بخشی از مقاله
چکیده
از زمانی که مبحث معماري پایدار و اصول طراحی بر مبناي آن موضوع پرطرفدار محافل معماري گردید، عمده توجه متخصصین به حیطه پایداري کالبدي یا همان معماري سبز معطوف شد. اما یکی از شاخه هاي - ابعاد - مهم توسعه پایدار، مقوله پایداري اجتماعی است که در ارتباط نزدیکی با پایداري کالبدي و تحقق معماري پایدار است. "پایداري اجتماعی" هرچند مبحثی نو به نظر می آید، اما از دیرباز، از جانب سازندگان بناها و کاربران آنها در سرزمین هاي تاریخ داري همچون ایران مورد توجه بوده است. از جمله نشانه هاي آن، رعایت اصل "مردم واري" در معماري بومی ایران است.
اصل "مردم واري"، به زعم استاد پیرنیا، یعنی طراحی و ساخت بنا بر اساس تناسبات انسانی و در نظر گرفتن نحوه زندگی ساکنان در بناها، که به نوعی بیان کننده الزامات یک پایداري اجتماعی در جهت خواسته هاو نیازهاي کاربران بناها است. این نوشتار، ضمن معرفی شاخصه هاي پایداري اجتماعی با روش توصیفی - تحلیلی، به مطابقت آن با اصل مردم واري در معماري ایران می پردازد. احیاي این مسیر می تواند راهی جهت بازخوانی اصول معماري ایرانی در راستاي دستیابی به معماري مبتنی بر پایداري اجتماعی فراهم کند.
-1 مقدمه
امروزه واژه پایداري و توسعه پایدار در تمامی مباحث به صورت گسترده به کار می رود. در دنیاي معماري نیز مبحث پایداري از اهمیت ویژه اي برخوردار است. پایداري در معماري را می توان در دو زمینه اصلی مورد مطالعه قرار داد. نخست، پایداري کالبدي که از آن به عنوان پایداري اقلیمی یا معماري سبز نیز نام برده می شود و به پایدار سازي کالبد بنا و بهینه سازي مصرف مصالح و انرژي در آن می پردازد. اما زمینه دیگري که می توان پایداري معماري را در آن بررسی کرد، پایداري غیرکالبدي است که از آن با عنوان "پایداري اجتماعی" یاد می شود.
آنچه امروزه با عنوان پایداري در معماري مطرح می شود در حقیقت برخاسته از رویکرد فرهنگی- اجتماعی در معماري است. در این نگرش تأثیر رفتارها، اعتقادات و فرهنگ جامعه در معماري در درجه اول اهمیت قرار می گیرد. به طور کلی معماري با رویکرد پایداري اجتماعی طراحی فضاهایی است که با فرهنگ، رفتارها و روش زندگی انسانها براي حداکثر زمان ممکن همخوانی داشته باشد و بستر مناسب زندگی بشر براي زمانهاي طولانی به شمار آید - حبیبی،. - 18:1386
اگرچه مبحث پایداري اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد توسعه پایدار، در چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته است، اما معماري سنتی ایران به عنوان معماري هم سو با فرهنگ و رفتارهاي کاربران آنها همواره به گونه اي در پی ایجاد و حضور آن در تمامی عرصه هاي زیستی بوده است. معماري سنتی در ایران مثل کشورهاي دیگر وابسته به زندگی بوده و آرایش معماري همواره به دست روش زندگی بوده است.
معماري سنتی ایران طوري شکل گرفته است که علاوه بر نیازهاي مادي، به نیازهاي معنوي ساکنان آن نیز توجه کامل داشته است - ولی زاده اوغانی، خسروي اندبیلی،. - 2:1392 این نکته که از آن با عنوان "مردم واري" یاد می شود، یکی از پنج اصل اساسی در شکل گیري معماري ایران در طی دوره هاي مختلف می باشد. از آنجایی که هر دو مبحث پایداري اجتماعی و اصل مردم واري، داراي شاخصه ها و نشانه هاي عینی و ذهنی می باشند، مقایسه این مؤلفه ها می تواند دلیلی بر مدعاي این نوشتار مبنی بر ارتباط میان اصل مردم واري و پایداري اجتماعی باشد.
-2 توسعه پایدار
مفهوم توسعه پایدار یک تغییر مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان ها با یکدیگر می باشد. این مسأله با دیدگاه دو قرن گذشته انسان که بر پایه جدایی موضوعات محیطی و اجتماعی و اقتصادي شکل گرفته بود در تضاد است. در دو قرن گذشته، محیط به طور عمده به عنوان یک موضوع خارجی نسبت به بشر، تلقی می شده است و در نتیجه براي استفاده و استثمار انسان، مشکلات محلی اساساَ به صورت محلی دیده می شدند.
در این دیدگاه، ارتباط انسان و محیط، به صورت غلبه انسان بر طبیعت درك می شد و باور داشتند که دانش فن آوري بشر می تواند بر تمام موانع محیطی و طبیعی فایق آید. این دیدگاه مرتبط با توسعه سرمایه داري و انقلاب صنعتی و علم مدرن می باشد - گرجی مهلبانی،. - 2:1389 اما در مقابل این اندیشه، رویکرد توسعه پایدار به همزیستی مسالمت آمیز با محیط و شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی می اندیشد.
توسعه پایدار یک مفهوم پیچیده است که ابعاد مختلفی را در برمی گیرد. اما اغلب محققان توسعه پایدار را در سه محور اصلی زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادي بررسی می کنند. توسعه پایدار باید اهداف خود را در این سه محور به طور همزمان، به صورت ذیل محقق سازد: رشد اجتماعی که در آن نیازهاي همه افراد برآورده می شود، فراهم آوریم. حفاظت مؤثري از محیط زیست به عمل آورده و در مصرف طبیعی دقت شود. رشد پایدار اقتصادي را به همراه داشته باشد - فراهانی، . - 4 :1387
-1-2 پایداري اجتماعی
محققین اجتماعی بر اساس یک نظریه مهم عمل می کنند. آنها با رد تأثیر علل اقلیمی، اقتصادي و تکنولوژیک به عنوان عامل نخست در شکل گیري بناها، معماري را متأثر از فرهنگ و اجتماع می دانند. در واقع از نظر آنان بناي معماري از برهم کنش طبیعت، اجتماع، جهان بینی، روش زندگی، نیازهاي مادي و معنوي، فردي و گروهی، اقتصاد و تکنولوژي به دست می آید.
بر اساس این نگرش می توان طراحی پایدار به لحاظ اجتماعی را چنین تعریف کرد: طراحی فضایی که ظرف مناسبی براي جا دادن فرهنگ، رفتارها و روش زندگی انسان ها باشد و عناصر زندگی که از همین عناصر تشکیل می شود بتواند براي مدت طولانی تري در آن حضور داشته باشد - مدنی پور،. - 1377 در این رویکرد، در عموم موارد بیشتر معیارهایی که در انتخاب روند طراحی استفاده می شوند از انواع مختلفی چون مذهبی، قبیله اي، بومی و سنتی می باشند.
فرهنگ هاي مختلف تمایل دارند که معیارهاي مختلف را استفاده یا تأیید کنند و معیارهاي مختلف به نتایج مختلف منتهی می گردند - راپاپورت،. - 105:1391 مفهوم پایداري اجتماعی عمدتاً با ابعاد کیفی همگام است و با مفاهیمی چون احساس رفاه و زندگی انسان مورد ارزیابی قرار می گیرد. پایداري اجتماعی به معناي حفظ و بهبود بخشی سرمایه اجتماعی، یعنی شکل دهی جوامع همگن و یکپارچه با منافع متقابل، داراي ارتباط و تعامل میان گروه هاي مردمی، جامع هاي داراي احساس ترحم، صبوري، قابلیت انعطاف و تابع عشق و وفاداري که گاه با سرمایه اخلاقی نیز همراه می شود - . - Goodland,2003:1-6
