بخشی از مقاله
چکیده
بنیاد قرار گرفتن اسلام براي تدوین الگوي پیشرفت مبتنی بر مبانی دینشناختی متعددي است. الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت با دوسطح از مبانی دین شناختی ارتباط برقرار می کند: در لایه زیرین آن دسته از مبانی و زیرساختهاي نظري قرار دارند که توجیهگر ساخت الگو بر اساس دین مبین اسلام میباشد
در. لایه زبرین مبانی تمدنساز و الگودهنده اسلام واکاوي شده تا در ساخت الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت به کار گرفته شود. مقاله حاضر بر آن است تا به اختصار یکی از مبانی گونه نخست یعنی گسترهشناسی دین را بازکاود. این دسته از مبانی درجه اعتبار، توانایی و ظرفیت دین الهی براي پیشرفت و تمدنسازي و میزان پاسخگویی آن به نیازهاي بشر در این عرصه را روشن میسازد.
مقدمه
شناخت گسترة دین و قلمرو آن از جمله مسائل مهم و تأثیرگذار در حوزه تمدن و ساخت الگوي پیشرفت است. اینکه درونمایههاي دین چیست و چه ارمغانی براي بشریت دارد، حدود و چگونگی مراجعه به دین در ساخت تمدن و الگوي پیشرفت را معین میسازد. از آنجا که در این باب دیدگاههاي متفاوتی بیان گردیده است ناچاریم به اختصار اهم آنها را مورد بررسی قرار داده و موضع خویش را در این باره روشن سازیم.
مفاهیم
اکنون ابتدا به بیان برخی از مفاهیم اساسی بحث پرداخته تا در پرتو آنها بتوان اصل مبحث را پی گرفت. و اینک اهم این مفاهیم:
پیشرفت
این واژه برابر نهاده - development - و - progress - میباشد. فرهنگ فارسی معین پیشرفت را به معناي جلوتر رفتن و ارتقاء معنا کرده است1 برخی توسعه را به معانی گوناگونی چون رشد، رشد با ثبات، رشد همراه با تعادل در الگوي توزیع، رشد همراه با تعادل اشتغال و زندگی و ... دانستهاند. توسعه در نگاه جامعهشناختی رشد هماهنگ و همبسته در همه ابعاد مادي، روانی و معنوي است و مستلزم آن است که همه ابعاد مادي حیات به صورتی هماهنگ با یکدیگر شکوفا شوند.2 برخی نیز توسعه را به معناي فرایند انتقالی جامعه از یک دوران تاریخی به دوران تاریخی دیگر میدانند.
مقصود ما از پیشرفت در این مقال "حرکت از وضعیت موجود جامعه به سمت وضع مطلوب اسلامی " میباشد. منظور از پیشرفت، تنها توسعه مادي نبوده و یک امر معنوي به سمت هدفها4، پر کردن خلاها5 و تکاملی6 میباشد. این پیشرفت همان رسیدن به حیات طیبه یعنی زندگی گوارا، همراه با آسایش و آرامش7 و در کل سعادت دنیا و عقبی است.
دین
دین در لغت معانی گوناگونی دارد. راستکار شدن، اطاعت نمودن، پاداش، عادت، جزاء، حکم، حساب، پرهیزگارى، شریعت و آیین در معناي آن آمده است.9 در قرآن مجید نیز واژه دین کاربردهاي مختلفی یافته است از جمله: جزا و پاداش10، ملک و سلطنت11، شریعت12، آیین13، عقیده14 و...
اندیشوران و متفکران تلاشهاى زیادى در جهت ارائه تعریفی از »دین« کردهاند. هر یک از اندیشمندان از منظر خاصی به دین نظر کرده و تعریفی همسو با همان زاویه نگرش به دست آوردهاند. تعاریفی که در این باب بیان شده بالغ بر صدها تعریف است که به گونههاى مختلفی تقسیم پذیرند.
عالمان واندیشمندان مسلمان کوشیدهاند با نظرداشتدینِحق تعریفی نسبتا جامع و مانع از دین ارایه کنند؛ به گونهاي که اولا در حد امکان مهمترین ویژگیها و اوصاف دین را بنمایاند و ثانیا نظامهاى عقیدتی باطل، غیر توحیدى و خداگریز را نیز در بر نگیرد. با چنین رویکردي علامه طباطبایی - ره - دین را چنین معرفی میکند: »دین عقاید و دستورهاى عملی و اخلاقی اسلام16 است که پیامبران از طرف خدا براى راهنمایی و هدایت بشر آوردهاند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است
ایشان در جاى دیگر مینویسد: ...» آن ]دین[ روش مخصوصی در زندگی است که صلاح دنیا را به طورى که موافق کمال اخروى و حیات دائمی حقیقی باشد تأمین مینماید. پس در شریعت باید قانونهایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج روشن سازد...
تعریف فوق داراي ارکان و مؤلفههایی به شرح زیر است:
1. الهی بودن منبع و منشأ دین.
2. اشتمال دین بر سه کلان حوزه: نظام اعتقادي و بینشی، نظام ارزشی و نظام رفتاري هماهنگ با یکدیگر.
3. هدف گیري دین به سوي کمال و سعادت انسان در این دنیا، و هم در حیات فرجامین.
از طرف دیگر باید توجه داشت که مراد از دین، همان دین نازل شده از سوي پروردگار است، نه دین-ورزي و گرایشهاي دینی آدمیان. به عبارت دیگر دین چیزي است و تدین پدیدهاي دیگر. شایان یاد است که مراد از دین در این تحقیق، دین حق ونسخ و تحریف نشده الهی است که مصداق آن در آیین خاتم الهی یعنی اسلام است.
-1 دینشناسی
دین شناسی، نگاه فرانگر به دین را شامل میشود. به عبارت دیگر دین شناسی در باره دین بحث میکند و آن را موضوع مطالعه قرار میدهد و لاجرم نتیجه آن نیز قضاوتهایی در باره دین است. مهمترین مسائل دینشناختی عبارت است از: حقیقت دین، خاستگاه دین، زبانشناسی دین، معرفتشناسی دین، گستره و قلمرو دین، هدف و کارکردهاي دین، وحدت یا تعدد ادیان، ثبات و تغییر دین، رابطه علم و عقل و دین و...
آنچه در این مقال مورد توجه قرار میگیرد مساله گستره دین است.
گستره دین
گستره به معناي بازه و قلمرو است و مراد از آن عرصهها و ابعاد شمول یک امر میباشد. منظور از گستره دین در این مقال ساحتها و عرصههایی از زندگی انسان است که دین در آنها پرتو افشانی نموده و به انسان رهنمود داده است.
بنابراین گستره شناسی دین از این بحث میکند که آیا حوزه تاثیر گذاري دین تنها حیات فردي و اخروي است یا دین به زندگی دنیوي و حیات اجتماعی انسان نیز میپردازد؟ از طرف دیگر ورود دین به هر یک از عرصههاي فوق چگونه و در چه حد است. آیا دین تنها جهتگیريها و اهداف کلی را بیان می کند یا افزون بر آن به قانونگذاري، ارایه نظام سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و.... و برنامهریزي هم مبادرت می-ورزد؟
