بخشی از مقاله
چکیده
سیستان از دیرباز جایگاه بسیاري از سادات بوده، بهگونهاي که امروزه مقابر بسیاري از آنها در خاك سیستان ایران و افغانستان قابلمشاهدهاند. لیکن پژوهش جامعی در این رابطه صورت نگرفته و همواره بهصورت مجهول باقیماندهاند، ازجمله این مقابر، مقبرههاي بیبی دوست و برادرش سید حسین در منطقه سیستان میباشند.
در همین راستا، مهمترین هدف این پژوهش، ارائه دیدگاهی روشن از اعتقادات مردم، نسبت به مقابر بیبی دوست و سید حسین و پاسخ به این پرسش ها میباشد که، ساخت مقابر بیبی دوست و سید حسین مربوط به چه دورهاي بوده؟ و گذر زمان و تکنولوژي تا چه میزان بر اعتقادات مردم سیستان تأثیر گذار بوده است؟ در پژوهش حاضر با استفاده از رهیافت تاریخی، سعی در بازسازي بناي قدیم مقبره و تعیین قدمت آن داشته و سپس براي شناخت اعتقادات مردم پرسش نامه هایی طراحی و توزیع شده است.
بیبی دوست و سید حسین که نسبشان به امام زینالعابدین - ع - میرسد، احتمالا در طی آشوبهاي قرون 9 تا 13هجري به شهادت رسیده و در همین دوران مقابري براي آنها در سیستان برپا گردیده است. امروزه %59 از تعداد زائران این مقابر، مرد، %25 زائران از سایر شهرها بوده و حدود %76 زائران را اهل تشیع و %24 دیگر را زائران اهل تسنن تشکیل میدهند. این آمار گویاي این امر می باشد که گرچه زمان و تکنولوژي در اعتقادات مردم سیستان تأثیر بسزایی داشته اما هنوز پایبند به اعتقادات سنتی خود هستند و مهم تر اینکه، این مقابر نهتنها براي اهل تشیع بلکه براي اهل تسنن نیز داراي تقدس میباشند.
مقدمه
اکثر قبور متبرکهاي که امروزه در گوشه و کنار ایران اسلامی وجود دارند و مردم آنها را امامزاده میخوانند، از نتایج مهاجرت سادات به خاطر حرکت امام علی بن موسی - ع - به ایران است که نمونهي بارز آن مقبرهي حضرت فاطمه معصومه - س - در قم و مقبرهي احمد و محمد بن موسی بن جعفر معروف به شاهچراغ در شیراز و نوادهي امام باقر - ع - در مشهد و ...میباشد. همچنین برخی از اولاد امام حسین - ع - بن علی - ع - و پسازآن بعضی از فرزندان حسین اصغر پسر علی بن حسین - ع - و ازجمله برخی از اولاد عبیداالله العرج فرزند حسین اصغر به بست که از نواحی سجستان بوده است، مهاجرت نمودهاند
بی بی دوست نیز از فرزندان همین سادات بوده که در نواحی بست، چشم به دنیا گشوده و اکنون مقبره وي و برادرش سیدحسین در شهرستان زابل واقع شده است. ازاینرو ازجمله اهداف این پژوهش، علاوه بر مشخص کردن قدمت این مقابر، استناد به شجرهنامه معتبر و شناخت اعتقادات مردم سیستان نسبت به این مقابر می باشد. تاکنون در رابطه بامقابر بیبی دوست و سید حسین سیستان پژوهش جامعی صورت نگرفته و اکثر محققانی که در این زمینه فعالیت داشتهاند، فقط به توصیف روایات محلی پرداخته و اطلاعات چندانی از قدمت مقابر، نسب نامه و بناي آنها، در اختیار ما قرار نمیدهند.
ازجمله این محققان میتوان به ذوالفقار کرمانی - جغرافیاي نیمروز، - 1374، غلامعلی رئیس الذاکرین - کندو، - 1370، امیر کلبعلی - سادات سیستان از صفویه تا معاصر، - 1384، حسن حبیبی - شماري از مقبرههاي استان سیستان و بلوچستان، - 1390 و مرجان فرخنده شهرکی که در پایاننامه کارشناسی ارشد خود از این مقبره شرح مختصري را بیان نمودهاند. در همین راستا، پژوهش حاضر به بررسی مباحثی، ازجمله، معماري مقبره - قدیم و جدید - ، بررسی روایات موجود در رابطه با مقبره، بررسی نسب نامه بیبی دوست، مراسم انجامشده در مقبره، میپردازد.
روش تحقیق
در پژوهش حاضر با استفاده از منابع دسته اول و دسته دوم و بررسی میدانی، سعی در بازسازي بناي قدیم مقبره و تعیین قدمت آن داشته و سپس براي شناخت اعتقادات مردم سیستان در مورد مقابر، پرسش نامه هایی طراحی و توزیع شد که با استفاده از روش آماري SPSS مورد تجزیه و تحلییل قرار گرفت.
مجموعه بناي مقبره بیبی دوست
در بخش مرکزي استان سیستان، در حدود 10 کیلومتري شمال شرق شهر زابل، 6 کیلومتري شرق شهر بنجار و در قبرستانی در شمال جاده زابل-هیرمند،و در کنار محوطه هاي باستانی، مجموعه مقبرهي بی بی دوست قرارگرفته است که شامل بناي مقبره بی بی دوست، مقبره سیدحسین و اتاق هاي جانبی دیگري است که در اختیار اعضاي هیئت امناي مقبره می باشند. بناي اولیه این مقبره در طول زمان دچار تغییر و تحول بسیاري شده، بهگونهاي که نمیتوان ساختار اولیه آن را تشخیص داد.
اما منابع مکتوب و روایات محلی حاکی از مرمت بناي مقبره توسط هفت تن از اهالی روستاي شیخ است که این هفت نفر عبارتاند از: غلامعلی یارمحمدي، کربلایی سیدي شیخ، شاه گل شیخ، سرگل گل محمد شیخ، پکیر شیخ، کربلایی فیض محمد شیخ، شیرعلی قاسم شیخ - حبیبی،. - 36 :1390 از این رو مجموعه مقبره بی بی دوست در دو مرحله مرمتی مورد مطالعه قرار می گیرند که مرحله اول شامل مجموعه مقبره بی بی دوست بعد از مرمت و مرحله دوم بناي جدید مجموعه مقبره بی بی دوست می باشد.
مرحله اول - مجموعه مقبره بعد از مرمت -
بناي مقبره شامل حیاطی مستطیلی شکل به ابعاد 16×9/20 متر در ضلع شمالی- جنوبی میباشد و ارتفاع دیوارهاي این حیاط 2 متر است. بر روي دیوارهاي حیاط، درمجموع 6 گلدسته بهصورت چهارضلعی مربع شکل با ارتفاع 1/30متر قرار داشت - شکل. - 1 مقبره بیبی دوست در غرب حیاط شمالی و مقبره سید حسین در حدود 14 متري شرق مقبره بیبی دوست ساختهشده بود - نگارندگان - وداراي ابعادي حدود 5×4 متر در ضلع شمالی- جنوبی و ارتفاع 3 متر، بود
شکل:1 - مقبره بیبیدوست پس از مرمت -
شکل :2 پلان مجموعه بناي مقبره بیبی دوست
بناي جدید مقبره بیبی دوست
در اوایل سال 1391 ه.ش بنا به دلایلی همچون پوسیدگی دیوارهاي حیاط مقبره، کمبود فضاي کافی براي زائران و دلایلی دیگر از این قبیل بناي مقبره بیبی دوست و سید حسین با متصدیت اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان زابل موردبازسازي قرار گرفت، که تاکنون نیز ادامه دارد. قبر بیبی دوست و سید حسین بر روي سکویی به ابعاد 30×22 متر در ضلع شرقی-غربی و ارتفاع 1 متري از سطح زمینهاي اطراف قرار دارند. قبر بیبی دوست در شمال غرب سکو قرارگرفته و در کنار ضریح درخت گز قرار دارد - شکل - - 4فرخنده شهرکی، . - 127 :1393 قبرسید حسین در شمال شرق بناي جدید قرار دارند.
شکل:4 - بناي جدید مقبره بیبیدوست،درحال ساخت - - نگارندهگان، - 1393
روایات موجود راجع به سرگذشت بیبی دوست و سید حسین
اکثر قبور متبرکهاي که امروزه در گوشه و کنار ایران اسلامی وجود دارند و مردم آنها را امامزاده میخوانند، از نتایج مهاجرت سادات به خاطر حرکت امام علی بن موسی - ع - به ایران است که نمونهي بارز آن مقبرهي حضرت فاطمه معصومه - س - در قم و مقبرهي احمد و محمد بن موسی بن جعفر معروف به شاهچراغ در شیراز و نوادهي امام باقر - ع - در مشهد و ...میباشد. همچنین برخی از اولاد امام حسین - ع - بن علی - ع - و پسازآن بعضی از فرزندان حسین اصغر پسر علی بن حسین - ع - و ازجمله برخی از اولاد عبیداالله العرج فرزند حسین اصغر به بست که از نواحی سجستان - سیستان - بوده است، مهاجرت نمودهاند
