بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
بسم الله الرحمن الرحیم
سلسله جلسات تفسیر کاربردی قرآن کریم
(سوره مبارکه لقمان)
اسلاید 2 :
هُدًى وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ ﴿۳﴾
[كه] براى نيكوكاران رهنمود و رحمتى است (۳)
تفسیر:
برخی آیات مشابه این آیه در قرآن که به هدایت عده ای به وسیله کتاب های آسمانی اشاره دارد، به شرح زیر است:
البقرة/2:ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقينَ
البقرة/97:مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى لِلْمُؤْمِنينَ
البقرة/185:شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ
آلعمران/138:هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقينَ
المائدة : 46:وَ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِعيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجيلَ فيهِ هُدىً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقينَ
الأعراف/52:وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
النحل/89:نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمينَ
لقمان/3:هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنينَ
اسلاید 3 :
از آیات فوق برداشت می شود که صفت «هُدیً» گاه با «رحمة» و گاه با «موعظة» و گاه با «نور» و گاه با «بشری» همنشین می شود.
نکته:
قرآن کریم، نه تنها خودش را مایه هدایت می داند بلکه تورات و انجیل را نیز مایه هدایت می شمارد.
کاربست:
ویژگی هدایت گری قرآن آن است که هدایت گری اش همراه با بشارت و رحمت و به صورتی موعظه های مهربانانه است.
هدایت نمی تواند صرفاً در چارچوب های تئوریک و جدای از نیازهای عینی و بروزهای خارجی باشد. در غیر این صورت، هدایت نیست. (در ادامه خواهیم گفت که صلاة ارتباط با ملکوت و زکاة ارتباط با ناسوت و نیازهای دنیایی است.)
هدایت، عقل را قوی می کند و رحمت، دل را قوی می سازد. برای نیل به سعادت، به هر دو نیاز است. هدایت گری و حمایت گری در کنار هم نتیجه بخش است.
نکته:
لازمه رحمت بودن یک نعمت، استقرار و استمرار آن نعمت است.
برخی نعمت ها ادامه نمی یابند و برخی نعمت ها، تبدیل به نقمت می شوند. مولا علی (ع) در دعای کمیل به زیبایی این موارد را بر می شمارد. به نعمت مستقر و مستمر، رحمت گویند.
اسلاید 4 :
تفسیر:
هدایت در این آیات گاه «للمتقین» و گاه «للناس» و گاه «للمسلمین» و گاه «للمحسنین» است.
به قرینه بقره:185 أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ قرآن مایه هدایت همه مردم است اما به قرینه آلعمران:138 هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقينَ قرآن بیانی (مایه ابانه و آشکارگی) برای مردم و هدایتی برای متقین است. اما هر چند که قرآن هدایت برای همه مردم است اما فقط کسانی که تسلیم الهی اند، با تقوایند و نیکوکارند، از این هدایت بهره وافر می برند.
کاربست:
حتی کامل ترین کتاب الهی که بیشترین حد از فاعلیت فاعل را دارد، نمی تواند در جایی که قابلیت قابل وجود ندارد، اثرگذار باشد.
امروز، مانند هر روز، عصر پرورش قابلیت هاست. وگرنه فاعلیت ها همیشه بوده است.
این سوره در شرایط رقابتی نازل شده است. یعنی رقابت میان مشتریان قرآن و مشتریان لهو الحدیث. (طبق نقل روایت مجمع البیان درباره نضر بن حارث) در این شرایط، قرآن صفت بارز مشتریان خود را احسان و نیکوکاری می داند.
در مراحل اولیه دعوت، بایستی تمرکز بر مشترکات انسانی و اخلاقی باشد.
اسلاید 5 :
نکته:
در این آیه، در محور جانشینی، هدایت گری قرآن برای محسنین (نیکوکاران) به موازات متقین (پرهیزکاران) در سایر آیات مطرح شده است. این شاید بی ارتباط با محتوای کلی این سوره و شخصیت لقمان حکیم نباشد.
در سوره های مکی، تأکید بر صفات عام و فراگیر انسانی است و اغلب واژگان هنوز در تعریف شرعی خاص به کار نرفته اند.
تفسیر:
آیه بعد، محسنین یا نیکوکاران را توصیف می کند. از این رو بعد از تفسیر آن آیات، دوباره برگشته و درباره محسنین تأمل خواهیم کرد.
اسلاید 6 :
الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ. (4)
تفسیر:
صلاة از ریشه «ص ل ی» یا «ص ل و»
مشتقات «صلاة» بیش از 100 بار در قرآن به کار رفته است. اغلب افراد صلاة را به ویژه در سوره های مدنی به معنای نماز و مجموعه قیام و رکوع و سجود و اذکار خاص در نظر گرفته اند.
نکته:
بخلاف تصور اولیه، صلاة در قرآن مساوی با نماز فقهی نیست بلکه اغلب به معنای «نیایش توأم با ستایش» و «دعا و دعوت توأم با جلب توجه» آمده است. تنها در برخی آیات، نماز شرعی به عنوان یکی از مصادیق صلاة ذکر شده است.
قرآن صلاة را عبادت می داند اما درباره آن عبادت خاصی که به شکل قیام و رکوع و سجود و. در کتب فقهی آمده، ساکت است و در اغب استعمالات این واژه در قرآن، مطلق دعا و ستایش مد نظر است.
دو مقاله خوب درباره صلاة:
تبارشناسی واژه قرآنی صلاة: وصال میمندی، شکوفه شریفی فر
جستاری در واژگان شرعی قرآن (صلاة، طهارت، زکات، صوم، حج)، جعفر نکونام، لیلا حسینی
اسلاید 7 :
کاربست:
برخی افراد، برداشت های ضعیفی سطحی و سستی را که به گمان شان باعث تقویت دین شود، می پذیرند. مانند ادعاهای ناصواب درباره برخی معجزات علمی و. . تفسیر سطحی فقهی از واژگان صلاة و زکاة در قرآن از این جمله است.
مثلا از آیه «فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون» سهل انگاری در بجای آوردن نماز اول وقت را استنباط می کنند و یا از آیه «واستعینوا بالصبر و الصلاة» تأکید بر نماز در دشواری ها را استنباط می نمایند. در حالی که صلاة در قرآن غالباً به معنای فقهی نیست. بلکه مقصود از آن، مطلق ارتباط با خالق هستی است و لذا قرآن درباره جزئیات انجام آن سخن نگفته است. جزئیات شیوه انجام صلاة فقهی نه در قرآن بلکه در سنت و روایات و سپس در تراث فقهی تبلور یافته است.
اسلاید 8 :
تفسیر:
برای درک معنای صلاة در قرآن، باید موارد زیر را بررسی کنیم:
1. معنا و موارد استعمال صلاة در ادیان پیش از اسلام
2. معنا و موارد استعمال صلاة در میان اعراب جاهلی
3. معنای صلاة در زبان های نزدیک به عربی
4. معنا و موارد استعمال صلاة در قرآن
بهتر بود به موارد زیر هم می پرداختیم که در این بازه زمانی اندک، مجال آن نخواهد بود.
5. معنا و موارد استعمال صلاة در روایات
6. معنا و موارد استعمال صلاة در علوم اسلامی
7. معنا و موارد استعمال صلاة در میان مسلمانان
اسلاید 9 :
معنا و موارد استعمال صلاة در ادیان پیش از اسلام
مجاهد: الصلوات المساجد اأهل الکتاب و أهل الإسلام
زمخشری: سمیت الکنیسة «صلاة» لأنه بصلی فیها
علامه: الصلوات جمع الصلاة و هو مصلی الیهود
اسلاید 10 :
در خطاب خداوند به موسی (ع):
یونس/87: وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِيهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ: و به موسی و برادرش (هارون) وحی کردیم که شما برای پیروانتان در شهر مصر منزل گیرید و (اکنون که از بیم فرعونیان به مساجد نتوانید رفت)، خانههایتان را قبله و معبد خود قرار دهید و نماز به پا دارید و (تو هم ای رسول) مؤمنان را (به فتح در دنیا و بهشت در آخرت) بشارت ده.
در دعای حضرت ابراهیم (ع):
ابراهیم/40: رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي: پروردگارا، مرا و از ذرّیّهام نیز کسانی را نمازگزار گردان.
در پند لقمان به فرزندش:
لقمان/17: يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ ۖ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ: ای فرزند عزیزم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و (بر این کار از مردم نادان) هر آزار بینی صبر پیش گیر، که این نشانهای از عزم ثابت (مردم بلند همّت) در امور عالم است.
در تقریر قرآن از پیام انبیاء پیشین:
انبیاء/73: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ: و آنان را پیشوای مردم ساختیم تا (خلق را) به امر ما هدایت کنند و هر کار نیکو را (از انواع عبادات و خیرات) و خصوص اقامه نماز و اداء زکات را به آنها وحی کردیم.
اسلاید 11 :
معنا و موارد استعمال صلاة در میان اعراب جاهلی
در اشعار عرب، بارها صلاة و صلَّی و صلیتِ و. ذکر شده است:
أعشی: علیکِ مثلُ الذی صلَّیتِ فاغتمضی
أعشی: یُراوح من صلوات الملیک
أعشی: إذا ذُبِحَت صلّی علیها و زمزما
گلوساریوم: مادهsalo) ) به معنای نماز و دعا در سنگ نبشته های پیش از اسلام در عربستان جنوبی آمده است.
جفری: واژه salot) ) به معنای نمازخانه و عبادتگاه در یک سنگ نبشته در عربستان جنوبی آمده است.
اسلاید 12 :
نکته:
واژه صلاة قبل از اسلام نیز در معنای دینی به کار می رفته است. چنین نبوده که این واژه قبل از اسلام فقط معنای لغوی داشته و پس از اسلام در معنای شرعی به کار رفته باشد. بلکه اسلام تنها دست به اصلاح معنای دینی آنها زده است.
حقیقت شرعی صلاة:
بسیاری از واژگانی که برای عبادات به کار می روند، معنای لغوی متفاوتی دارند. این واژگان در صدر اسلام حقیقتاً در معنای لغوی شان به کار می رفتند و مجازاً در معنای عبادات استفاده می شدند. سؤال اینجاست که از چه زمانی این واژگان حقیقتاً در معنای شرعی و عبادی استعمال می شدند؟
مرحوم بهبهانی: حقیقت شرعی در واژگان مربوط به دوره بعد از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است.
آقای خویی: وجود حقیقت شرعی در زمان پیامبر (ص) ثابت شده نیست.
دکتر نکونام: این واژگان حتی پیش از اسلام نیز در معنای شرعی به کار می رفتند.
کاربست:
قرآن حتی در تسمیه و تقنین عبادات و مهمترین آنها یعنی صلاة، جدای از فرهنگ عصر نزول و متفاوت با محدوده زبانی و معرفتی مخاطبان عصر نزول سخن نگفته است؛ چه رسد به معاملات و اجتماعیات که به هم سنخی بیشتری نیاز است. قرآن همان باورها را تصحیح و سپس امضا کرده است.
اسلاید 13 :
3. معنای صلاة در زبان های نزدیک به عربی
واژه صلاة در زبان آرامی قدیم به صورتsla) ) و در سریانی به صورتsalla) ) و در زبان حبشی به صورتsalaya) ) بوده است. در زبان عبری به کنیسه های یهودی «صلوتا» می گفتند. در العین آمده است: «صلوات الیهود کنائسهم واحدها صلوة او صلوتا.»
نولدکه: واژه صلاة در دوره پیش از اسلام کاملاً شناخته شده بود.
ونسینک: «اقام الصلوة» یک عبارت سلیس سریانی است.
نکته:
در همه زبان ها، صلاة در بر دارنده معنای دعا و ستایش و پرستش و نیایش بود و گاه بر آداب و آیین خاص عبادی اطلاق می شد.
کاربست:
تأکید بر وحدت ادیان، شیوه های گوناگونی دارد. تبیین ریشه های واژگان واحد، زمینه را برای تبیین ریشه های معرفتی واحد فراهم می کند و اختلاف آنها را کمرنگ و رواداری دینی را تقویت می کند.
اسلاید 14 :
4. معنا و موارد استعمال «صلاة» در قرآن
صلاة در قرآن غالباً به معنای نماز فقهی نیست بلکه به معنای «نیایش توأم با ستایش» و «دعا و دعوت به توجه» آمده است. مواردی از استعمالات قرآنی را در ادامه بر می رسیم:
الف) ستایش خداوند توسط پیامبر و دعای او در حق مردم:
توبه/99: وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ
گروه [ديگرى] از عربهاى باديهنشين ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند و آنچه را انفاق مىكنند مايه تقرب نزد خدا و دعاهاى پيامبر مىدانند آگاه باشيد اينها مايه تقرب آنها است خداوند به زودى آنان را در رحمت خود وارد خواهد ساخت چرا كه خداوند آمرزنده و مهربان است.
اسلاید 15 :
ب) ستایش خداوند توسط مخلوقات
نور/41: أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ
آیا ندیدی که هر کس در آسمانها و زمین است تا مرغهایی که در هوا پر گشایند همه به تسبیح و ثنای خدا مشغولند؟ و همه آنان صلاة و تسبیح خود بدانند، و خدا به هر چه کنند آگاه است.
ج) توجه خداوند به پیامبر و مؤمنان
توبه/43: هُوَ الَّذي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنينَ رَحيماً
خداوند متعال كسى است كه بر شما درود و رحمت مىفرستد و فرشتگان او (نيز براى شما تقاضاى رحمت مىكنند) تا شما را از ظلمات (جهل و شرك و گناه) به سوى نور (ايمان و علم و تقوى) رهنمون گردد و او نسبت به مؤمنان مهربان است.
احزاب/56: إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما
به درستی که خدای تعالی و فرشتگانِ او، درود می فرستند بر پیغمبرِ عالی مقدار. ای کسانی که گرویده اید به خدا و رسول! صلوات دهید بر او و سلام گویید بر وی، سلام گفتی (سلامی شایسته)
اسلاید 16 :
نکته:
در بسیاری از استعمالات قرآنی، صلاه و رحمت در کنار هم به کار رفته اند. گویی نتیجه و انعکاس صلاة خلق، رحمت خالق است.
به این ترتیب، مجددا عرض می شود که صلاة در قرآن غالباً به معنای نماز فقهی نیست بلکه به معنای «نیایش توأم با ستایش» و «دعا و دعوت به توجه» آمده است. تنها در برخی آیات، نماز شرعی به عنوان یکی از مصادیق صلاة ذکر شده است. کاربرد این واژه در آیات زیر، گواه بر صدق این مدعاست:
قیامة/31 و 32: َلا صَدَّقَ وَ لا صَلّى وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلّى
پس تصديق نكرد و نماز برپا نداشت، (31) بلكه تكذيب كرد و روى گردانيد، (32)
واژه صلّی در برابر تولّی به کار رفته است. یعنی صلاة عملی است که نشان از اقبال و توجه و روی آوردن دارد و مقابل ادبار و روی گرداندن است.
انفال/35: وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ
نماز آنها [كه مدعى هستند ما هم نماز داريم] نزد خانه [خدا] چيزى جز «صوت كشيدن» و «كف زدن» نبود پس بچشيد عذاب [الهى] را به خاطر كفرتان.
نکته:
آنها صلاة بجا می آوردند و سعی در جلب توجه خداوند داشتند ولی شیوه صلاة آنها درست نبود.
نه اینکه واقعاَُ سوت و کف می زدند بلکه کارشان مثل جلب توجه با سوت زدن، سطحی و ظاهری و بی محتوا بود.
اسلاید 17 :
دلیل کاربرد صلاة و اقامه در کنار هم
تفسیر:
46 بار در قرآن، نماز با قیام در کنار هم آمده است. 4 تفسیر درباره این همنشینی توسط مفسران ارائه شده است:
1. برپا داشتن آیین و فریضه نماز در جامعه
2. جاری ساختن نماز در تمام ارکان زندگی
3. انجام نماز با رعایت تمام حدود و فرائضش
4. استمرار در نماز
نکته:
کسانی که درباره اقامه نماز می پرسند، در نقطه مقابلش قرائت نماز را در نظر دارند. لذا می پرسند که چرا بجای خواندن، برپا داشتن آمده است. در حالی که بنا بر برداشت ما، غالباً نماز در قرآن به معنای فقهی اش نیست تا بر مجموعه مدونی از رفتارها و گفتارها در قالب رکوع و سجده و قرائت و. اطلاق شود بلکه صلاة می تواند روح حاکم بر هر رفتار و گفتاری باشد. از این رو، اصلا کاربرد واژه قرائت یا خواندن برای نماز در استعمالات قرآنی، نادرست است و چیزی جز اقامه نمی توان برای آن آورد.
کاربست:
در هر عملی باید اقامه صلاة کرد. یعنی به گونه ای انجام داد که ارتباط آن عمل با عالم غیب و حق خداوند در آن رعایت شود. هر عملی باید نوعی ستایش و پرستش باشد.
اسلاید 18 :
دلیل کاربرد صلاة و زکات در کنار هم
نکته:
صلاة رو به آسمان و زکات رو به زمین دارد. صلاة رو به خالق و زکات رو به مخلوق دارد.
صلاة رعایت حق الله و زکات رعایت حق الناس است. هر کدام بدون دیگری می لنگد.
صلاة وجه ملکوتی هر چیزی و زکات ناسوتی هر چیزی است. هیچ کس بدون نظر به هر دوی این وجوه، کامل نیست.
