بخشی از مقاله
چکیده
حمام گلشن یکی از بناهای تاریخی و مهم استان یزد است که در محله تاریخی گازرگاه در شهر یزد واقع شده است. این حمام که با توجه به قدمت و اهمیت آن، در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است، همچون اکثر بناهای تاریخی کشور، بر اثر گذشت زمان و مشکلاتی دیگر، آسیب دیده و از آن مهمتر اینکه آسیب پذیر شده است و بنابراین مطالعه و بررسی نحوه مرمت و احیاء آن ضروری است. در این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی، نحوه مرمت حمام گلشن بررسی شده است.
اصلاح ساختار فرسوده بنا، از سقف گنبدی پشت بام تا دیوارها و اتصالات بنا، و نیز بخش های مختلف حمام گلشن محور اصلی مقاله است. از آنجا که بناهای تاریخی نظیر حمام گلشن یزد، به طور طبیعی در معرض فرسایش و کهنگی قرار دارند و بالتبع دچار آسیب دیدگی می شوند، ضروری است تا با توجه بیشتر به آنها، ابتدا بخش های آسیب دیده با بررسی کارشناسانه مرمت و احیاء شوند و سپس با بررسی و پژوهش در ساختار و موقعیت جغرافیایی بنا، تصمیماتی جهت حفظ و نگهداری از بنا اتخاذ شود.
.1 مقدمه
بشر از روزی که قدم بر عرصه خاک نهاده است؛ لابد برای زدودن تن از ناپاکی ها، چاره ای می اندیشیده است. ادیان نیز که در بسیاری از موارد بر صحت احکام فرعی پای می افشرده اند، گاک کنندگی آب و آتش و خورشید و خاک را پذیرفته اند و آن را بر پیروان خویش مقرر داشته اند. طبیعی ترین عنصری که بشر پیش روی داشته؛ آب بوده است. با نگاه به عملکرد وجایگاه حمام ها در حفظ سلامتی و پیشگیری و دفع برخی از بیماری ها، در می یابیم که اصول و ساختار شکلی و عملکردی حمام ها منطبق با مزاج انسان پایه ریزی شده است.
در دین مبین اسلام نیز به نظافت و پاکیزی توجه ویژه ای شده است و حمام نیز به عنوان یکی از مراکزی که نماد پاکی و پاک کنندگی است، مورد توجه بوده است. در روایتی از حضرتنِعْمَعلی - ع - البَیتُآمدهاست:الحَمّامُ!» تُذکَرُ فیهِ النّارُ و یَذهَبُ بالدَّرَنِ. نیکو خانه ای است حمام ! هم یادآور آتش دوزخ است و هم چرک را می برد.
در روایت دیگراز امام جعفر صادق - ع - آمده است :
سه چیز انسان را فربه می کند و سه چیز لاغر می سازد. آن سه که فربه می کند: حمام رفتن مداوم ، استشمام بوی خوش و پوشیدن لباس نرم است و آن سه که لاغر می کند: خوردن زیاد تخم مرغ ، ماهی و خرمای نارس است.
بنابراین با توجه به اهمیت پاکیزی برای انسان، و توجه ادیان الهی بر پاکی و پاکیزکی، نقش حمام ها و اهمیت آنها روشن می گردد و از آنجا که بعضی از این حمام ها با توجه با قدمتشان، به میراث فرهنگی کشور تبدیل شده اند، اهمیتی دوچندان می یابند. بنابراین آسیب شناسی بنای این ساختمان های تاریخی و مهم، ضرورتی است که باید همراه با مطالعه دقیق و موشکافانه به آن پرداخت.
.2 پیشینه تحقیق
در رابطه با اهمیت و چگونگی نگهداری از آثار باستانی و ابنیه تاریخی تاکنون آثار متعددی نگاشته شده است. از جمله جدیدترین آثار در این زمینه، می توان به مقاله »اهمیت و چگونگی نگهداری از آثار باستانی و ابنیه تاریخی « - ر.ک: مقدسی جهرمی، - 1395 اشاره کرد. در رابطه با بناهای تاریخی شهر یزد و حفظ و مرمت آنها نیز تازه ترین مقاله با عنوان »حفاظت از بافت تاریخی شهر یزد و کاهش آسیب پذیری آن با تأکید بر بحران ناشی از زلزله« - ر.ک: بیگ زاده شهرکی، - 1392 انتشار یافته است.
در رابطه با حمام گلشن نیز می توان به کارهایی چون »بررسی اصول پایداری در معماری حمام های سنتی - نمونه موردی: حمام گلشن شهر یزد - « - ر.ک: درویش و ستون زاده، - 1394 و »طرح مرمت و امکان سنجی احیای حمام تاریخی گلشن یزد با رویکرد استفاده از انرژی گرمایشی پایدار« - ر.ک: کافی، - 1394 اشاره کرد. در این پژوهش کوشش شده است احیاء و مرمت بنای تاریخی حمام گلشن یزد با تکیه بر راهکارهای اجرایی مورد بررسی قرار گیرد.
.3 معرفی حمام گلشن یزد
حمام گلشن یزد یکی از حمام های تاریخی شهر یزد است که در محله تاریخی گازرگاه، در بخش جنوبی بافت تاریخی شهر یزد قرار گرفته است. در همسایگی این محله، بناهای تاریخی شاخصی چون مجموعه امیرچخماق و مسجد جامع قرار دارد. این محله در برگیرنده بناهای تاریخی ارزشمندی از دوران تیموریان تا قاجار است. بیشتر بافت محله را در درون، بافت مسکونی و در بیرون، بافت تجاری تشکیل داده است. حمام گلشن مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است و با شماره ثبتی 2049 در تاریخ 1377/4/4 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بام حمام هم سطح با کوچه گازرگاه است و سردر ورودی مردانه حمام، در این کوچه است. حمام گلشن شامل دو بخش مجزای حمام مردانه و حمام زنانه است که در کنار یکدیگر و با ورودی های مجزا قرار دارند. پی حمام های یزد شفته آهکی بوده است. عناصر بابر سازه حمام گلشن، دیوار باربر، تویزه، گوشه سازیرو ستون است. گوشه سازی و ستون تنها در گرم خانه مردانه دیده می شود.
تاق کجاوه، ترکین، و فیل پوش، عمده تاق های پوشاننده فضاهای حمام هستند. جرزهای حمام همگی از آجر و ملات ریگ آهک ساخته شده اند. جرزهای حمام حداقل 50 سانتی متر و حداکثر 200 سانتی متر ضخامت دارند. دیوارها در مسیر ورودی و بینه ها بدون اندود و در مکان های مرطوب، اندود آهک دارند. فرش کف حمام در فضاهای خشک یعنی مسیر ورودی، بینه و میان در، آجر فرش با ملات ریگ آهک و در توالت ها، نمازخانه، گرم خانه ها و فضای استخر، سنگ لاشه و یا سنگ تیشه خور با ملات دیمه بوده است.
.4 ضرورت مرمت و احیای بناهای تاریخی
بافت ها و بناهای تاریخی به طور طبیعی مانند هرآنچه در این عالم خاکی مجال حضور یافته است، در معرض فرسایش و کهنگی و پیری قرار دارند. عوامل محیطی و طبیعی با جد و جهد ویژه ای موجودات مادی را رو به فرسودگی می برند و در ورطه زوال قرار می دهند، اما بدیهی است که انسان نه تنها خود به صورت فطری میل به جاودانگی و ماندگاری دارد، بلکه هرآنچه به نحوی توسط او پدید آمده است را نیز ماندگار می خواهد.
در این میان، آثاری که رشحه ای از هنر و خلاقیت و بداعت دارند، برای او از اولویت بالاتری برخوردارند. آثار معماری و بافت شهری، تبلور عینی تمدن ها و فرهنگ ها هستند و تجلیات فرهنگی و هنری نوع انسان را در بستر زمان متعین ساخته اند. از این رو حفاظت، صیانت و یا نگاه داشت این آثار، خصوصا از آن زمان که بشر نوعی انقطاع و بریدگی نسبت به ریشه های اصیل خویش را احساس نموده است، اهمیت یافته است.
احیاء به عنوان یکی از مهمترین اصول در نگهداری ابنیه تاریخی فرهنگی در امر حفاظت می باشد . حفاظت که مستلزم برنامه ریزی دقیق، مدون و جامع است، شامل مراحل پژوهش، مرمت، معرفی و احیاء است. در اکثر موارد ترتیب مراحل حفاظتی به گونه ای است که پس از مرمت کالبدی بنا، کاربری های گوناگون در آن شکل گرفته و به نوعی بنا به سمت احیاء گام بر می دارد. در برخی موارد پس از تعمیرات و مرمت، بنا بدون کاربری بوده که این امر سبب می شود پس از گذشت مدت زمان کوتاهی، بنا به حالت نابسامان گذشته باز گردد
به طور کلی حفاظت از میراث امری فرهنگی است و مرمت با یک نسخه معین و از پیش تعیین شده عملی نیست، بلکه انجام آن مشروط به شناخت، درک و فهم کامل از ارزشهای موجود در موضوع میراثی است.
از سوی دیگر، » به رغم ارزش و اهمیتی که امروزه برای بناها و بافت های تاریخی مورد اتفاق نظر قرار گرفته است، اما مقوله حفاظت از این ثروت های فرهنگی و تاریخی و چگونگی تحقق آن در کشور ما، همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد. متأسفانه آسیب پذیری این آثار در برابر طیف وسیعی از مخاطرات و عوامل آسیب رسان، بیش از آنکه اندیشه حفاظت از این آثار را در برابر عوامل یاد شده بارورتر نماید، اندیشه حذف یا استحاله آنها را تقویت کرده است.
