بخشی از مقاله
چکیده
لیلکی Gleditsia caspica ازخانواده لگومینوزه و تنها گونه از جنس Gleditsia میباشد که بومی بوده و به طور طبیعی در ایران انتشار دارد. لیلکی، درختی با ارزش و دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که آن را به گونهای مفید تبدیل میکند. درخت لیلکی یکی از گونههای در حال انقراض جنگلهای شمال میباشد که امروزه، عمدتاً به صورت پایههای منفرد یا به صورت جمعیتهای کوچک در حاشیه مزارع، روستاها و گاوداریها مشاهده میگردد.
بنابراین با توجه به فواید بیشمار آن حفاظت، جنگلکاری و گسترش آن ضروری به نظر میرسد. برای این منظور میتوان از تکنیکهای جدید آزمایشگاهی بهره برد. اما تا به امروز مطالعات محدودی روی این گونه صورت گرفته است که شامل بررسیهای علمی در مورد تکثیر جنسی به کمک بذر و تکثیر غیر جنسی به کمک فنون کشت بافت بوده است.
مقدمه
جمعیت جهان تا پایان سال 2025 به 8 میلیارد نفر خواهد رسید - مطیعی لنگرودی، - 1390 و تقاضا برای استفاده از تولیدات درختان جنگلی روز به روز افزایش خواهد یافت. این در حالی است که این مطالبات میبایست با وجود کاهش تولید از جنگلهای قدیمی، افزایش فشار روی اراضی مورد استفاده موجود و ایزوله کردن جنگلهای دست نخورده و تبدیل آنها به ذخایر اکولوژیکی حفاظت شده، پاسخ داده شود - توکل افشاری و همکاران،. - 1387 در نتیجه امروزه به منظور کاهش فشار به جنگلها و جلوگیری از انقراض گونههای نادر بومی و ارزشمند، از روشهای نوین افزایش و ازدیاد گیاهان بهره برده میشود.
گونه لیلکی، گونهای بومی،نسبتاً تند رشد، با ارزش و از لگومهای چند منظوره است - کروتووسکی و اشنبل ، - 2004 که از آن به عنوان گونه در حال انقراض یا نادر نام برده میشود و عوامل اصلی محدود کننده پراکنش آن چرای شدید دام، بهرهبرداری بیرویه به منظور سوخت، پایه کندوج - انبار برنج - ، پایه بنا، پایه پل، پایههای حصار و تبدیل مناطق پوششی این گونه به شالیزارها و باغهای کیوی و چای و ایجاد طرحهای جنگلکاری برای گونههای دیگر میباشد - اسدی و همکاران،. - 1377 این گونه دارای ویژگیهای منحصر به فرد محیطی، درمانی و صنعتی میباشد که آن را به گونهای مفید تبدیل میکند.
در کنار موارد مصرف بیشمار، این گونه به طور سنتی در تأمین علوفه دام نقش دارد. در واقع مصارف سنتی این گونه عاملی در جهت عدم زادآوری، نابودی و انقراض آن شده است - منافی، - 1377، بنابراین با توجه به نیاز کشور که سالانه 85/7 میلیون تن علوفه برای تغذیه دام است - مطیعی لنگرودی، - 1390 و به دلیل مصرف گونه مذکور در دامپروری سنتی به منظور تعلیف دام، میتوان در دامپروری صنعتی نیز - با رویکرد حفاظت، گسترش و جنگلکاری آن به عنوان یکی از گونههای مفید - از آن به عنوان یکی از منابع تأمین خوراک دام بهره برد.
اطلاعات مربوط به گونه لیلکی:
فارسی: لیلکی، لالکی، للکی، لیلک، للک - در گیلان و آستارا و طوالش - ، لک - در شفارود - کرات - در رامسر، کلارستاق، نور، کجور و مازندران - - ثابتی، - 1373، لیک، لالیک و اوزاب - کریمی، . - 1374 گونه لیلکی تنها گونه از جنس Gleditsia میباشد که بومی ایران بوده و به طور طبیعی انتشار دارد. در حال حاضر علاوه بر لیلکی، لیلکی آمریکایی - Gleditsia triacanthos L. - و واریته - - Gleditsia triacanthos L.var.inermis pruch نیز در ایران حضور دارند - ثابتی،. - 1373
پراکنش درجهان و ایران:
دامنه انتشار گونه لیلکی در جهان، ایران، تالش، ترکمنستان - مظفریان، - 1383 و جنوب شرقی آذربایجان - کوه قفقاز - ، - اشنبل و کروتووسکی، - 2004 بیان شده است. این گونه در نواحی دشتی و دامنهای ساحل دریای خزر از گیلان تا گرگان حضور دارد - مظفریان، - 1383 که به طور مثال میتوان آستارا، طوالش، نور، شفارود، رامسر، کلارستاق وکجور را نام برد - کریمی، . - 1374
ویژگیهای درخت شناسی
لیلکی درخت بومی ایران معمولاً درختی گسترده است که ارتفاع آن به 12 متر و پهنای آن به 10 متر میرسد. تنه با خارهای فشرده، منشعب، درنده. برگها شانهای یا دو بار شانهای سرخس مانند، براق یا خوش ظاهر و نیمه سبز - کریمی، - 1381، برگچهها 8-5 جفتی به طول50-20 و عرض 15-8 میلیمتر، خوشهها محوری، از برگها تقریباً کوتاهتر، کاسبرگها و گلبرگها با دو سطح کرکدار - کرک نمدی - ، نیام به طول 15 تا 25 و عرض 3-2/5 سانتیمتر، تقریباً راست یا کم و بیش داسی شکل، بذرها فشرده به طول کم و بیش 10 و عرض 7 میلیمتر با رنگ قهوهای که تعداد آنها در هر کیلوگرم به 4200 عدد میرسد. این گونه دارای گلهای ناپایدار بوده که تبدیل به نیام بزرگی بعد از گرمای تابستان میگردد زمان شروع گلدهی لیلکی اواسط بهار میباشد. گلهای آن هرمافرودیت - دارای گلهای ماده و نر روی یک گیاه - و معطر هستند و گرده افشانی آنها توسط حشرات صورت میگیرد.
ویژگیهای بوم شناختی و جنگل شناسی
به نور خورشید زیاد و خاک حاصلخیز و خوب زهکشی شده نیاز دارد - کریمی، - 1381 گونه مذکور در مکانهایی با درصد شیب کم و جهات مختلف، بر روی خاکهای سیلتی- لومی و شنی- لومی با نسبت بالا می روید - اسدی و همکاران، - 1377 و به پایدار نمودن خاک در شیبهای 25 تا 40 درصد کمک میکند. مقاومت به شرایط بد محیطی از جمله باد، گرما، خشکی، سرمای تا -23 درجه سانتی گراد، آلودگی هوا به خصوص دود و دوده موجود در شهرها و مناطق متراکم صنعتی - نوری، - 1383 از ویژگیهای برجسته آن به شمار می-رود.
گونه لیلکی در جلگهها تا میانبند - اسدی و همکاران، - 1377 و در تاج پوشش اول یا دوم جنگل جای میگیرد. جامعههای فرعی این گونه گاهی جانشین جامعههای جنگلی میگردد ولی بیش از ارتفاع 500 متری در جنگل بالاتر نمیرود - ثابتی، - 1373 لیلکی با داشتن تاج پوشش باز و پهن، برگهای مرکب شانهای و میوههای نیام مانند درشت به راحتی درعرصههای جنگلی قابل تشخیص است. این گونه همچنین جزء گیاهان حاشیهای نیز به شمار میرود و توانایی استقرار در مرز بین خشکی و آب را دارد - نوروزی و همکاران،. - 1388
موارد مصرف
این گونه به دلیل عادات محیطی مناسب، فرم زیبا و شاخ و برگ ظریف سرخس مانند، به طور گسترده ای به عنوان گیاهان خیابانی استفاده میشوند - میاسه و همکاران،. - 2010 همان گونه که لگومها به عنوان یک گروه نقش مهمی را در کاهش نیاز به کودهای حاوی نیتروژن و همینطور باروری خاک بازی میکنند - توکل افشاری و همکاران،. - 1387 همزیستی گونه لیلکی نیز با برخی از باکتریهای خاکزی این گیاه را قادر میسازد تا ازت جو را تثبیت کند.
- نوروزی و همکاران،. - 1388 بنابراین در انواع خاکها موفق ظاهر میشود و کشت این درخت با ارزش لگومینوز میتواند اثرات مثبتی در حاصلخیزی خاک و عملکرد محصولات، در خاکهای تخریب شده داشته باشد - بلر، . - 1990 این گونه به عنوان بادشکن، تحمل کننده اسیدیته بالای خاک و مقاومت به خشکی نیز شناخته شده است که میتواند با رشد خود فرسایش خاک را کنترل کند - هوکسلی،. - 1992 همچنین این گونه علاوه بر قابلیت زیست در حاشیه آب میتواند فلزات سنگین آب را جذب میکند.
بذر لگومها معمولاً از لحاظ پروتئین، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی، از غلات غنیتر هستند - محمدی و همکاران،. - 1390 بذر لیلکی نیز منبع خوبی برای پروتئین بوده و همچنین دارای مواد آلی ارزشمندی است که قابلیت هضم آن برای دام نسبت به سایر منابع خوراکی همچون یونجه و علوفه بیشتر میباشد - منافی،. - 1377 به همین سبب است که میوه سبز آن برای تعلیف گاوهای گوشتی به مصرف میرسد و میوه رسیده آن علوفه زمستانی گاوها را تشکیل میدهد - روحانی،. - 1384 علاوه بر میوه، برگ و پوست بیرونی را نیز میتوان برای تغذیه دام استفاده نمود.
در لیلکی چوب سخت، سنگین، قوی، دارای بافت زبر و بادام بوده که جهت حصار، مبلمان سازی، معرق، خراطی، مصارف ساختمانی - روحانی، - 1384 همچون پایه کندوج - انبار برنج - ، پایه بنا، پایه پل - اسدی و همکاران، - 1377 و ساخت دسته ابزار به کارگرفته می شود - بلر، . - 1990 در کنار تمام مطالب بیان شده مقاومت بالای این گونه در برابر عوامل نامساعد محیطی و همینطور برخی آفات و بیماریهایی همچون قارچ عسلی وآفت ابریشم باف ناجور - اسماعیل زاده و همکاران، - 1389، این گونه را به عنوان یکی از گونههای مناسب به منظور جنگلکاری با گونههای بومی بدل میکند.
