بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
اغراق، ایهام و ایهام تناسب
درس نهم
به نام خدا
اسلاید 2 :
اغراق
در لغت به معنی سخت کشیدن کمان است و در اصطلاح بدیع، زیادهروی در توصیف یا مدح یا ذم را گویند، چنانکه از حد معمول بگذرد و برای شنونده موجب زیباییافرینی و شگفتی شود. به عبارت دیگر بازنمود دگر گونهی مفاهیم و موضوعات سخن است؛ بهصورتی که معانی خرد را بزرگ گرداند و معانی بزرگ را خرد بنماید تا تأثیر سخن را بیشترتر کند.
اسلاید 3 :
به ابیات زیر توجه نمایید:
به کردار افسانه از هر کسی شنیدم همی داستانت بسی
به تنها یکی گور پنهان کنی هوا را به شمشیر گریان کنی
برهنه چو تیغ تو بیند عقاب نیارد به نخجیر کردن شتاب
نشان کمند تو دارد هژبر ز بیم سنان تو خون بارد ابر
زیاده روی در توصیف شجاعت و قدرت رستم از زبان تهمینه، موجب زیبایی آفرینی و موسیقی معنوی در این ابیات شده است؛ به گونه ای که این بزرگ نمایی تصویری زیبا در ذهن شنونده یا خواننده ایجاد میکند و تصویرآفرینی حماسی را در این ادبیات به اوج می رساند.
اغراق متناسبترین آرایه برای تصویر آفرینی در حماسه است؛ بنابراین در شاهنامه و آثار حماسی دیگر از آن بسیار استفاده شده است.
اسلاید 4 :
مثال:
بگذار تا بگرییم چون ابر در بهاران/ کز سنگ ناله برخیزد روز وداع یاران (سعدی)
سعدی با بزرگنمایی در توصیف روز وداع یار، احساسات و عواطف سرشار درونی خویش را نشان میدهد.
اسلاید 5 :
نمونه های دیگر
دلم گرفته از این روزها دلم تنگ است میان ما و رسیدن هزار فرسنگ است (سلمان هراتی)
شاعر در بیت بالا، برای اثبات دل تنگی خود و نرسیدن به معشوق، فاصله و دوری اش را
با هزار فرسنگ بیان میکند که اغراق دارد.
اسلاید 6 :
مثال:
می شناسمت/چشم های تو میزبان آفتاب صبح سبز باغ هاست/می شناسمت (شفیعی کدکنی)
در این مثال هم در زیبایی چشمان معشوق اغراق و بزرگنمایی شده است.
اسلاید 7 :
مثال:
چو رامین گه گهی بنواختی چنگ، ز شادی بر سر آب آمدی سنگ (فخرالدین اسعد گرگانی)
شاعر در این بیت در شدت شادی وخوشحالی از نواختن چنگ بزرگنمایی کرده است.
اسلاید 8 :
ایهام
در لغت به معنای در وهم و گمان افکندن است و در اصطلاح بدیع، آوردن واژهای یا عبارتی در سخن با دو یا چند معنا که معمولا بیت با تمام معانی پذیرفتنی و دارای ارزش است. دریافت همزمان چند معنا از یک واژه یا یک عبارت در کلام، به گونهای که تصویری زیبا در ذهن خواننده یا شنونده میآفریند و موجب زیبایی کلام میشود؛.
زمانی یک واژه یا عبارت در یک بیت ایهام خواهد داشت که هر دو معنای آن در بیت پذیرفته باشد یا معنایی نزدیک به بیت داشته باشد، بنابراین صرف چند معنا داشتن واژهای سبب ایجاد ایهام در یک بیت نخواهد شد.
نکته
اسلاید 9 :
مثال:
بی مهر رخت روز مرا نور نمانده است وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده است(حافظ)
واژهی «مهر» ایهام دارد و در دو معنی به کار رفته است؛ در معنای«محبت» و دومی در معنای «خورشید» و بیت با هر دو معنی قابل درک و دریافت است. در ایهام ذهن با اندکی تأمل، هر دو معنی را کشف می کند و همین موضوع سبب زیبایی آفرینی و لذت خواننده می شود
اسلاید 10 :
مثال:
خانه زندان است و تنهایی ضلال هر که چون سعدی گلستانیش نیست (سعدی)
واژهی «گلستان» ایهام دارد و دو معنا را در ذهن پدید می آورد:
یکی«باغ و گلزار»و دیگری«کتاب گلستان» است.
اسلاید 11 :
مثال:
اگر سنت اوست نوآوری، نگاهی هم از نو به سنت کنیم(قیصر امین پور)
عبارت «از نو» در دو معنای «مجدد» و «قالب شعر نو» آمده است
اسلاید 12 :
چند نمونه:عهد کردی که کشی فرصت خود را روزی فرصت ار یافتی، آن عهد فراموش مکن (فرصت شیرازی)
چون جام شفق موج زند خون به دل من با این همه دور از تو مرا چهره ی زردی است
(مهرداد اوستا)
اسلاید 13 :
ایهام تناسب
آوردن واژهای است با دو معنی که یک معنای آن مورد نظر و پذیرفتنی است و معنای دیگر-که مورد نظر نیست - با بعضی از کلام تناسب دارد.
اسلاید 14 :
مثال:
روی خوبت آیتی از لطف ما را برکشد زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما (حافظ)
واژۀ «آیت» در بیت بالا به معنای «نشانه» است معنی دیگر آن «آیه» است که در این معنی با واژه ی تفسیر تناسب دارد. این آرایه ی شاعرانه که در آن ذهن به تکاپو می افتد تا معنی درست واژه با توجه به معنی بیت دریابد، «ایهام تناسب» می نامند
اسلاید 15 :
مثال:
گر هزار است بلبل این باغ همه را نغمه و ترانه یکی است (صائب)
شاعر در این بیت واژهی «هزار» در معنای عدد هزار آورده است و در معنای دیگر آن «بلبل» با بلبل،باغ،نغمه و ترانه تناسب دارد.
اسلاید 16 :
مثال:
چنان سایه گسترد بر عالمی/ که زالی نیندیشد از رستمی (سعدی)
«زال» در بیت بالا به معنای «سپیدموی» به کار رفته است، اما با وجود واژهی «رستم» در پایان بیت، ذهن بهصورت ناخودآگاه به سمت معنای «پدر رستم» میرود و چنین میپندارد که «زال» در این مصراع پدر رستم است.
اسلاید 17 :
پرستش به مستی است در کیش مهر برون اند زین جرگه هشیارها
(علامه طباطبایی)
اسلاید 18 :
مثال:
ای صاحب کرامت، شکرانهی سلامت روزی تفقدی کن درویش بینوا را (حافظ)
واژهی «روزی» در این بیت به معنای «یک روز» به کار رفته اما اگر دقت کنید با توجه به وجود واژههای درویش و بینوا میتوان آن را به صورت «رزق و روزی» هم خواند! پس در این بیت هم ایهام تناسب وجود دارد.
تفاوت ایهام با ایهام تناسب در این است که ایهام هر دو معنی واژه یا عبارت در بیت مورد نظر صحیح پذیرش است. اما در این ایهام تناسب تنها یک معنی قابل پذیرش است و معنی دوم واژه یا عبارت پس از تصدیق معنای اول، به سبب آنکه با برخی از کلمات در شعر یا متن مراعاتنظیر می سازد، به ذهن خواننده خطور میکند که البته این معنایی که با کلمات دیگر تناسب دارد، مورد پذیرش نیست.
توضیح
اسلاید 19 :
۱در هر یک از ابیات زیر آرایه ایهام و ایهام تناسب را مشخص کنید و معانی مختلف واژه ای که این معانی را به وجود آورده است، بنویسید.
الف) بگفتا عشق شیرین بر تو چون است بگفت از جان شیرینم فزون است (نظامی)
واژ شیرین در مصراع اول ایهام دارد: «شیرین معشوق خسرو پرویز» و «مطبوع و دلپذیر» که با هر دو معنی در بیت حضور دارد.
ب) چو شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب مهرم به جان رسید و به عیوق برشدم (سعدی)
واژه «مهر» ایهام تناسب دارد که در این بیت به معنای محبت و مهربانی است؛به معنای خورشید نیز می باشد ولی این معنا در بیت مد نظر نمی باشد اما با واژه های آفتاب و عیوق تناسب دارد.
اسلاید 20 :
ج) عرضه کردم بر دو جهان بر دل کار افتاده به جز از عشق تو باقی همه فانی دانست (حافظ)
واژه باقی ایهام تناسب دارد: یکی به معنای «بقیه و ما بقی» که با این معنی در بیت حضور دارد
دیگری به معنای «پاینده و جاوید» که با فانی تناسب دارد.
نگران با من استاد سحر/صبح می خواند از من/ کز مبارک دم او آورم این قوم به جان باخته را/ بلکه خبر (نیما یوشیج)
واژه «نگران» ایهام دارد: یکی به معنای «مظطرب و نگران» و دیگری به معنای «نگریستن و نگاه کردن» که با هر دو معنی در بیت حضور دارد.
