بخشی از مقاله
چکیده
بافت تاریخی شهرها به عنوان مکانی واجد ارزش های میراث فرهنگی، با در برگرفتن دوره های مختلف تاریخی و با گنجینه های از خاطرات اجتماعی، شیوه اندیشیدن و زیستن گذشتگان، دارای ویژگی هایی متشکل از ساختاری فضایی B کالبدی می باشد ارزش های منسوب به آن و تعیین میزان اهمیت و درجه بندی آنها، می تواند نقش مهمی در جهت حفاظت، سرمایه گذاری و توسعه پایدار شهرهای تاریخی ایران باشد.
بر این اساس، امروزه رشد و توسعه شهرنشینی، ارائه ایده های معماری و شهرسازی بی هویت و افزایش جمعیت در شهرها بخصوص شهرهای مادر و تاریخی، موجب فراموشی در حفاظت از بافت تاریخی در مراکز شهریگردیده است با این وجود گردشگری یکی از مسائل مهم و مؤثر اقتصادی و یکی از عوامل برجسته ارتباطات اجتماعی و فرهنگی می تواند راهبرد استراتژیک در جهت حفاظت از این میراث گرانبها و ارزشمند در بافت تاریخی شهر های ایران باشد لذا تحقیق حاضر با هدف و رویکرد حفظ بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایران که با توسعه گردشگری شهری می تواند در توسعه پایدار شهری نقش بسزایی داشته باشد، دنبال شده است.
یافته های این تحقیق حاکی از آن است که عناصر اصلی و تاریخی شهرها دارای بافت ارزشمند تاریخی و هویت بخشی به شهرهای تاریخی با انجام سیاستها و برنامه ریزی مناسب شهری با رویکرد گردشگری شهری نتایج قابل توجهی در ایجاد اشتغال، رشد اقتصاد محلی، حفظ و ارزج نهادن به فرهنگهای فراموش شده می باشد وتحقیق حاضر از نوع کاربردی B توسعه ای بوده و داده های آن به صورت توصیفی و کتابخانه ای می باشد.
مقدمه
اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن در بافت تاریخی شهرهای ایران نه به عنوان پدیده های نمادین، بلکه به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی همواره مورد توجه بوده است و بافت تاریخی شهرهای کشور ما جزئی از سرمایه ملی و فرهنگی کشور هستند که نه تنها به لحاظ زیبای شناختی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهرهای ما ارزشمند هستند، بلکه محل سکونت و معیشت میلیون ها نفر محسوب می شوند. آثاری که از ظرافت و زیبایی خاصی برخور دارند مردمان اصیل با روح خلاق خود و براساس سنت ها، فرهنگ، مذهب، نوع معیشت و آداب و رسوم حاکم بر جامعه آن ها را توسعه داده، مظاهر هویت ملی را برای ما به یادگار گذارده اند.
در این زمینه، کشور ما جزء معدود کشورهایی است که در مورد آثار و ابنیه تاریخی و تجربه های معماری و شهرسازی بسیار غنی است و احیای ارزش های میراث معماری و شهری، از دیرباز مورد توجه بوده و از سوی دیگرکشورهای توسعه یافته جهان با اجرای برنامه ها، سیاست ها و دستورالعمل های متنوع به رونق میراث فرهنگی خود همت گماشته و در تلاش برای احیای هویت تاریخی Bفرهنگی گذشته خود می باشند. بافت قدیم شهرها اغلب در برگیرنده آثار و نواحی تاریخی بوده و امروزه این نواحی در اغلب شهرهای قدیمی در زمره بافت های فرسوده قرار گرفته و کالبد بافت و اطراف آن در حال فراموش شدن یا نابودی و گاه پاک سازی است
با این وجود منابع با ارزش میراث به عنوان یکی از اجزای پیکره فرهنگی جوامع، می توانند بازگوکننده ظرفیت ها و ویژگی های فرهنگی ما در قالب گردشگری فرهنگی در بافت تاریخی شهرها باشند . بنابراین توسعه گردشگری فرهنگی- شهری با توجه به قابلیت ها و جذابیت های موجود در این حوزه و با تکیه بر ارزش های میراث معماری و شهری با هویت بخشی در قالب راهبرد استراتژیک در جهت توسعه پایدار شهری با محوریت گردشگری فرهنگی-شهری از اهدف مورد نظر این پژوهش می باشد و با فرض اینکه توجه، بهسازی و مرمت بافت تاریخی شهرها می تواند در جهت توسعه گردشگری شهری بخصوص توسعه پایدار نقش بسزایی داشته باشد.
لذا با وجود منابع و آثار غنی در شهرهای تاریخی و عدم برنامه ریزی مناسب در جهت استفاده بهینه از آنها، این سوال مطرح می شود که چه سیاستها و راهبردهای در جهت برنامه ریزی وحفظ بافت های تاریخی -فرهنگی شهرها و توسعه گردشگری می تواند برای شهرهای تاریخی ایران راهگشا باشد؟ تحقیق حاضر در ادامه به راهکارهای در جهت برنامه ریزی، حفظ وتوسعه آثار تاریخی و فرهنگی شهرها خواهد پرداخت.
روش تحقیق؛
تحقیق حاضر از نوع کاربردی B توسعه ای و به روش توصیفی و تحلیلی انجام پذیرفته و اطلاعات مورد نیاز برای تدوین مباحث نظری، از عوامل همچون بافت تاریخی- فرهنگی شهرها، گردشگری شهری، پیشینه توجه به حفظ بافتهای تاریخی و هویت بخشی شهرها و نیز به منظور گردآوری اطلاعات وتجزیه و تحلیل جهت دستیابی به نتایج تحقیق از طریق بررسی های میدانی از شهرهای مختلف کشور و نیز مطالعه و فیشبرداری از کتب، مقالات، پژوهشها و سایتهای معتبر علمی نگارش یافته در موضوعات مرتبط، استفاده شده است.
مبانی نظری؛ بافت تاریخی؛ بافتهای تاریخی و فرهنگی شهرها آثار گرانبهایی
از فرهنگ، دانش معماری و شهرسازی بومی اند و به عنوان جزئی از هویت اجتماعی هر قوم و کشوری تلقی میشوند. خصلت اساسی کالبدی بافت تاریخی شکل گیری هماهنگ، مداوم، پیوسته، یکپارچه در طول تاریخ است. به عبارتی در طول زمان وبراساس تجارب گذشتگان، روندتکاملی خودرا طی کرده و بافت قدیمی از اوضاع توپوگرافی واقلیمی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاثیرگرفته وساختارخودرا باشرایط زمانی ومکانی وفق داده است.
گردشگری شهری؛ گردشگری شهری عبارت است از مسافرت به شهر با انگیزه های مختلف بر پایه جاذبه های گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه می نماید.
نیم نگاهی بر نگرش نظریه پردازان بر اهمیت بافت تاریخی شهرها
نظریه پردازان مکتب فن گرایان از جمله اوژن هنار طی سال های - 1933-1849 - توجه به توسعه حمل و نقل شهری، ایجاد آسمان خراشها، کم توجهی و حتی عدم توجه به بافت قدیم و میراث فرهنگی را مطرح کرده اند.
نظریه پردازان منجمله »راسکین ، لودوک ، کامیلیوسیت ومکتبفرهنگ گرایی، جان« طی سالهای 1818 - - 1940- توجه به میراث فرهنگی و جلوگیری از نابودی تاریخ گذشته را بسیار با اهمیت و ضروری میدانند. همچنین توجه به فرهنگ ملی و سنت بهسازی و مرمت مو به مو، تکمیل بناها به سبک گذشته و کاربری موزه ای و مرمت بافت و بناهای شهری را موجب پابرجای و زنده ماندن تمدن شهری می دانند
اندیشمندان مکتب پست مدرن از جمله » چارلز جنکس«، » بوین وراتانسی ، گرگن و ... از سالهای 1960 تاکنون تلفیقی از مداخله نوگرایانه و فرهنگ گرایانه که از افراط و تفریط دو نوع مداخله بکاهد، مطرح ساختند. برای بهسازی و نوسازی شهری، خط مشی اکثریت آنها حفظ تاروپود بافت کهن - فرسوده- تاریخی - در کنار دگرگونی کالبدی فضایی شهر و رشد ارگانیک آن مد نظر قرار می دهد. پست مدرنیسم برای بازگشت به مقیاس انسانی، احیای دوباره اجتماعات و اشکال بومی تلاش می کند و بر خلاف مدرنیسم به سنت های بومی و فرهنگ محلی توجه خاص دارد
» چارلز جنکز نظریه ای گذر از شعور ملی به هویت محلی با هدف زنده کردن باورها و تصورات محلی ساکنان شهرهای دارای بافت فرسوده و تاریخی را ارائه می نمایند.[4] همچنین سونای و دیگران در سال 2008 بهسازی و نوسازی مرکز تاریخی شهر ترابوزان، اسلام فاتر در سال2007 نوسازی درآفریقای جنوبیو اریت آمیت کوهن« در سال2005 همکاری بین برنامه ریزی شهری و میراث فرهنگی و تغییر نقش های مرکز شهرهای تاریخی را بررسی ومطالعاتی انجام داده اند، که همه این مطالعات در سطح جهان نشان دهنده ی اهمیت حفظ هویت بافت تاریخی در امر بهسازی و نوسازی میباشد.
یافته های تحقیق؛ برنامه ریزی و توسعه پایدار
برنامه ریزی در شهرهای تاریخی
برنامه ریزی در شهرهای تاریخی نسبت به سایر شهرها امری مشکل است. زیرا مسائل و عواملی نظیر بافت های تاریخی، معماری، مساله حفاظت و میراث فرهنگی، سنت ها و عرف اجتماعی مردم و انبوه گرشگران و نظارت دولت و مجامع بین المللی و افکار عمومی جامعه، برنامه ریزی و اجرای آن را مشکل کرده است. هر چند وجود حساست های فوق می تواند در سلامت برنامه ریزی و دقت در آن مهم و سازنده باشد شهرهای تاریخی - گردشگری هم به مانند سایر شهرها نیازمند به زیر ساختهای شهری است و شهرهای تاریخی که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده اند نمی توانند خود را با تغییرات گردشگری سریع و ناگهانی منطبق سازند.
برای مقابله با مشکلات پیش آمده در خصوص گردشگری، لازم است هدفهای گردشگری شهر شناخته و مدیریت گردشگری شهری تحرک لازمه را نشان داده و برنامه های ویژه ای را مد نظر قرار دهد و شهر با مدیریت منسجمی اداره شود لذا حفاظت شهری بطور اساسی مستلزم درک، نه تنها خصوصیات و ریخت شناسی آن مکان تاریخی، بلکه ارزش های اجتماعی آن نیز می باشد
اصول برنامه ریزی گردشگری شهری
مباحث گردشگری شهری با فعالیت ها، مکان یابی و قرار گیری و موقع عناصر گردشگری در ارتباط است. دسته بندی و هماهنگ کردن فعالیت ها و بخش های بخصوصی از شهر برای مکانیابی عناصر گردشگری به منظور توسعه گردشگری از مباحث کلیدی برنامه ریزی گردشگری است. اگر چه ارائه اصول عمومی برای برنامه ریزی گردشگری شهری مشکل است اما موارد زیر برخی بررسی های پایه برای ساخت برنامه گرشگری را در بر دارد.
-1 مکان یابی مهمان سرا و تطابق در نواحی قابل وصول به طور مناسب با جذابیت، محیط های آرام و نزدیک به برخی جاذبه ها، فروشگاهها، غذا خوریها و نواحی دارای تسهیلات سر گرمی
-2 تدارک یک سلسه وسیع از نمونه ها وتسهیلات گردشگری و خدماتی درون چارچوبی از نمونه های اهداف بازار
-3 تدارک و تهیه وسائل حمل و نقل عمومی خوب که مرتبط با نواحی تسهیلاتی و جاذبه ها یا قابلیت استفاده ازخدمات تاکسی های معتبر
-4 پیاده روی با مسیرهای زیاد و وسیع، مختص نواحی گردشگری که برای قدم زدن اختصاص یافته با توسعه مناسب برای سامانه پیاده روی ، راه پیمایی در بوستاها و پیاده روی ناحیه فروشگاهی با خیابان های بسته
-5 در هر کجا پیشرفت ظاهری شهر با چشم انداز، سبکهای جذاب معماری، یک نظام بوستان و فضای باز با دید عالی ضروری است.
-6 نگهداری از بخش ها و بناهای تاریخی از طریق تشویق و آئین نامه محافظت از آثار تاریخی
-7 در برنامه توسعه گردشگری تاریخی که بطور مستقیم سودمندی هایی برای ساکنان دارد حق تقدم ساکنان و لذت بردن ازمحیط شهری شان حفظ شود؛ در نتیجه ساکنان نوعی از خوشبختی شهرشان را احساس می کنند
فرایند برنامه ریزی شهرهای تاریخی از دیدگاه اسکیپ اینسال جهت توسعه پایدار گردشگری شهری
فرایند درک یک مکان تاریخی یکی از فرایند های نگرشی، تفکری، پژوهشی، برنامه ریزی و اجرایی برای برنامه ریز حرفه ای است. اسکیپ اینسال بر کلی نگری و سپس بر جزئی نگری تاکید دارد وی سه سوال پایه ای را برای برنامه ریزی -شهری تاریخی مطرح می کند:
-1 گردشگری چگونه به توسعه شهر کمک می کند؟
-2 نقش بازار چیست؟
-3 برنامه ریزی برای توسعه گردشگری پایدار در شهرهای تاریخی چگونه کمک و همکاری دارد؟
در بخش جزء نگری بر اساس نیاز به یک فهرست جامع از اماکن تاریخی ضروری است که شامل موارد زیر می باشد:
-1 تهیه و تدوین فهرست کامل از بناهای تاریخی با خصوصیات و ویژگیهای آنها
-2 طبقه بندی مکان های تاریخی از نظر ریخت و شمایل و آگاهی از مکان های باز تاریخی وکاربرد آنها
-3 تحقیق در مورد بناها که شامل ارزیابی واقعی از نیازها و هزینه های تعمیراتی آنها شود.
-4 تحقیق و بررسی در مورد استفاده مجدد آن بنا و ظرفیت های آنها
-5 مطالعه دقیق در میان محیط های شهری برای شناخت دقیق تر
آنها -6 بررسی چگونگی رفت و آمد به آن بناها
راهبردهای استراتژیک در حفظ بافتهای تاریخی شهرها در جهت توسعه گردشگری شهری
-1 معرفی مراکز تاریخی شهرها؛ عامل اصلی و ایجاد انگیزه جهت بازدید گردشگران و محل تبلور فرهنگ های بومی
با توجه به نحوه شکل گیری شهر های شرقی- اسلامی، بخش مرکزی شهر ها دارای نقش حیاتی بوده و از اهمیت زیادی برخوردار هستند و هنوز خیابان های بزرگ، بزرگراه ها، شاهراه ها و مراکزی چون فرودگاه و راه آهن نتوانسته ساختار گردشگری شهری را در آنها تغییر دهد
مراکز تاریخی شهر های ایران مهم ترین جاذبه های گردشگری این شهر هستند و وجوه متمایز و خصوصیات منحصر به فرد مکانی، تاریخی و فرهنگی هر شهر را در واقع باید در همان بافت تاریخی و آثار کالبدی و معنایی به جای مانده در آن جستجو نمود.
درست همان مکان هایی که تصور می شود به علت شکل گیری آنها بر پایه معماری سنتی و وحدت ذاتی موجود در آن می باید وجه تشابه شهر های ایران باشند، در عمل و در نتیجه شرایط ویژه موجود در بستر آنها، به عنوان مکان هایی هویت ساز و متمایز، به جاذبه های گردشگری شهر مبدل می شوند.
بر این اساس بافت تاریخی شهر مناسب ترین مکان برای درک وجوه مختلف فرهنگ بومی و محلی و چگونگی تأثیر آن بر جنبه های مختلف زندگی می باشد و وجود چنین فرهنگهای بومی و اصیل محلی باعث جذب گردشگران در بافتهای تاریخی و فرهنگی شده اند.
-2 برنامه ریزی جهت مشارکت مردم محلی در خصوص حفظ و احیای بافت تاریخی
اگر آثار تاریخی و باستانی به خوبی به مردم معرفی شوند، مردم در حفظ آن نیز پیشگام و اثر گذار خواهند بود مشارکت فعال عمومی می بایست بخشی از سیاست های حمایت ازمیراث فرهنگی و تاریخی را تشکیل دهد جایی که میراث مردمان بومی، دخالت دارد این موضوع ضروری است البته مشارکت هم می بایست بر اساس دسترسی به فهم لازم به منظور تصمیم گیری باشد بنابراین تامین اطلاعات برای عامه مردم، المان مهمی در حمایت ادغام شده است.
بنابراین برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برای بهسازی و نوسازی بافت تاریخی شهرها درزمینه های کالبدی، عملکردی، شبکه دسترسی و مسائل اقتصادی و اجتماعی با اهداف و اولویت های اجرایی متناسب در جهت حمایت، حفاظت، نگهداری، جلوگیری از تأثیر عوامل فرسایش دهنده، و ایجاد تنوع مطلوبیت، بالا بردن سطح کیفی فضا کاربری ها، احیاء هویت عملکردی از طریق ترزیق های فرهنگی و آموزشی، توان بخشی، انطباق، بهسازی و نوسازی مطابق نیاز های نواحی شهری به سبک امروزی ضمن حفظ هویت فرهنگی، پیوند بافت تاریخی و سیمای آتی شهر با مشارکت مردم محلی تعیین می شود.
