بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از مهمترین ویژگیهای گفتمان مقاومت تأکید بر آموزههای اسلامی است. گفتمان مقاومت ضمن تأکید بر ایستادگی در برابر استکبار و نظام سلطه همواره خود را به عنوان گفتمانی صلحطلب معرفی کرده است. گفتمان مقاومت در مناظرات امام رضا - ع - بیشترین تمرکزش بر اسلامگرایی و اسلامخواهی است. در واقع محور مرکزی این گفتمان اسلامخواهی میباشد و به تبعیت از آموزههای اسلام شکل گرفته است.
فلسفه وجودی گفتمان مقاومت در مناظرات امام رضا - ع - را میتوان مقابله با گفتمان ادیان و فرق مختلف تعریف کرد. در واقع گفتمان مقاومت اهل بیت - ع - از جمله امام رضا - ع - زمانی قوام یافت که در مقابل خود نظام و گفتمانی به نام سلطه را یافت که فارغ از هرگونه چارچوب اخلاقی و دینی بناء شده بود و گفتمان مقاومت پاسخی به این شبهات و اعتقادات نادرست آنها بود.
گفتمان مناظرات به عنوان مهمترین راهبرد برای جامعهپذیری و امتسازی در آموزههای قرآنی و سیره نبوی - ص - و ائمه معصومین - ع - همیشه مورد اهتمام و توجه بوده است. امام رضا - ع - برای ساخت و ایجاد امتی یگانه و واحد، با ویژگیهای جامعه نمونه و برتر به تغییر در بینش و نگرش در کل جهان اسلام با گفتمان مقاومت در مناظراتشان پرداختند.
1 مقدمه:
مناظره به معنای مباحثه و مجادله کردن که معادل آن در زبان عربی حِوّار و درلاتینDebate میباشد. مناظره در کل سبک خاصی برای تعلیم و تعلم است که در مکتب اسلام اتخاذ شده است. در این روش علمای بزرگ مخالف و موافق دور هم جمع میشدند و یک بحث را مطرح میکردند و هر کس با آزادی و بدون پرده پوشی نظر خود را بیان میداشت و در پایان آن کس که از همه عالم تر بود، مسائل را پاسخ میداد و با این روش دربارهی یک موضوع علمی آنقدر بحث و تحقیق میشد که جای ابهام در آن باقی نمیماند. این روش در مکتب امامان - ع - به درجه کمال رسید.
مأمون زمینه تشکیل جلسات بحث و مناظره با دانشمندان و علمای ادیان مختلف را ایجاد میکرد و هدف او از این کار پایین آوردن مقام علمی امام رضا - ع - بود. او علمای مذاهب و دانشمندان را از نواحی مختلف جمع میکرد تا با امام - ع - به بحث و گفتگو بپردازند و امام - ع - را محکوم و مجاب سازند، اما همهی آنها بعد از بحث به مقام علمی امام - ع - اعتراف میکردند و دلایل ایشان،آنها را مجاب مینمود و اقدام مامون نتیجه ای غیر از آنچه هدف او بود به بار میآورد.
این عمل باعث میشد که علما و دانشمندان با امام - ع - و جایگاه علمی ایشان بهتر آشنا شوند و به موازات این امام - ع - فرصت را غنیمت شمرده و سعی بر آشنا نمودن ادیان و مذاهب مختلف با واقعیت تشیع و فرهنگ اسلامی داشتند که به این هدف خود رسیدند و مناظرات در گسترش و نفوذ تشیع و فرهنگ و تمدن اسلامی در اعماق جامعه و توسعه و گسترش علوم مختلف دارای اهمیت بود، این مناظرات خود به روشنی گویای حرکت عمیق علمی و فرهنگی امام - ع - میباشد.
مناظرات در جوی آرام و صمیمی برگزار میشد و مباحث آنها درباره آفرینش جهان، توحید، صفات خدا، انبیا الهی، عصمت انان، جبر و اختیار، امامت، تفسیر آیات گوناگون قرآن، فضایل اهل بیت - ع - ، احادیث، دعا و احکام دین بود. در این جلسات امام - ع - با طرف مناظره به زبان خودش صحبت میکردند، مثلا با اهل تورات با توراتشان، با اهل انجیل با انجیلشان، با رومیان به رومی و با هر فرقه ای از علما به زبان خودشان بحث میکردند و در پایان نیز در مناظره پیروز میشدند و این بر موفقیت های علمی ایشان میافزود.
-2 تفاوت مناظرات امام رضا - ع - با مناظرات امامان پیشین - ع -
مناظره به این معنا که هر یک از دوطرف مختلف العقیده رودررو دیدگاهها و استدلال خود را مطرح کنند و به نقض و رد نظر بپردازند، از همان صدر اسلام و حتی عصر پیامبر اکرم - ص - به نحوی وجود داشته و آیات متعدد قرآن در حقیقت پاسخ استدلالها و ادعاهایی است که یهودیان مطرح میکردند و مناظره در دوره امام باقر - ع - و به ویژه امام صادق - ع - رونق گرفت و شکوفا شد. در این دوران امام صادق - ع - نه تنها خودشان در مناظرات شرکت میکردند بلکه شاگردانی برای مناظره در زمینه های مختلف تربیت کردند و افرادی را که تقاضای مناظره داشتند به افرادی چون هشام بن حکم و مومن الطاق ارجاع میدادند.
با این همه مناظرات امام رضا - ع - با مناظرات پیشین تفاوت های اساسی داشت و از نظر تاثیر و بُرد فرهنگی و تمدنی با آنها قابل قیاس نبود؛ زیرا این مناظرات برخلاف مناظرات پیشین از بعد حکومتی برخوردار بود و امام رضا - ع - با استفاده از موقعیت ولیعهدی، در دربار مامون و با حضور شخصیت های سیاسی و مذهبی آن را انجام میدادند. به بیان دیگر این مناظرات به لحاظ محتوایی از صبغه ای کلامی سیاسی برخوردار بود و از منظر تقابل دو جریان امامت و خلافت، نوعی رویارویی نرم گفتمانی به شمار میآمد.
همین حساسیت مناظرات که به نوعی نقشه و طراحی مامون برای تضعیف جایگاه علمی امام رضا - ع - و یا تقلیل نقش آن حضرت به یک نظریه پرداز حکومتی، محسوب میشد، نگرانی برخی از یاران حضرت را برانگیخته بود. چنان که نوفلی از امام - ع - خواست که از مناظره و بحث با علمای ادیان بپرهیزد. اما حضرت رضا - ع - در پاسخ تبسم میکنند و میفرمایند: ای نوفلی! آیا بیم داری که آنها مرا در اقامه حجت و دلیل ناتوان گردانند؟! میگوید: نه به خدا سوگند من هرگز چنین بیمی ندارم، بلکه امیدوارم خداوند شما را بر آنها پیروز فرماید.
حضرت در ادامه صحبت خود با نوفلی به طور غیرمستقیم به اهداف پلید مامون اشاره میکنند و از پشیمانی او از برگزاری این مناظرات خبر میدهند و میفرمایند: ای نوفلی! آیا دوست داری بدانی مامون در چه موقع پشیمان خواهد شد؟ نوفلی میگوید: آری. حضرت میفرماید: هنگامی که مامون استدلال مرا با یهودیها به تورات و با مسیحیان به انجیل و با زبوریان به زبور و با زرتشتیها به فارسی و با رومیان به رومی و با فرقه های مختلف به زبان هر یک بشنود و ببیند که زبان همه آنها بند آمده و برهان آنان دفع شده و همگی ادعای خود را رها کرده به قول من اذعان میکنند، در این موقع است که پشیمانی او را فرا گیرد.
