بخشی از مقاله
چکیده
توجه به مسائل زیست محیطی یکی از برنامهها و دغدغههای مهم بشر در قرن حاضر میباشد. زندگی انسانها و حیات تمام موجودات هستی به حفظ منابع طبیعی بستگی دارد. سیر شتابنده تحولات تکنولوژیکی و تغیر شیوه و الگوهای مربوط به زندگی انسانی از یک سو و تاخیر در برنامهریزیهای مربوط به کاهش اثرات منفی از سوی دیگر، موجب شده تا یکسری نابه-هنجاری های زیستمحیطی را فراهم نماید.
تحقیقات به عمل آمده نشان میدهد زبالهها و پسابها در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان، منجر به کمبود شدید اکسیژن و تلف شدن هزاران قطعه آبزی و حتی پرندگان دریایی شده است. در نتیجه توجه به ایجاد چتر طبیعی فضای سبز به عنوان فیلتر طبیعی بیش از پیش احساس می شود. استبرق - Calotropis procera - دارای ظرفیت بالایی جهت جذب فلزات سنگین در بافتهای خود میباشد. با مطالعه رابطه بین خاک و تحمل گیاه به شرایط حاکم بر مناطق حاشیه خلیج فارس و دریای عمان از جمله شوری خاک، میتوان به درستی مدیریتی سازگار با اصول زیست محیطی دست یافت.
مقدمه
غلظت فلزات سنگین در چندین سال گذشته به طور محسوس و ناامید کنندهای به سطحسمیُت در طبیعت رسیده است که ناشی از فعالیتهای انسانی، صنعتی شدن جوامع و زندگی شهری است . - 14 - ماندگاری فلزات سنگین در خاک برای مدت طولانی موضوع نگران کننده و جدی است
فلزات سنگین در دسته فلزات سرطانزا در طبیعت قرار گرفتهاند, اخیراً تلاشهای بسیاری برای پیدا کردن فناوری مقرون بهصرفه برای تصفیه خاکهای آلوده به فلزات سنگین صورت گرفته است
از گیاهان میتوان برای بهبود آلایندههای فلزات سنگین از خاک استفاده کرد. این راهحل را به عنوان راهحل سبز نامیدهاند . - 9 - این رویکرد جدید، "گیاهپالایی"1 نامیده میشود و به تازگی علاقهمندان زیادی در سطح جهان پیدا کرده است . - 12 - بسیاری از گونههای گیاهی، پاسخهای سازگاری به فلزات سنگین را نشان دادهاند؛ زیرا برای یک دوره طولانی در یک سایت آلوده زنده ماندهاند
گیاه دارویی و ارزشمند استبرق دارای ظرفیت بالایی جهت جذب فلزات سنگین در بافتهای خود میباشد؛ بدون اینکه آسیب فیزیولوژیکی جدی ببیند
از استبرق بعنوان تثبیت کننده مس، کادمیوم و روی نام برده میشود و میزان تجمع این عناصر در ریشه گیاه بیشتر از برگها بوده که بر این اساس میتوان آن را یک گیاه مفید جهت پالایش آلودگی دانست
تفاوت مشاهده شده در غلظت بر، منگنز، کروم و روی بین نمونههای استبرق در مناطق شهری و برون شهری نشان دهنده این مطلب است که این گیاه دارای پتانسیل لازم جهت جذب این عناصر میباشد
اهمیت استفاده از گونه های بومی
با توجه به این که حفظ گونههای بومی و ذخایر ژنتیکی یک رسالت ملی است لذا لزوم استفاده از این گونهها در امر توسعه جنگلها و مراتع، دارای اولویت ویژهای است. گونههایی که ضمن عدم رقابت با فلور طبیعی منطقه، توانستهاند سالیان متوالی شرایط سخت و شکننده اکوسیستمهای خشک را تحمل نمایند و کاشت و استقرارشان، در شرایط سخت و ناهنجار اکوسیستم منطقه ممکن باشد
گیاهان بومی در شرایط تنش زیستمحیطی بهتر از سایر گیاهان به رشد، بقا و تکثیر خود ادامه میدهند. بنابراین گزینه مناسبی جهت نیل به این اهداف هستند
وجود گونههای بومی به عنوان عاملی در استراتژی تامین پایداری محیط برنامهریزی شده است. گونههای بومی در مقایسه با گونههای غیربومی مشکل امراض و آفات جدی نداشته و یا حداقل ناقل امراض و آفات جدید نیست
گیاهشناسی استبرق
استبرق با نام علمی Calotrois procera Willd. به تیره استبرق - Asclepiadaceae - تعلق داشته که گیاهی چندساله میباشد. این تیره 208 جنس و بیش از 200 گونه دارد. گیاه استبرق از نظر خصوصیات ظاهری گیاهی درختچهای، افراشته یا درختی کوچک به ارتفاع تا 5 متر با شاخههای منشعب فراوان از قاعده و شیرابهای شیری و سفید رنگ میباشد
شاخه های جوان آن پوشیده از کرکهای نمدی سفید رنگ بوده و برگهایی به طول تا 15 سانتیمتر با ظاهری تخم مرغی پهن و در قاعده کم و بیش قلبی دارا میباشد. برگهای جوان دارای کرکهای سفید نمدی هستند. زمان گلدهی این گیاهتقریباً تمام طول سال بوده و از نظر طبقهبندی گیاهشناسی، این گیاه به منطقه خلیجی- عمانی تعلق دارد
شکل 1؛ بخشهای مختلف گیاه دارویی استبرق - Calotropis procera - در رویشگاه طبیعی استان هرمزگان
مقاومت به شوری استبرق
شوری یک عامل محدود کننده برای رشد و تولید گیاهان مختلف به حساب میآید در سالهای اخیر روند شور شدن خاکها رو به افزایش بوده و سطح وسیعی از زمینهای قابل کشت به علت انباشت بیش از حد نمک به صورت غیرقابل کشت در آمده است. اراضی دارای خاکهای با درجه شوری مختلف, مساحتی حدود 55/6 میلیون هکتار را شامل میشوند که بیشتر آنها در فلات مرکزی دشتهای ساحلی جنوبی کشور و دشت خوزستان واقع شده است . - 13 - تجزیه و تحلیل خاک در برخی از مناطق حاشیه خلیج فارس و دریای عمان نشان میدهد که خاک این مناطق دارای حجم بالایی از عناصر سدیم، کلر و پتاسیم میباشد و این در حالی است که گیاه استبرق به خوبی این شرایط ادافیکی و توپوگرافی دشوار برای اغلب گیاهان را به خوبی تحمل نموده و از خود سازگاری نشان میدهد
نتایج و بحث
طبیعت، با وجود مقاومت و استحکام خود از حساسترین و شکنندهترین اکوسیستمهای جهان به شمار میآید. در سالیان اخیر در اثر عواملی از قبیل گسترش شهرها، احداث جادهها، بهرهبرداری بیرویه از منابع و گردشگری در سواحل جنوبی کشور، مسائلی همچون تغییرات آب و هوایی، فرسایش خاک، سیل، تخریب پوشش گیاهان بومی و جایگزینی با گیاهان غیربومی بروز کردهاند که شاهد بزرگ برای این ادعا توسعه مخرّب گیاهان غیربومی کهور پاکستانی - Prosopis juliflora - و کنوکارپوس - Conocarpus - erectus L. در نوار جنوبی کشورمان است که مشکلات عدیدهای را ایجاد کردهاند
ویژگیهای پوشش گیاهی در جذب مواد آلاینده خاک نقش مهمی را ایفا مینماید؛ به طوری که گیاهان با توجه به تغییراتی که در اسیدیته خاک از طریق لاشبرگهای خود ایجاد مینمایند، در آزادسازی تعدادی از عناصر در خاک و شستشوی آنها تاثیر می-گذارند. ضمن اینکه گیاهان قادر هستند بخشی از این مواد را از طریق ریشههای خود جذب و در اندامهایشان ذخیره نمایند
برای کاهش آلودگیهای هوا و خاک ناشی از سوختهای فسیلی، جنگلکاری با استفاده از گونههای درختی و درختچهای سازگار، از جمله شیوههایی است که قابل توصیه میباشد. استفاده از گونههای درختی و درختچهای بومی و محلی، بر گونههای وارداتی ارجحیت دارند. زیرا در صورت استقرار اولیه، گونههای بومی مانند استبرق، به ندرت دچار خشکیدگی و آسیب خواهند شد و از آنجا که گونههای بومی سازگار منطقه میباشند پس از سپری شدن مراحل بحرانی استقرار اولیه، طرح نهالکاری با گونههای بومی نه تنها با ابهام و خطر مواجه نمیشود بلکه آینده چنین پروژه هایی تضمین میگردد
از دیگر مزایای استفاده از گونه های بومی میتوان به برخورداری از دوره رویش طولانی تر آنها نسبت به گونههای وارداتی اشاره نمود. از طرف دیگر، استفاده از گیاهان غیر-بومی، سلامت ژنتیک گیاهان بومی را به خطر میاندازد و یکی از آسیب های جدی در این زمینه مربوط به جابجایی نهال، بذر، بوته های استفاده شده در فضای سبز نقاط مختلف است
استبرق یکی از گیاهان بومی کشورمان بوده که از مقاومت بالایی نسبت به شرایط شوری خاک برخوردار بوده و قادر است در خاکهایی که از سنگهای مادری اشباع از سدیم تشکیل شدهاند نیز به زندگی خود ادامه دهد. علاوه بر خواص دارویی بخشهای مختلف گیاه که غنی از ترکیبات گلیکوزیدی قلبی است، کرکهای آن در صنعت نساجی کاربرد دارد و روز به روز بر موارد استفاده از آن افزوده میشود. این گیاه به شرایط نامساعد محیطی مانند خشکی و شوری مقاومت داشته و علاوه بر آن به گرما نیز مقاومت خوبی نشان می دهد - 7 - ؛ بنابراین با توجه به وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی مناطق مختلف حاشیه خلیج فارس و دریای عمان، جهت توسعه کمربند سبز ساحل قابل توصیه میباشد.
