تضمین کننده
و تأمین کننده ی سیستم ابداعات ملی است - دیوید بی.بیلز1،. - 2004 همچنین نقش دانشگاه ها در تولید هر چه بیش تر وبهتر سرمایه ی انسانی می تواند زمینه ساز توسعه ی همه جانبه باشد - اِفرون2 و همکاران،. - 2005 بنابراین ضرورت این امر نیز آشکار می شود.
به عقیده ی بسیاری از صاحبنظران، آموزش عالی وارد دوران جدیدی شده است که »رقابت« و » کیفیت«مشخصه های اصلی آن به حساب می آیند. یکی از چالش های است که گروه های ذی نفع از آموزش عالی برای تضمین واطمینان از این مفهوم دارند - گیرتز3،. - 1999 به طور کلی یکی از مسائل اساسی که دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی کشور با آن مواجه هستند فقدان ارزشیابی عملکرد منسجم است. در واقع فقدان روش های استراتژیک ارزشیابی دانشگاهها موجب ابهام عملکرد آن ها گردیده است - قورچیان و خورشیدی، . - 1379 حرکت نظام آموزشی در جهت خود تنظیمی، حرکت متقابلی را به سوی افزایش مسئولیت و پاسخگویی طلب میکند - پازارگادی،. - 1378
مبحث کیفیت، چه درونی یا بیرونی، یک موضوع اساسی است که دانشگاه های مدرن بر یک مبنای منظم به آن توجه میکنند - دآندرا و گوسلینگ1، . - 2005 کیفیت در آموزش عالی تمام کارکردها و فعالیت ها از جمله : آموزش، پژوهش، کارکنان، دانشجویان، امکانات و تجهیزات، خدمات به اقشار جامعه و دانشگاه را در بر می گیرد. به عبارت دیگر، بر اساس الگوی عناصر سازمانی برای بهبود کیفیت نظام آموزش عالی، باید به تمام عناصر اعم از درونداد، فرایند، محصول، برونداد و پیامدها توجه داشت - بازرگان، . - 1380در شرایط کنونی که در اغلب کشورها تعداد دانشجویان افزایش یافته و بودجه ی سرانه ی آموزش عالی کاهش یافته است، انتظار می رود که نظام آموزش عالی عملکرد بهتری در قبال منابع کمتر داشته باشد.
چه در اغلب کشورهای در حال توسعه در سالهای اخیر منابع مالی آموزش عالی کاهش یافته این امر بیتأثیر بر روی کیفیت آموزشی و پژوهشی نیست. از این رو، رعایت نوعی استاندارد برای کیفیت آموزش عالی الزامی است - بازرگان، . - 1375 کیفیت مفهومی مبهم و چالشزا میاست که »پاندر - 1999 - «2 کیفیت را مفهومی پرپیچ و خم و ناهموار میداند.از جمله تعریف های به عمل آمده از کیفیت در آموزش عالی، تعریف شبکه ی بین المللی نهادهای تضمین کیفیت در آموزش عالی است. این شبکه در کنفرانس سال 1993 دو تعریف از کیفیت در آموزش عالی ارائه داده است:
الف - کیفیت به عنوان تطابق وضعیت - مؤسسه - آموزش عالی با استانداردهای از قبل تعیین شده.
ب - کیفیت به عنوان تطابق وضعیت - مؤسسه - آموزش عالی با رسالت و اهداف - انتظارات گروه های ذی نفع و بهره مند و بهره ور - در امور دانشگاهی - بازرگان، . - 1380
تدوین و اجرای برنامه ها و طرح های مناسب که آرمانها و هدف های نظام آموزش عالی را محقق سازد، مستلزم استفاده از ارزیابی است. کیفیت یک شی شامل خواصی بود که آن را از انواع اشیای دیگر متمایز می ساخت - یونسکو3، 2009،ص . - 15کیفیت آموزشی و پژوهشی از جمله دغدغه هایی است که همیشه نظام های دانشگاهی برای دستیابی به آن تلاش می کنند. ارتقای مستمر کیفیت آموزشی به عنوان ضرورتی محسوب می شده است که کوشش های قابل توجهی در دو دهه ی اخیر جهت ارتقای آن در کشورهای مختلف به عمل آمده است - کرافت4،. - 2002 تدوین و اجرای برنامه ها و طرح های مناسب که آرمان ها و هدف های نظام آموزش عالی را محقق سازد، مستلزم استفاده از ارزیابی است.
ارزیابی باید به گو نه ای باشد که زمینه ی انگیزش سازمانی بیش تر و بهتر را فراهم آورد - گریر5، . - 2000 در ارزیابی درونی، نظام دانشگاهی به منظور »خود در آینه دیدن« اقدام به ارزیابی می کند تا جنبه های قوت و ضعف خود را دریابد و به اصلاح نقاط ضعف خود بپردازد. از این طریق اولین گام در بهبود کیفیت آموزشی برداشته می شود و فرصتی به دست می آید تا اعضای مجموعه ی آموزشی - گروه، دانشکده، دانشگاه - با شناخت امکانات، فرصت ها، تهدیدها و نقاط ضعف خود برای آینده ای بهتر برنامه ریزی کنند - بازرگان، :1380 . - 110 جکسون - 2001 - 6، ارزیابی درونی را راهی برای شناخت بهتر و هوشمندانه تر انجام امور و هم چنین، فهم این نکته که چرا آن ها بهتر و هوشمندتر می باشند؛ می داند.
از این رو این دیدگاه را می توان برای اعمال تغییراتی که روش یا عملکرد را بهبود خواهد بخشید، به کار برد.»گوهاردجا1999 «7، ضمن اشاره به ارزیابی درونی به عنوان یکی از » پارادایمهای« جدید در نظام آموزش عالی معرفی میکند و آن را ضرورتی برای کمک به بهبود مؤسسه و برنامه ها و مبنایی جهت فرایند برنامه ریزی می داند. از نظر »رونتری - 1977 - «8 ارزیابی درونی کشف حقایق برای برطرف کردن هرگونه کژی و کاستی کشف شده در نظام آموزشی است.ارزیابی درونی ابزاری برای برانگیختن اعضای هیأت علمی جهت ترسیم سیمای آرمانی گروه آموزشی است.
روش ارزیابی درونی با آزادی های مدنی انسان و نیز تعالیم مقدس دین اسلام منطبق است حدیث شریف »حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا« در حقیقت دلالت بر اهمیت خود ارزیابی - ارزیابی درونی - برای خودسازی انسان و تزکیه نفس او دارد به همین مبنا خود ارزیابی یک گروه آموزشی می تواند منجر به بهبود و ارتقاء کیفیت آن گروه شود - محمدی، . - 1381 پیر دوبویس - 1998 - 1 ارزیابی درونی را به شرط حمایت مدیران ارشد توانمند در ایجاد تغییرات اساسی ضروری میداند. لذا با توجه به خلاء موجود در این زمینه، پژوهش حاضر با روشی توصیفی و تحلیلی به ارزیابی درونی به عنوان ابزاری مؤثر در کنترل کیفیت پرداخته است.
مفهوم ارزیابی درونی
ارزیابی درونی مرحله ی آغازین الگوی اعتبارسنجی است. در این مرحله نظام دانشگاهی به منظور خود در آینه دیدن اقدام به ارزیابی می کند تا جنبه های قوت و ضعف خود را دریابد. در این مرحله از ارزیابی نظام دانشگاهی - گروه، دانشکده، دانشگاه - خود اعضا به صورت بندی سؤال های ارزیابی پرداخته، روش های گردآوری داده های مورد نیاز را تعیین کرده و پس از تحلیل آن ها به قضاوت درباره ی خود می پردازند - بازرگان، . - 54 : 1374 ارزیابی درونی نوعی از تحقیقات عملی است که از بهبود سازمانی و تغییرات برنامه ریزی شده حمایت می کند، نقش ارزیابی درونی تنها تحلیل مسأله و ارائه ی راه حل نیست. بلکه نقش آن تصحیح اشتباهات و اجرای راه حل های ارائه شده جهت برطرف نمودن نقاط ضعف و کمبودها می باشد.
در این قسمت چنانچه از افراد متخصص در این زمینه جهت مشاوره استفاده کنند، کنترل فرایند ارزیابی را در تنظیم سؤالات، انتخاب روش ها، طرح تحقیق، جمع آوری و تحلیل داده ها، تعیین معیارهای موفقیت برنامه و استفاده از اطلاعات ارزیابی برای برنامه فرایند خود به دست خواهد داد.در ارزیابی درونی، در واقع هدف آن است که دست اندرکاران نظام - برنامه - نسبت به تحقق هدفهای نظام و وسایلی که در تحقق این هدفها وجود دارد، آگاهی بیش تری به دست آورند سپس میزان دستیابی به آن را بسنجند تا بر آن اساس به برنامه ریزی آینده جهت بهبود کیفیت بپردازند. به عبارت دیگر در ارزیابی درونی، میزان تحقق هدف های نظام با وضعیت موجود آن ارزیابی و براساس آن فعالیت های آینده برنامه ریزی می شود - بازرگان،1380،ص . - 114
ارزیابی درونی شرایطی را فراهم میکند که کیفیت آموزش تصویر شده و به مجموعه ی آموزشی امکان میدهد تا در راه دستیابی به اهداف بلند مدت خود تلاش کنند و راه را برای ایجاد برنامهی توسعه در سازمان باز نگاه دارند. ارزیابی درونی تأکید فراوان بر برنامه هایی دارد که از طریق آن برنامه ها، مأموریت ها، جایگاه، اهداف و نقاط قوت و ضعف مجموعه آموزشی معین میشود و آن مجموعه برای تضمین و بهبود کیفیت خود، روشهای مفیدی را اتخاذمی-نماید - تیون، 1996، به نقل از میرزا محمدی 1376، ص . - 93به هر حال ارزیابی درونی به عنوان فرایند خود در آینه دیدن چنان چه از طرف اعضا هیأت علمی و کارکنان پذیرفته شد شود و به عنوان یک ابتکار عمل از متن یک نظام با اهداف تقویت و حمایت از خلاقیت های درون گروهی و برنامه ریزی جهت ارتقاء کیفیت و فعالیت های آن نمود پیدا کند می تواند به تغییر وضعیت موجود و اصلاح نقاط ضعف و بهبود و ارتقاء کیفیت نظام یا برنامه مورد ارزیابی منجر شود.
ضرورت، نقش و اهداف ارزیابی درونی
منظور از ارزیابی درونی آن است که دست اندرکاران نظام - برنامه - نسبت به هدفهای نظام و مسائلی که در تحقق این هدفها وجود دارد، آگاهی بیش تری به دست آورند؛ سپس میزان دستیابی به آن را بسنجند. تا بر اساس آن به برنامه ریزی فعالیتهای آینده جهت بهبود کیفیت بپردازند. به عبارت دیگر در ارزیابی درونی، میزان تحقق هدف های نظام - برنامه - با وضعیت موجود آن ارزیابی و براساس آن فعالیت های آینده برنامه ریزی میشود - بازرگان، . - 114 :1380جکسون - 2001 - 2 ارزیابی درونی را راهی برای شناخت بهتر و هوشمندانه تر انجام امور و هم چنین، فهم این نکته که چرا آن ها بهتر و هوشمندتر می باشند؛ می داند. از این رو این دیدگاه را می توان برای اعمال تغییراتی که روش یا عملکرد را بهبود خواهد بخشید، به کار برد.
در زمینه ی اهداف و کارکردهای ارزیابی درونی نظرات متفاوتی ارائه شده است. » برملی«3 و » نیوبای«4 پنج هدف عمده را به به این منظور معرفی کرده اند:
-1 بازخورد: یعنی پیوند دادن پیامدهای اجرای برنامه یا آموزش به اهداف و مقاصد در جهت تدارک شکلی از کنترل کیفیت -2 کنترل: پیوند بین آموزش و اجرای برنامه فعالیت های سازمانی، جهت مشاهده ی، هزینه-اثربخشی -3 پژوهشی: تعیین روابط بین پیامدهای اجرای برنامه،آموزش، یادگیری و انتقال به کار و حرفه و کاربرد آن در عمل -4 مداخله: تأثیر نتایج ارزیابی در زمینه ای که در آن انجام گرفته است.
