بخشی از مقاله
چکیده
برج الجیم سوادکوه که یکی از چهار برج ـ مقبرهی تاریخی معروف منطقهی شمال ایران از قرن پنجم ه.ق/ دهم م است به عنوان میل راهنمای مسافران و کاروانها و نیز مقبرهی یکـی از بزرگان و اسپهبدان آل باوند تبرستان در سال 423 ه.ق 332 / م در روستای الجیم سـوادکوه بـر فرازپّهتی زیبایی با موقعیّت خاص طبیعی، بنا شده است.
این بنای آجری منحصر به فرد در عین سادگی، یکی از شاهکارهای معمـاری ایـران بعـد از اسالم محسوب می شود. وجود آرایههای جذّاب آجری بر پوستهی خارجی آن به ویژه، دو کتیبه به خط کوفی و پهلوی ساسانی به رنگ قرمز بر زمینه گچ سفید مرمرین بر اهمیّت این بنا افـزوده است.
این یادگار برجستهی معماری قرن پنجم ه.ق/ دهم م با همـهی اهمیّـت و زیبـایی خـود بـا کمال تأسف در حال حاضر، در معرض خطر فرسودگی و تخریب قرار دارد. مقالـهی حاضـر مـی-کوشد تا آسیبها و ضایعات ایجاد شده بر ساختار آرایههای آجری بـرج الجـیم و نیـز مهـمتـرین عوامل آن را به منظور ارائهی راهکارهای حفاظتی مناسب، مورد بررسی قرار دهد.
نتیجهی پژوهش حاکی از آن است که عوامل طبیعی، نظیـر رطوبـت موجـود در پـی بنـا و بارشهای سخت و پیوسته و نیزکم اطّالعی و یا کم تجربگی در حفاظـت، مرمّـت بنـا، تخریـب آگاهانه و یا ناآگاهانهی انسانی، کم توجّهی و یا بیتوجّهی به حفظ حریم بافت و بنـای مـذکور از جملهی مهمترین عوامل آسیب در این بنا و به ویژه آجرکاریهای نفیس آن میباشد.
واژگان کلیدی: برج الجیم، آرایههای آجری، آسیبشناسی، سوادکوه.
مقدّمه
ااس انجام هر اقدام مرمّت و حفاظت به شناخت آسیبها و ضایعات و عوامل آن وابسـته است. بیشک یک اثر تاریخی که سالهای طوالنیدر مقابل بسیاری از خطرات جوّی، طبیعـی و محیطی مقاومت نموده و خود را با آن شرایط موجود وفق داده، بدون آسیب و ضایعه نخواهد ماند و وجود این آسیبها و ضایعات به تدریجبر روی آن اثر تأثیر مخرّب داشته و آن را از مقاومت باز خواهند داشت. بنابرایناوّلین قدم در جهت حفاظت و نگهداری این آثار، بررسی و شناخت آسیب-
mailto:m.rostami@umz.ac.ir-2 استادیار )عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران(؛ آدرس پست الکترونیکی: m.rostami@umz.ac.ir
382 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ هنر تبرستان )گذشته و حال(
ها و ضایعات موجود و یافتن راه مقابله با عوامل مخرّب میباشد.
برج الجیم از جمله بناهای با ارزشی است که پس از حدود هزار و اندی سـال مقاومـت در شرایط اقلیمی خاص منطقهی سوادکوه و نیز اقدامات غیراصـولی مرمّـت و حفاظـت آن در چنـد دههی اخیر، دچار آسیبها و ضایعات متعدّدی گردیده است که نیاز به بررسی دقیق این آسیبهـا و عوامل آن دارد.
این پژوهش میکوشد تا آسیبها و ضایعات ایجاد شده بر ساختار آرایـههـای آجـری بـرج الجیم و نیز مهمترین عوامل آن را به منظور ارائهی راهکارهای حفـاظتی مناسـب مـورد بررسـی قرار دهد.
پرسش پژوهش
مهمترین آسیبهای وارده بر آرایههای آجری برج الجیم متأثر از چه عواملی است؟
فرضیهی پژوهش
عوامل طبیعی و اقلیمی، کم تجربگی در حفاظت و مرمّت و تخریب آگاهانه یا ناآگاهانهی انسـانی از جملهی مهمترین عوامل آسیب بر آرایههای آجری برج الجیم میباشند.
بخش اوّل: بررسی آسیبها و ضایعات
الف: آسیبهای کلّی بنا
1ـ ایجاد نم و بد نما شدن قسمتهای عمدهای از بخش فوقانی و تحتانی برج
نفوذ رطوبت و نمتقریباً کل بنا را کم و بیش در برگرفته است. در قسمت شـکرگاه2و پـای-گنبد یا پاکار2 و بخش آرایههای پای گنبد، رطوبت سبب تیرگی بعضی از قسمتها گردیده است. هم چنین در قسمت پایین برج یا پایمیل3 و ازاره به دلیل وجود نم و رطوبت زیاد، رنگ آجرها به تیرگی گراییده است. آثار نم و رطوبت در داخل بنا نیز به خوبی همچون خارج بنا نمایـان اسـت و اثرات مخرّب آن به وضوح مشاهده میشود. )شکل 2 و تصویر)2
2ـ شکرگاه: قسمت پایین گنبد یا طاق که رو به بیرون سر بر میکند، در چفد )طاق یا پوشش( ها زاویه 22/5 نسبت به افق که رو به بیرون سر بر می کند.
2ـ پای گنبد یا «پاکار:» زیر گنبد، جایی که گنبد شروع میشود. 3ـ پای میل: زیر برج، پایین میل.
هنر تبرستان )گذشته و حال( ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ383
2ـ ایجاد ترکهای متعدّد بر رویخوُد1 گنبد
بر رویخوُد گنبد که در تغییرات سالهای گذشته با سیمان بندکشی شده است، تـرکهـای ریز و درشت متعدّدی ایجاد شده که هم در استحکام کلّی بنا تأثیر مخرّب داشته و هم ظاهر گنبد را نازیبا نموده است. این ترکها به راحتی آب را در خود جذب کرده و آن را وارد بنا میکنـد و در اثر نفوذ شدید آب در بنا نه تنها بندکشی سیمان از رویخوُد گنبد به کلی جدا خواهد شد، بلکه به
تدریج مالت گنبد را سست کرده و سبب تخریب گنبد میگردد. )تصویر)2
تصویر2ـ ترکهای متعدّد برخوُد گنبد
-9 رویش گیاهان خودرو در بخشهای مختلف بنا
به سبب وجود رطوبت شدید در اکثر قسمتهای بنا، زمینهی مساعدی برای رشد موجـودات میکروارگانیزم و گیاهان خودرو فراهم گردیده و در بعضی از نقاط مانند بخش آرایههای پایگنبد و قسمت پایمیل و ازارهی برج، وجود این گیاهان کامالً مشاهده می شود. )تصویر)3
-2خوُد: پوستهی بیرونی گنبد.
384 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ هنر تبرستان )گذشته و حال(
تصویر3ـ رشد گیاهان خودرو
-4 تخریب مالت گچ در قشر داخل بنا
بعد از بازسازی گنبد )طی چند سال گذشته(، دیوارهی داخل بنـا را بـا گـچ سـاختمانی انـدود کردهاند. این گچ در برابر نفوذ آب از باالی گنبد به صورت تـاول و پوسـته ظـاهر گردیـده اسـت. )تصویر )4
تصویر4ـ تخریب اندود گچ داخل بنا
ب: آسیبهای آرایههای آجری بنا
-1 نمدار شدن و سست شدن آجرها
در قسمتهایی از بنا به خصوص، سمت غربی و شمال غربی بـرج کـه در طـی سـال، نـور خورشید کمتری به آن میتابدـ به ویژه در فصل زمستان که تقریباً از نور خورشید محروم است و رطوبت به طور دائم وجود دارد ـ بیشترین آسیبها قابل مشاهده است.
