بخشی از مقاله
نگرشي بر اقليم كشاورزي سيب‌زميني
چكيده
اقليم كشاورزي (اگروكليماتولوژي) از جمله مهم‌ترين شاخه‌هاي اقليم كاربردي است كه رابطه متقابل آب و هواشناسي و هيدرولوژي و نيز كشاورزي را دربر ميگيرد.
آب و هواي نيمه مرطوب قسمت اعظم شهرستان دماوند، از جمله بهترين شرايط را براي كشاورزي مطلوب و منحصر به فرد از جمله سيب‌زميني (بويژه در فصل‌هاي بهار و تابستان) فراهم ساخته است.
سيب‌زميني از جمله توليدات كشاورزي است كه رشد آن در چند دهه پيش به اين سوي با موفقيت‌هاي چشمگيري در ايران و بويژه در شهرستان دماوند همراه بوده است. ايران با توليد 2/3 ميليون تن سيزدهمين كشور توليد كننده اين محصول در جهان است.
فنولوژي، رابطه عناصر اقليمي از جمله فتوپريوديسم، دما، بارش، دوره حساس رطوبتي با سيب‌زميني و نيز انتخاب صحيح واريته‌ها و موقع كشت... در افزايش كميت و كيفيت اين محصول نقش تعيين كننده‌اي را ايفا مي‌كند.
واژگان كليدي: اقليم كشاورزي، سيب‌زميني، دماوند، فنولوژي
سرآغاز
اقليم كاربردي، ارتباط و تأثير آن در بخش‌هاي مختلف اقتصادي مورد مطالعه قرار گرفته است. اگروكليماتولوژي از جمله مهم‌ترين شاخه‌هاي اقليم كاربردي است كه مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و مطالعات ارزشمندي در اين چارچوب را به انجام رسانده‌اند.
برخي از دانشمندان نظير والسون معتقدند كه نوع توليد كشاورزي و يا نوسان محصول به آب و هوا بستگي دارد. در مطالعات آب و هوايي در ارتباط با برنامه‌ريزيهاي كشاورزي، اطلاعات دقيق از ميزان بارندگي، دما و نحوة توزيع آن به دست مي‌آيد. نقش آب و هوا در تعيين نوع عملكرد گونه‌هاي زراعي و ارقام مناسب كشت بسيار مهم است. شناخت رابطه آب و هوا و نوع رويش گياهان توسط انسان موفقيت مهمي محسوب شده است. آب و هوا بر ساختمان گياهان تأثير بسزايي دارد.
اقليم كشاورزي با رابطه متقابل بين عوامل آب و هواشناسي و هيدرولوژيكي از يك سو و كشاورزي در يك جهت كلي و حتي جنگلداري از سوي ديگر مطابقت دارد.
هدف آن كاربرد اطلاعات آب و هواشناسي به منظور بهبود عمليات كشاورزي و افزايش قابليت توليد چه در كميت و چه در كيفيت است.
روند مطالعات اقليم كشاورزي در چهار طبقه‌بندي قرار دارد:
1ـ برنامه‌ريزي در كاربري اراضي (انتخاب گياهان مناسب هر پهنه و سيستم‌هاي كشاورزي...)، 2ـ عمليات كشاورزي (تقويم زراعي، كشت و برداشت، آبياري، عمليات كود دهي، مالچ پاشي، شخم، كشت مخلوط و استفاده از ماشين‌آلات كشاورزي)، 3ـ رابطه هوا و گياه (فنولوژي: از مرحله جوانه زدن تا رسيدن محصول) و 4ـ اقدامات حفاظتي (در برابر يخبندان، تگرگ، سيل، خشكسالي، فرسايش خاك، زيان ناشي از باد و حتي رابطه وضعيت هوا و بيماريها و آفات گياهي). (جن ـ هو چانگ، ص16).
سؤال تحقيق: كداميك از پارامترهاي آب و هوايي در رشد و عملكرد سيب‌زميني تأثيرگذار است؟
مواد و روش‌ها
در اين مطالعه از دو روش كتابخانه‌اي و گردآوري منابع و ميداني تحقيقات ناحيه‌اي و تجربي استفاده شده است. آمارهاي مورد نياز چندين ايستگاه هواشناسي از سازمان هواشناسي كشور تهيه شد و به تجزيه و تحليل داده‌هاي آماري با رسم نمودارها مبادرت گرديد.
اهداف تحقيق
تعيين اقليم پهنه مورد مطالعه
تعيين دماي پاية رشد و طول دورة رشد سيب‌زميني
تعيين مراحل فنولوژيكي رشد سيب زميني
بررسي تأثير پارامترهاي اقليمي بر رشد سيب‌زميني
موقعيت جغرافيايي پهنه مورد مطالعه
شهرستان دماوند با وسعتي معادل 76/2056 كيلومتر مربع در درة حاصلخيز و باصفايي در 25 كيلومتري جنوب قله دماوند، در 70 كيلومتري شرق تهران واقع شده است.
ارتفاع پهنه مورد مطالعه بين 1500 تا 4000 متر بالاتر از سطح درياي آزاد است. پهنه دماوند حاشيه خاوري دشت تهران تا سرگردنه كدوك را دربر ميگيرد و به عنوان يكي از مناسب‌ترين پهنه‌هاي ميانبند دامنه‌هاي جنوبي رشته كوههاي البرز به حساب مي‌آيد.
آب و هواي دماوند
دماوند داراي زمستان سرد و طولاني و تابستان خنك است، به طوري كه 5 ماه آخر سال يخبندان همراه وزش شديد باد و 4 ماه اول سال در روز هواي نسبتاً گرم و در شب هواي خنك حاكم است. سه ماه ديگر هوا معتدل و مطبوع است.
ميانگين بارش سالانه ايستگاه آبعلي در سالهاي 81-1361 برابر 525 ميليمتر است (جدول شماره 2).
مطالعه ميانگين ماهانه دماي دماوند در طي سال بيانگر آن است كه شهرستان دماوند با شروع فصل بهار تا اواخر مهرماه از شرايط مساعد دمايي برخوردار است و از نظر فعاليت‌هاي كشاورزي با محدوديت خاصي مواجه نيست (جدول 1).
جدول 1. رژيم دماي ايستگاه آبعلي (781-1361)
سالانه آذر آبان مهر شهريور مرداد تير خرداد ارديبهشت فروردين اسفند بهمن دي ماه
8/31 2/16 6/15 4/22 28 8/31 6/31 30 4/25 2/21 4/13 11 2/10 ميانگين حداكثر مطلق دما
6/12 3/2 3/7 9/13 5/21 6/25 9/25 7/22 3/16 1/11 4/3 5/0 0 ميانگين حداكثر دما
2/8 3/1- 6/3 6/9 4/16 4/20 9/20 6/17 8/11 9/6 3/0- 5/3- 8/3- ميانگين روزانه دما
8/3 9/4- 0 3/5 3/11 3/15 7/15 5/12 3/7 7/2 4- 5/7- 6/7- ميانگين حداقل
6/26- 5/16- 12- 6/3- 3 6 6 4 6/4 5/9- 6/26- 6/18- 19- ميانگين حداقل مطلق دما
مأخذ: پايگاه اينترنتي سازمان هواشناسي كشور
جدول شماره 2. ميانگين بارش ماهانه و سالانه در ايستگاه آبعلي طي سالهاي 1379-1361
سالانه آذر آبان مهر شهريور مرداد تير خرداد ارديبهشت فروردين اسفند بهمن دي ماه
3/525 8/66 8/53 5/24 1/5 4/8 7/8 5/11 4/48 5/55 4/105 5/74 7/62 ميانگين بارش
براساس فرمول آمبرژه، هر يك از زير اقليم‌هاي آمبرژه داراي تيپ رستنيهاي ويژه‌اي است كه اين دانشمند آنها را اشكوب‌هاي زيست اقليم نام نهاد:
ـ آب و هواي ارتفاعات 1700 متر به پايين : نيمه خشك سرد
ـ آب و هواي ارتفاعات 2100-1700 متر : نيمه مرطوب سرد
ـ آب و هواي ارتفاعات 2100 متر به بالا : اقليم ارتفاعات
روش آمبرژه براي پهنه دماوند مناسب است.
فنولوژي
فنولوژي، دانش مطالعات تغييرات فصلي ارتباط بين ماهيت و شرايط آب و هوايي يك پهنه است. جوانه زدن، توليد برگ، پنجه‌زايي، ساقه‌دهي، تشكيل جوانه گل، گلدهي، توليد دانه در نهايت رسيدن دانه مراحل فنولوژي را مشخص مي‌كند.
دانستن مدت زمان واقعي هر يك از مراحل فنولوژي رشد گياه در هر محيط و مكان ويژه و نيز ايجاد ارتباط اين مؤلفه با عملكرد نهايي گياه، امكان دستيابي به عملكردهاي بالا را براي گياهان مختلف ميسر مي‌سازد (Pal et al, 1996).
به طور كلي فنولوژي، رشد و توليد مادة خشك در گياهان زراعي به مجموعة عناصر آب و هوايي نظير انرژي خورشيدي، نور، طول روز، دما، باران... بستگي دارد. بنابراين، شناخت نحوة تأثير اين عناصر بر گياهان زراعي ضروري به نظر مي‌رسد (كوچكي، حسيني، نصيري، 1974).
سيب‌زميني
امروزه در بسياري از كشورهاي پيشرفته قسمت اعظم سيب‌زميني فرايندسازي مي‌شود و بقيه آن به صورت تازه به مصرف مي‌رسد. گاه مصرف زياد سيب‌زميني در جيره غذايي را نشانه پيشرفتگي و تمدن مي‌دانند.
در ايران حدود 200 سال پيش سرجان ملكم در زمان فتحعلي شاه تعدادي بذر سيب‌زميني را به دربار شاه قاجار هديه كرد. در آغاز در روستاي پشند، سپس فريدن اصفهان و اطراف دماوند و ديگر نقاط كشور كاشته شد (مظفري، 1368).
سيب‌زميني از لحاظ اكولوژي خاصيت انعطاف بسيار دارد و از حدود دايره قطبي تا نواحي استوايي كاشته مي‌شود و پس از گندم، ذرت و برنج از مهم‌ترين محصولات كشاورزي جهان به شمار مي‌رود. سيب‌زميني گياه علفي يكساله و دو لپه‌اي با ميلوتاكسي مارپيچي است و متعلق به خانواده سيب‌زميني است و خويشاوندي نزديكي با ديگر گياهان زراعي مانند توتون، گوجه‌فرنگي، بادنجان و فلفل دارد.
منشأ اصلي سيب‌زميني سرزمين‌هاي مرتفع آمريكاي جنوبي است. به عبارت ديگر در پهنه‌هايي رشد مي‌كند كه روزهاي بلند، آب و هواي معتدل توأم با رطوبت فراوان داشته باشد. اين گياه، از جمله گياهان سرما دوست به حساب مي‌آيد.
در حال حاضر، اروپا حدود 85% سطوح زير كشت سيب‌زميني را به خود اختصاص داده است. آنگاه آسيا و آمريكا به ترتيب 8 و 5/6 درصد سطوح زيركشت سيب‌زميني را داراست. در آفريقا و اقيانوسيه كشت سيب‌زميني اهميت چنداني ندارد (15 گياه اساسي ايران، سازمان هواشناسي كشور...). بنابراين، در اغلب كشورهاي پيشرفته، مصرف سرانه سيب‌زميني 250 كيلوگرم است (اين مقدار در ايران به 42 كيلوگرم مي‌رسد).
سيب‌زميني بويژه نسبت به غلات انرژي بيشتري در واحد سطح از زمين ميگيرد. اگر متوسط عملكرد گندم و سيب‌زميني به ترتيب 4 و 25 تن باشد، با توجه به اينكه 75% وزن سيب‌زميني آب و 25% مواد خشك است، باز هم سيب‌زميني 25/6 تن مواد غذايي خشك در هكتار (يعني 50% بيشتر از عملكرد گندم) توليد مي‌كند.
نظر به اينكه به ترتيب حدود 2/2 و 25 درصد از تركيبات غده‌هاي سيب‌زميني را پروتيين و ماده قندي تشكيل مي‌دهد، بنابراين از يك هكتار زمين با ميانگين 25 تن از اين محصول، معادل 550 كيلو پروتيين توليد مي‌شود. بنابراين به نسبت گندم و برنج چند برابر انرژي و مقدار بيشتري پروتيين حاصل مي‌شود و از نظر تأمين مواد غذايي جانوري ارزش شير و گوشت را داراست.
سطوح زير كشت سيب‌زميني معادل 2/18 ميليون هكتار و توليد سالانه آن 288 ميليون تن است. كشورهاي شوروي سابق، چين و لهستان مقام‌هاي اول تا سوم را دارا هستند.
ارقام سيب‌زميني
ارقام سيب‌زميني براساس طول دورة رسيدگي غده‌ها از نزديك سه ماه تا بيش از 5 ماه تقسيم مي‌شوند. انتخاب رقم مناسب براي هر پهنه با توجه به تاريخ كاشت و طول فصل رشد هر پهنه صورت مي‌پذيرد. براي پهنه‌هاي سرد، در طول فصل رشد محدوديتي وجود ندارد و بنا به هدف توليد مي‌توان از ارقام گوناگون استفاده كرد. در پهنه‌هاي معتدل كه گرماي تير و مرداد براي رشد غده‌ها محدود كننده است، ارقام زودرس تا ميان‌رس توصيه مي‌شود. در مزارعي كه كشت برنج پس از برداشت سيب‌زميني انجام ميگيرد، از ارقام زودرس استفاده مي‌كنند.
جدول 3. انواع سيب‌زميني از نظر دورة رشد
ارقام سيب‌زميني روز
خيلي زودرس 80-70
زودرس 90-80
ميان‌رس 120-100
ديررس 150-130
ارزش اقتصادي سيب‌زميني
سيب‌زميني به صورت گونه‌هاي وحشي و زراعي در جهان وجود دارد. حدود 2000 گونه آن شناخته شده است و تنها 150 گونه آن غده توليد مي‌كند. در اروپا انواع سيب‌زميني نوع خوراكي، بذري، علوفه‌اي، صنعتي از هم تفكيك يافته است.
سيب‌زميني ارزش پزشكي دارد و حاوي ويتامين‌هاي مختلف از جمله آ،ب،ث است و نشاسته و مواد معدني مانند آهن و فسفر و ديگر ارزش‌هاي فراوان غذايي، حتي اثر درماني دارد. بتازگي دانشمندان پي برده‌اند كه اين گياه همانند داروهاي پادزيست از بروز عفونت جلوگيري مي‌كند. موادي در عصاره پوست سيب‌زميني وجود دارد كه از چسبيدن باكتريهاي عفونت‌زا به سلول‌ها جلوگيري مي‌كند.
از سوي ديگر از نشاسته سيب‌زميني در انجام فعاليت‌هاي حفاري در صنعت نفت و پلاستيك‌سازي... نيز استفاده به عمل مي‌آيد. تفاله حاصل از كارخانجات فرآوري سيب‌زميني جهت تغذيه دام و ضايعات آن براي تهيه كود مورد استفاده قرار ميگيرد (وزارت كشاورزي، 1376).
برطبق تحقيقات وزارت كشاورزي در سال 1376، در كشورهاي اروپايي و آمريكايي علاوه بر مصرف غذايي سيب‌زميني به طور مستقيم، براثر پيشرفت تكنولوژي بالغ بر 50 نوع فرآورده از آن به دست مي‌آيد كه مهم‌ترين آن نشاسته، آرد، نان، چسب، انواع الكل، وسايل آرايشي، كنسرو، شيريني، گرانول، چيپس، پفك، خلال، سالاد، پادكا، گلوكز، انواع سوپ، كلوچه، اكسترين، سالگو، پوره... است.
با توجه به صنعتي شدن سيب‌زميني و توسعه كشت و صنعت آن در ايران مي‌توان شاهد شكوفايي اقتصادي قابل توجه و ايجاد بيش از دهها هزار شغل جديد در اين بخش بود.
سيب‌زميني در ايران
در ايران در نواحي سرد و معتدل رشد سيب‌زميني با موفقيت همراه بوده است. بالاترين ميزان عملكرد در مقايسه با ساير پهنه‌هاي كشت سيب‌زميني در ايران، شمالغربي و زاگرس مركزي است. اين دو پهنه حدود نيمي از توليد كشور را به خود اختصاص مي‌دهد. دامنه‌هاي جنوبي البرز (از جمله دماوند...) يكي از مراكز كشت مهم اين محصول است كه داراي تابستانهاي نسبتاً معتدل مي‌باشد.
اين گياه در پهنه‌هاي گرمسيري بهتر است به عنوان يك محصول زمستاني مورد كشت قرار گيرد. به هر حال رژيم دمايي مناسب، ميزان بارش، خاك مناسب (سبك و متوسط)، شرايط مساعدي براي كشت آن به شمار مي‌رود.
سيب‌زميني در خوزستان كه خطر يخبندان كمتر وجود دارد، در پاييز و در قسمت‌هاي توأم با آب و هواي معتدل استان اصفهان، در اواخر زمستان و در نواحي سرد مانند داران، همدان و بويژه دماوند در بهار كشت مي‌شود.
