بخشی از مقاله
چکیده:
هویت یک برساخت گفتمانی است. در سایه هویت نسبت میان افراد، جریانها، مفاهیم، ساختارها، روندها و فرایندها تحدید و تبیین میگردد. هر هویت در سایه وجود و نمود یک یا چند دگر یا غیریت معنا مییابد. این رابطه و مرزکشی استوار بر دوگانه »خود« و »دیگری« در حوزه گفتمانی میتواند دایرهای گستردهدامن از سطح اگونیستیک - مجادلهگرایی - تا آنتاگونیستیک - خصومتسازی - و خشونت کلامی داشته باشد. هدف نوشتار پیش رو یافتن کیفیت تکوین مبانی و بنیادهای مدارا و رواداری اسلامی در گفتمان رضوی با محوریت مناظرات حضرت رضا - ع - است.
پرسش اصلی این مقاله این است که اگر مناظرات رضوی را بهمثابه یک متن، پیکره و گفتمان مورد خوانش قرار بدهیم، در چارچوب آن مدار و رواداری ناظر بر هویت و دگرسازی با چه کیفیتی صورتبندی و مفصلبندی می-گردد؟ برپایه فرضیه مقدماتی در گفتمان مناظرات حضرت رضا - ع - کوشش غالب بر آن است که مساله صورتبندی هویت و مفصلبندی مفاهیم و نشانگان هویتپایه و غیریتستیز در سطح اگونیسم باقی مانده و رواداری و مدارای حداکثری و کمترین میزان بازنمایی و بهرهگیری از آنتاگونیسم - و خشونت کلامی - سیاسی- اجتماعی و مذهبی مطمحنظر قرار بگیرد. بازنمایی هویت و غیریت در گفتمان مناظراتی امام رضا - ع - در بنیاد خود بهگرد ایضاح و تشریح اصل ولایت و امامت اهلبیت - ع - بهعنوان شعبهای اساسی از ولایت الهی - در امتداد توحید و نبوت - می-گردد. چارچوب نظری و روششناسی این نوشتار استوار بر نظریه مربع ایدئولوژیک تئون فندیک است.
مقدمه
مدارا و رواداری1 سیاسی، اجتماعی، قومی، مذهبی و... به مثابه یک مفهوم یا پنداشت، بر تمایل به تحمل چیزهایی دلالت دارد که فرد یا گروه آنها را نپذیرفته یا با آنها در تضاد است. به صورت سیاسی، این مفهوم دلالت بر تمایل به فراهم کردن امکان ابراز عقاید یا منافعی دارد که دیگری با آنها در تضاد است
رواداری سیاسی- اجتماعی همچنین به عنوان تمایل به گسترش حقوق شهروندی به گستره همه اعضای جامعه است- یعنی صدور اجازه آزادیهای سیاسی برای آنهایی که به صورت سیاسی متفاوت هستند
رواداری سیاسی - و اجتماعی - مفهومی آساننما اما غامض است که گاهی با دیگر مفاهیم مانند پیشداوری، هنجارهای دموکراسی، رواداری دینی و روشنفکری اشتباه گرفته شده و یا حتی به عنوان جایگزینی برای آنها استفاده میشود. رواداری سیاسی- اجتماعی، معنایی بسیار خاص دارد: رواداری درباره کنشهاست نه گرایشها .
مدارا و رواداری بهعنوان سیاستی از جنس مدارای همراه با شکیبایی در حضور چیزی تعریف گردیده که مردود و ناپسند شمرده میشود. رواداری همانا تشخیص ضرورت فراهم آوردن فرصتهایی برای افراد است تا کارگزاران ایدهها، باورها یا رفتارهای خود باشند. مهمتر آنکه اصل رواداری درک و فهم بسیاری از ارزشهای مورد تایید ادیان مختلف را تقویت میکند. محدودیتهای رواداری گسترده و سیال هستند، گسترهای از چشمپوشی همراه با بیتفاوی »غیریت« تا حمایتخواهی و حفاظت از آن را دربرمیگیرد
رواداری در یک تعریف ایدهآل و در یک خلا معنایی، مبنایی برای امکان بروز و نمود یک رویکرد آلترناتیو و بدیل است؛ امری که با منازعههای سیاسی سروکار پیدا میکند. چنین رویکردی کمتر به فرضیات هنجاری وابسته است و بیشتر نسبت به دادههای تجربی از جمله دیدگاههای روانشناختی و توانایی انسان در سروکار داشتن با تفاوت پاسخ میدهد
رواداری ایدهآلی سیاسی است که با دلیلی طبیعی تحمیل شده و از افراد میخواهد تا نسبت به مقدار مشخصی از باورهای نادرست تاب آورند. به هر روی، همه باورهای نادرست تحمل نمیشوند: برخی از آنها به صورت غیرقابل تحملی اشتباه تلقی میشوند. در این بافت، مطمئنا بهتر است که نسبت به آنها رواداری باشد اما این رواداری به معنای یک امتیاز نیست. کلید رواداری این است که دولت باورهایی که اخلاقا درست هستند و موقعیت یک حقیقت رسمی را دارند را مشخص میکند. دیگر باورها به رغم اینکه رسما اشتباه هستند، چه فراتر از احترام اصولی و چه فراتر از محاسبات محتاطانه قابل رواداری هستند
لازمه رواداری این است که افراد را پذیرفته و حتی هنگامی که آنها را شدیدا رد میکنیم امکان ظهور و بروز پراکتیس را بدهیم. رواداری بدین معنا است که افرادی که از دید ما در منطق و جانب »اشتباه« تفاوتها قرار دارند نیز باید حقوق سیاسی و قانونی خود را داشته باشند: حق رای، داشتن مقام دولتی، بهرهمندی از مزایای عمومی، آموزش، امنیت اجتماعی، حمایتهای نظام حقوقی، سلامت و دسترسی به تسهیلات همگانی
مبانی رواداری سیاسی- اجتماعی را میتوان در دو مولفه جستجو نمود: نخست سطح تهدید و التزام درک شده نسبت به هنجارهای عمومی تحت تاثیر سطح رواداری و دوم، عوامل روانشناختی که پدیدار شده تا منبعی از رواداری سیاسی را نیز فراهم آورند
رواداری یک رویکرد است و از اکثریت میخواهد تا نسبت به اقلیت مدارا کنند و حکومت نیز از حقوق اقلیت حمایت نماید. رواداری نه تنها نسبت به اقلیت بلکه نسبت به دگرانی اعمال میشود که ممکن است بیگانه، مخالف یا ناسازگار با دیگران باشند. رواداری بدون هیچ مبنایی وجود داشته و بر این پایه داشتن مبنا برای آن ضروری نیست
شش مشخصه ساختاری الزامی رواداری عبارتند از : - McKinnon, 2006: 14 - تفاوت: آنچه که مورد مدارا واقع میشود با چیزی که فهم فرد روادار نسبت به آنچه که باید انجام، ارزشگذاری یا باور شود تفاوت دارد؛ اهمیت: چیزی مورد رواداری و مدارا واقع میشود که کمارزش نیست؛ اپوزیسیون - تضاد - : فرد روادار چیزی که مورد رواداری قرار میدهد را رد کرده یا ناپسند میداند و به واسطه ماهیت آن عمل مستعد کنشی میشود که آنچه که با آن تضاد دارد، را اصلاح یا سرکوب کند؛ قدرت: فردی که رواداری میکند خود را دارای قدرتی میداند که نسبت به آنچه مورد رواداری واقع میشود قدرت اصلاح یا سرکوبگری را دارد؛ رد نکردن: فردی که رواداری میکند این قدرت را اعمال نمیکند؛ و الزام: رواداری حق یا مقتضی است و فردی که رواداری میکند وارسته و یا عادل و مدبر است.
رواداری به عنوان درجهای تعریف شده که در آن متغیرهای گرایشها علیه ساختهایی مانند نژادپرستی، تعصب قومی، نژادی و نیز مذهبی و کلیشهسازی قرار میگیرد .
نمیتوان مبانی رواداری دینی و مذهبی1 را در عدم قطعیتمان درباره حقیقت دینی بیابیم، بلکه کاملا بلعکس، مبنای رواداری دینی را میتوان در ارزش ذاتی هر انسانی یافت که به واسطه اراده - و به واسطه لطف و حکمت - خداوند خلق شده و بنابراین به او حقوق لاینفکی مانند آزادی پرستش و بیان اعطا شده است
در رواداری دینی آنچه که مورد رواداری و تساهل واقع میشود همانا باورها، افراد و ادیان ناسازگار است. با این وجود، همه ابژههای تفاوت ناسازگار ابژههای مشروع رواداری اجتماعی نیستند. تفاوتهای ناسازگاری که میتوان با دلایل بسندهای رد کرد را نباید به عنوان ابژههای رواداری تلقی کرد
هابرماس درباره رواداری دینی میگوید: »عدم پذیرش وضعیتی ضروری برای همه انواع رفتارهای روادارانه است... ما نیاز به این نداریم که اگر نسبت به آرا و گرایشهای دیگران بیتفاوت هستیم و یا حتی ارزشهای چنین »غیریتی« را ارج مینهیم رواداری داشته باشیم«
این پژوهش در پی یافتن کیفیت تکوین مبانی و بنیادهای مدارا و رواداری اسلامی در مناظرات حضرت رضا - ع - است. پرسش اصلی این مقاله این است که اگر مناظرات رضوی را به مثابه یک متن و گفتمان مورد خوانش قرار بدهیم، در چارچوب آن مدارهای هویت و دگرسازانه با چه کیفیتی صورت بندی شده و مساله رواداری چگونه نمود
