بخشی از مقاله
1 ـ کوچکی، ع و ا، سلیمانی. .1377 اصول و عملیات کشاورزي در مناطق خشک (ترجمه).
2- Clark,j. M ,.R.A Richards. and A. Condon. 1991 . Effect of drought stress on residual
transpiration and its relation with water use of wheat. Can.J.Plant. Sci. 71: 695-702. 3- Damato, A. and L. Giordano . 1987. Response of spring sown sugar beet at different irrigation volumes nitrogen and plant density in southern italy. Irrigation and
Drenaggio. 34: 2:3-9.
4- Ehdaie,B., A.E. Hall., G.D. Nguyen. and J.G .Waines. 1991. Water use efficiency and
carbon isotope discrimination in wheat. Crop Sci. 31: 1282-1288. 5- Garrity,D. D. and C. Y.Sulivan . 1983. Moisture deficit and grain sorghum performance
drought stress condition. Agron.J. 75:997-1004.
6- Hattendorf, M.J,. M.S. Redelfs,. B.Amos., L.R.Stone. and R .E.Gwin. 1988.
Comparative water use characteristics of six row crop. Agron. J.80: 80-85.
مقدمه و بررسی منابع
برخی از پژوهشگران از جمله استنهیل، کارایی مصرف آب1 را از دو جنبه بسیار مهم هیدرولوژیکی و
فیزیولوژیکی مورد توجه قرار دادند(.(1 از نظر هیدرولوژیکی کارایی مصرف آب در مرحله نـخـسـت بـا
کارایی استفاده از آب در آبیاري ارتباط پیدا کرده و توسط بوس و ناگسترین به صورت افزایش مقدار آب
در منطقه ریشه به دنبال آبیاري که به صورت نسبتی از کل آب مورد استفاده در آبیاري است، بیان میشـود
.(1) از نظر فیزیولوژي یا روابط آب و گیاه کارایی مصرف آب عبارت از نسبت ماده خشک تولیدي به کل
مقدار آب استفاده شده براي تولید محصول میباشد. از آنجا که تعیین وزن ریشه دشوار است، فقط از مـاده
خشک بخشهاي هوایی گیاه استفاده میشود. در گذشته، پژوهشگران بسیاري از اصطلاح نسبـت تـعـرق2
استفاده میکردند که به صورت نسبت کل ماده خشک اندامهاي هوایی یا وزن تر مربوط به جزء اقتـصـادي گیاه به مقدار آب تعرق یافته یا مقدار تبخیر و تعرق تعریف میشود(.(1
ماسوجدك و تري ودي (1991) با مطالعه و بررسی اثر تنش آب بر کارایی مصرف آب چـنـیـن نتیجهگیري نمودند که به دلیل افزایش سیستم توسعه ریشهاي در ارزن آفریقایی این گیاه از کارایی مصـرف آب بیشتري به میزان سه تا چهار برابر گیاهان زراعی معمول برخوردار است(.(8
کلارك و همکاران (1991) رابطه خاصی را بین کارایی مصرف آب و تعرق در گـنـدم مشـاهـده
نکرده، اما بین اثرات متقابل ژنوتیپ و تیمار تنش اختلاف معنیداري را گزارش نمودند(.(2
داماتو و جیوردانو((1987 با مطالعه توام تراکمهاي 60 و 120 هزار بوته، مقدار کود ازته 120 و 180
کیلوگرم در هکتار و سه تیمار آبیاري 0/5، 1 و 1/5 برابر مقدار تبخیر از سطح تشتک تبخیر کلاس A در گیاه چغندرقند مصرف کود ازته را سبب افزایش WUE دانسته و نشان دادند با ازدیاد مقدار آب، افـزایـش
بیشتري در کارایی مصرف آب مشاهده میشود(.(3
اهدایی و همکاران (1991) بین تنش آب و مقدار کارایی مصرف آب در گندم همبستگی مـنـفـی مشاهده نموده و اظهار داشتند اصولاً این صفت ژنتیکی میباشد و قابلیت توارثآن حدود 90 درصد است(.(4
گاریتی و سولیوان (1983) اظهار داشتند که بروز تنش آبی خفیف با وجودي که صورت کسر WUE یعنی عملکرد را کمتر تحت تاثیر قرار میدهد. اما به واسطه فعالیت مکانیزم تنظیم اسمزي در این گیاه مخرج کسر
بیشتر کاهش یافته و WUE تا حدودي افزایش مییابد .(6)
پرینار و ساندهو (1987) استفاده از کود ازته در افزایش WUE را تنها زمانی موثر دانستند که آب کافی براي رشد گیاه وجود داشته باشد. آنها اظهار داشتند که بهتر است به جاي استفاده از پتانسیل عملکـرد،
عملکرد بهینه همراه با بیشترین مقدار کارایی مصرف آب را بهکار گیریم .(11)
1- Water Use Efficiency (WUE) 2- Transpriation Ratio
پازکیعنوانوهمکارانمقاله 15
نورتن (1998) دلیل افزایش WUE کلزا به دنبال استفاده از ازت را کاهش مقدار تبخیر از سـطـح خاك به واسطه افزایش سریع پوشش گیاهی و افزایش تثبیت کربن به دنبال افزایش فتوسنتز و انـتـقـال کربوهیدارتها به دانه دانست. او بین استفاده از تیمارهاي کودي و راندمان تعرق ارتباط کمتري را مشاهـده نموده و اظهار داشت که کاربرد کود ازته در کلزا سبب افزایش سطح برگ شده و بهواسطه افزایش مـقـدار فتوسنتز، میزان عملکرد و در نتیجه WUE حداکثر تا دو برابر افزایش مییابد. افزایش مصرف آب همراه بـا ازت سبب افزایش عملکرد دانه از 3 به 6 کیلوگرم در هکتار به ازاي مصرف هر میلیمتر آب اضافی گردیـد
.(10)
مندهام و همکاران (1990) با مطالعه اثر تنش آب و تاریخ کاشت از بهار (May) تا پاییز (Oct) در دو منطقه از تاسمانی1 بر سه رقم کلزا به این نتیجه رسیدند که در هر دو منطقه کاشت زود هنگـام سـبـب گردید تا حداکثر مقدار محصولی معادل 5 تن در هکتار حاصل شود. ولی کاشت تاخیري سبب کاهش مقدار محصول به 2 و حتی کمتر از یک تن در شرایط تنش آبی میگردد. تحت این شرایط رقم حد واسط مارنو2 به دلیل رشد بیشتر اندامهاي هوایی در هر دو منطقه بیشترین مقدار محصول را تولید کرده و حداکثر کـارایـی مصرف آب را داشته و بذور تولیدي آن از بنیه3 بیشتري برخوردار میباشند(.(9 کیمبر و گریگور (1995)
گزارش کردند که با توجه به اثر همپوشانی بین دو شاخص تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف کلزا، کاهش تعداد غلاف به دنبال اعمال تنش در مرحله گلدهی تا حدودي توسط افزایش تعداد دانه در غـلاف جـبـران میشود. بنابراین به نظر میرسد، تنشهاي خفیف آبی اثر چندانی بر مقدار WUE نداشته باشند .(7) لذا بـا توجه به مجموع موارد ذکر شده، اهمیت آب و به ویژه زمان و میزان دقیق مصرف آن در مزرعه با استفـاده از محاسبه تبخیر و تعرق پتانسیل4 بهعنوان یکی از راهکارهاي تعیین مناسبترین دور آبیاري (فاصله زمانـی یک آبیاري تا آبیاري بعد) و مقدار آب مصرفی برحسب متر مکعب در هکتار در هر مرحله از آبیاري که به بیشترین میزان کارایی مصرف آب اقتصادي و بیولوژیک منجر شود، تحقیق مذکور انجام پذیرفت.
مواد و روشها:
به منظور بررسی اثر تنش آب بر ویژگیهاي کمی و کیفی محصول کلزا دو رقم به نامهاي طلایه و
PF 7045/91 در پاییز سال زراعی 1379 - 1378 در منطقه پاکدشت ورامین و ماهـدشـت کـرج کشـت گردیدند. آزمایشهاي مورد نظر در قالب طرح فاکتوریل اسپلیت پلات اجرا شد که در آن دورهاي آبیـاري
45، 65 و 85 میلیمتر تبخیر از سطح تشتک تبخیر کلاس A5، همراه با مقدارهاي آب مصرفی 60، 80 و 100
درصد آب تبخیر شده از سطح تشتک تبخیر براي هر یک از دورهاي آبیاري پس از خروج گیاه از مـرحلـه روزت به صورت فاکتوریل به عنوان عامل اصلی و دو رقم طلایه و PF 7045/91 به عنوان عامل فـرعـی، در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی در سه تکرار اجرا گردید. به عنوان مثال در رابطه با دور آبیاري 45mm
و مقدار آب مصرفی %60 ، 8 مرحله آبیاري تا انتهاي دوره رشد گیاه صورت پذیرفت. بذرها روي 6 خـط کاشت 6 متري با فاصله ردیفهاي 25 سانتیمتر و فاصله بوته 4/5 سانتیمتر روي هر ردیف کشت شدنـد و براي تأمین حاصلخیزي خاك به ترتیب مقدار 150 k/ha و 60 kg/ha ازت و فسفر خالص از دو منبع کودي اوره و فسفات آمونیوم مورد استفاده قرار گرفت. براي اجراي دقیق آزمایش، ابتدا و انتهاي کرتها مسدود و
2- Marnoo 1- Tasmania
4- Potential Evapotranspiration (PET) 3- Vigour
5-Evaporation pan
61 مجله علمی پژوهشی علوم کشاورزي
با توجه به مساحت آنها، دور آبیاري و مقدار آبی که به هر یک از آنها اختصاص یافت، براساس محاسـبـه تبخیر و تعرق پتانسیل روزانه انجام شده از سطح تشتک تبخیر کلاس A و با در نظر گرفتن این نکته که هر یک میلیمتر تبخیر و تعرق پتانسیل و یا به عبارت دیگر قرار گرفتن یک میلیمتر آب در سطح زمین به دنبال مصرف 10 m 2 / ha آب حاصل می شود، حجم آب مشخصی برحسب لیتر در هر دور آبیاري براي آنها در نظر گرفته شد و بدین ترتیب با تغییر دور آبیاري و مقدار آب مصرفی با استفاده از روش آبیاري نشتی اقدام به اعمال تنش آبی از مرحله ساقه رفتن گیاه گردید. سپس با شلنگهاي مخصوص آب به محل هـر کـرت رسانده شده و با اندازهگیري دقیق مقدار آن توسط کنتور، آب مورد نیاز هر کرت توسط یک بخش تنظـیـم کننده به شکل مساوي بین 6 خط کاشت توزیع گردید، تا به این ترتیب با محاسبه نسبت عملکرد دانه بر آب مورد استفاده گیاه برحسب تبخیر و تعرق پتانسیل کارایی مصرف آب اقتصادي و با تقسیم میزان عملـکـرد بیولوژیک بر آب مصرفی، کارایی مصرف آب بیولوژیک محاسبه شد. البته به منظور بررسی اثر تنش آب با یک صفت گیاهی مناسب، مقدار محتوي نسبی آب برگ(RWC) 1 نیز قبل از آبیاري هر یک از کرتها با استفاده از تقسیم تفاضل وزن تازه برگ از وزن خشک برگ بر وزن اشباع برگ منهاي وزن خشک بـرگ دقیقاً اندازهگیري گردیده و براي جلوگیري از ورود نزولات جوي و کاهش دقت آزمایش، سطح کرتها با پلاستیک مخصوصی پوشانده شد. پس از رسیدن محصول، مساحتی حدود 4 مترمربع از منطقه برداشت نهایی2
را برداشت کرده، توسط کمباین دانهها از غلاف جدا گردیده و پس از توزین به آزمایشگاه انتقال یافتند تا با محاسبه عملکرد در واحد سطح، برخی آزمایشهاي تکمیلی دیگر نیز انجام گیرد. در این تحقیق براي تجزیـه آماري دادهها از برنامه Mstatc و براي مقایسه میانگین صفات از آزمون چند دامنهاي دانکن استفاده گردید.
