بخشی از مقاله
خلاصه
آغاز دوران معاصر ایران، با حکومت قاجاریان شروع می شود. در این دوره هرچند ایران از بسیاری جهات چهره سنتی و قدیمی خود را حفظ می کند و چه بسا در برخی زمینه ها نسبت به وضعیت قبل از این دولت رکود نیز دارد، اما در حال گذار به سوی دنیای مدرن نیز می باشد. از این دوره در تاریخ ایران است که نمونه های شهرسازی مدرن - مدیریت شهری - در ایران یافت می شود. شهر در جستجوی آن است تا چهره ای "نو" بیابد و خود را با "تدبیری نو" متحول سازد.
بنابراین در این دوره شاهد جایگیری ساختمانها با عملکردهای جدید در دل کالبد قدیم هستیم. شاهد اصلاحات مختلف از جمله مالی- اداری هستیم. فرآیندهای نو شدن در حال وقوع است. "کهنه" و "نو" مفاهیم خود را در کنار هم در بطن شهر قاجاری باز می یابند. در این بین شاید این تغییر و تحول سریع تر به وقوع می پیوست و مصداق می یافت اگر اصلی ترین دل نگرانی مدیریت شهری بیشتر، "منافع جمعی مردم" بود.
مقاله حاضر با توجه خاص به کتاب " ایران در عصر قاجار"، بعد از طی مسائل مختلف پیرامون اوضاع سیاسی، حکومتی، اجتماعی و مملکتی دوره قاجار، از آنجا که بیشتر در جستجوی وضعیت شهر و شهرسازی در این دوره با تأکید بر ملاحظات مدیریت شهری است، به این نکته می رسد که مظاهر "شهر-تحول"، "شهر- تقلید" و "شهر- نو" در مدیریت شهری شهر قاجاری در حال بروز یافتن است.
.1 مقدمه
تاریخ قرن نوزدهم ایران -دورانی که در ایران مصادف با حکومت قاجار است- مرحله انتقال جامعه ای است که در حال گذر از یک دوره قرون وسطایی و رسیدن به یک دوره مدرن است. زمانی که ایران فشار دنیای جدید را احساس کرد، جامعه ایران هنوز در بسیاری از جنبه ها در قرون وسطی به سر می برد.
عصر قاجار، عصر تضادها، خشونت ها و دگرگونی ها بود. در یک نگاه شرایط این عصر را می توان به این صورت شرح نمود: هیچ جاده کالسکه رویی وجود نداشت و مسافرت، کند و مشکل صورت می گرفت. فقدان شبکه های ارتباطی و وسایل حمل و نقل، انتقال کالا ها را به تأخیر می انداخت و پراکندگی مناطق را تشدید می کرد. حوادث طبیعی از قبیل طاعون و بیماری وجود داشت. از طرفی جنگ با نیروهای بیگانه بعلاوه منافع طلبی دول خارجی در ایران خود مزید بر آشفتگی کشور شده بود . قانون وجود نداشت و در این بی قانونی میل و اراده شاه -که سایه خدا بر زمین بود- قانون تلقی می شد. فساد، توطئه و رشوه خواری در تمام سطوح وجود داشت.
مقاله حاضر با توجه به کتاب "ایران عصر قاجار" می باشد . این مقاله در پی آن است تا با توجه به مطالب این کتاب تا حد امکان شهر و شهرسازی دوران قاجار را به تصویر بکشد. کتاب "ایران عصر قاجار" آن کاترین سوینفرد لمبتون، ترجمه سیمین فصیحی، است. خانم لمبتون از ایران شناسان معاصر انگلیسی است که زبان و ادبیات فارسی را در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی وابسته به دانشگاه لندن فرا گرفته و در سال 1939 .م موفق به گرفتن درجه دکترا در فلسفه شده است. وی از سال 1939-1945 یعنی هنگامی که در ایران جنگ در گرفت، در ایران بود و سفارت او را به عنوان وابسته مطبوعاتی به خدمت گرفت. دوره قاجار که پس از مرگ کریم خان زند - در 1779 .م - و با قیام آغا محمد خان قاجار آغاز و با عزل احمد شاه در . 1925 م پایان می یابد، شاهد تغییر شکل حکومت ایران است. در این دوره، حکومت ایران از شکل سلطنت منطقه اسلامی قرون وسطایی که در آن تشکیلات اداری تابع الگوی سنتی رایج در ایالات شرقی دوره عباسی بود، به سلطنت مشروطه و به ظاهر شبیه حکومت های غربی تغییر می یابد. لمبتون در کتاب اخیر بیشتر سعی دارد وضعیت حکومت و مخصوصاً حال و هوای اجتماعی و سیاسی عصر قاجار را تا به آنجا که به انقلاب مشروطیت منجر می شود، شرح دهد.
.2 بدنه تحقیق عصر قاجار؛ گذار به سمت "نو شدن"
بدون شک اثر رویکردهای نوین در کشورهای اروپایی و آنچه را که می توانیم به عبارتی مظاهری از "نو"بنامیم، در ایران نیز تأثیرات بسزایی داشته است. عصر قاجار نماد عصری است که به تدریج زمینه های غربی شدن و "نو شدن" را در ایران باز می کند و به گونه ای راه را برای "تجدد"، "تقلید"، "بسط علم و دانش" و مواردی از این قبیل هموار می سازد.
شاهان عصر قاجار با سفر به اروپا، سفر ایران به عصر تجدد را مهیا می سازند. بدین ترتیب است که شهر قبل عصر قاجار به شهر در حال تغییر رو به "نو شدن" تبدیل می شود. رفته رفته نمادهایی از کشورهای غربی در شهر عصر قاجار بروز می نماید.1 اولین مدارس در کالبد شهر جای خود را باز می کنند. اولین بیمارستان عمومی احداث می شود.
قلمرو و سلطنت قاجار، حداقل در سال های آغازین آن، متمرکز و دارای انسجام نبود. بلکه در مسائلی از قبیل سازمان و تشکیلات اجتماعی، زمینداری و مالیات ارضی، تنوع محلی زیادی به چشم می خورد. آمارهای متفاوتی از کل جمعیت کشور در این دوره در دست است که این تفاوت به این دلیل است که در این عصر هیچ گونه سرشماری عمومی در کل کشور انجام نمی شود. البته نکته قابل توجه در این است که وقوع برخی حوادث طبیعی از جمله بیماری و شیوع وبا یا بروز قحطی، به یکباره در کاهش جمعیت تأثیر بسزایی داشته است. این عوامل در پراکندگی و نوسان جمعیت منطقه ای نیز تأثیر گذار بوده است.
جایگاه قانون در عصر قاجار
در دوران قاجار قانون نوشته شده و مدون جایگاهی ندارد. شاهان قاجار هنوز "سایه خدا" بر زمین تلقی می شوند. بنابراین هر آنچه خواست و اراده شاه باشد، همان اجرا خواهد شد و قانون از این جهت است که ترجیحاً همچنان نا نوشته باقی می ماند. نمونه بارز جملات اخیر در مورد عدم وجود قانون برای ثبت اسناد و املاک در دوران قاجار را می توانیم بیابیم، آنجا که لمبتون ماجرای حاجی عبد الکریم و ماجرای حاجی نور الدین را بیان می دارد. قضیه حاجی نورالدین از این جهت جالب توجه است که شرایط اقتصادی و اجتماعی دوران سلطنت محمد شاه و فتحعلی شاه2را روشن می سازد. لمبتون در راستای بیان جریان حاجی نورالدین و تحقیقاتی که پیرامون زمینداری انجام می دهد، می افزاید:" در مورد مالکیت زمین، نوعی بی ثباتی و بلاتکلیفی و در تثبیت دعاوی ارضی نیز اشکالات زیادی وجود داشت. هیچ نوع اداره ثبت املاک وجود نداشت"
بعلاوه هر چند در قرن نوزدهم میلادی، فعالیت های دولت و مؤسسات دولتی به تدریج در زمینه های نوین گسترش یافت اما، اداره امور مالی تا حد زیادی غیر مستقیم انجام می گرفت و دولت برای تهیه سرمایه، بیشتر به بازرگانان وابسته بود و هنوز روش های نوین اداره امور مالی کشور به اجرا در نیامده بود.
نظام زمینداری قاجاریان میراثی از دوره صفویه بود و ریشه در دوران پیش از اسلام دارد. با این وجود الزاماً عین آنها نبود. روش زمین داری قاجار، به مفهوم فنی، نه یک روش فئودالی بود و نه از روی روش فئودالی توسعه یافته بود. نظام زمینداری قاجار را باید نه تنها در ارتباط با فکر، مالکیت، همچنین در برخورد با تحرکات اجتماعی و تغییرات اقتصادی ملاحظه کرد .
ماهیت استبدادی حکومت باعث می شود که علاقه مندی حکومت به زمین، بیشتر به لحاظ مالیات باشد تا مالکیت بر آن. بعلاوه به نظر می رسد که تمام زمین ها، ملک مطلق شاه است. این واقعیت که شاه با حقوق مالی و اختیار قانونی بر هر نوع زمین، آن را به هوادارانش اعطا می کند و نیز حقی که حکومت - مدیریت شهری - در ضبط و مصادره اموال دارد، هر دو در تأیید این نظر هستند. پول دوستی و ضعف بنیه مالی حکومت، گاه برخی شاهان قاجار را به انجام اموری وا می داشت که اثرات زیانباری بر کشور می گذاشت. بعنوان مثال در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، ضعف بنیه مالی حکومت موجب می شد که شاه فرمانی برای فروش اراضی خالصه صادر نماید. فروش اراضی خالصه، تأثیر زیان آوری بر اقتصاد مملکت می گذاشت
نظام ارضی، مفهوم "تیول" در دوران قاجار
از جمله مفاهیم قابل بحث در دوران قاجار اصطلاح "تیول" است. "اصطلاح تیول در این زمان به شکل محدود در مورد معافیت مالیاتی و به شکل تعمیم یافته در مورد هر زمینی که با این شرایط اعطا می گردید، به کار می رفت" .[4] تیول به سادگی اعطای عواید یک ناحیه بود. تیول به عنوان معافیت مالیاتی، حقوق و مواجب و مواردی از این قبیل اعطا می شد. نظام تیول می توانست با کنترل حکومت مرکزی مفید واقع گردد چراکه هم نیاز حکومت به تثبیت اداره مالیات منطقه ای را برآورده می ساخت و هم به انتقال سرمایه از ایالات به ایالات کمک می کرد. همچنین حکومت را قادر می ساخت تا در موارد اضطراری، نیروهای نظامی معینی را به خدمت احضار نماید. اما اگر حکومت مرکزی ضعیف بود، این نظام زیانبار می شد، قدرت را می توانست در دست دیگری قرار دهد، یا تیولدار به زارع اجحاف می نمود. در مجموع ویژگی بارز این نظام ارضی عصر قاجار، عدم تأمین مالکیت زمین و عدم امنیت مالکیت زمین بود.
اوضاع اقتصای در دوران قاجار
کشور ایران در عصر قاجار از لحاظ اقتصادی اوضاع آشفتهای داشت که بخشی از آن به نظام استبدادی باز میگشت که نظام اقتصادی را نیز به صورت خانخانی، تیولداری و اقطاعداری اداره میکرد. بر این اساس کشور به بخشهای نیمه مستقلی تقسیم شده بود که در آن خانها میتوانستند راههای تجاری را ببندند، از کاروانها باج بگیرند و بدین ترتیب موانع رشد و پیشرفت تجاری را فراهم سازند .
در این سیستم که تضعیف حکومت مرکزی، مساوی با استقلال بیشتر بخشهای نیمه مستقل بود، ایران به صورت کشوری عقبمانده و مبتنی بر محصولات کشاورزی درآمده بود که اکثر جمعیت آن در روستاها و ایلات براساس نظام ارباب رعیتی به سر میبردند. بر اساس این نظام که زمینداران بزرگ بهره ناچیزی از سهم تولیدات کشاورزی خود را به رعیت میدادند، راههای تولیدات فراوان اقتصادی و پیشرفت نیز سد میگشت؛ چرا که گردش آزاد سرمایهوجود نداشت و اقتصاد کاملاً جنبه معیشتی یافته بود. این وضع نابسامان در کشاورزی، وقتی با مالیاتهای مضاعف و ظلم و ستمهای فراوان همراه میشد، شکل بسیار اسف باری را در روستاها ایجاد میکرد
