بخشی از مقاله
-1 مقدمه:
یکی از موضوعاتی که از دیرباز فکر بشر را به خود مشغول کرده و در ردیف مهمترین مشغله های فکری او قرار گرفته داشته است، مسئله انحراف یا کجروی و آسیب های اجتماعی است.
انحراف و آسیب های اجتماعی چیست و چگونه پدید می آید؟ چه عواقب و پیامدهایی برای انسان و جامعه انسانی دارد؟ چگونه می توان از پیدایش و گسترش آن جلوگیری کرد؟ راهکار و سبک زندگی اسلامی برای مقابله با این نوع آسیب ها و انحرافات چیست؟
2
اینها پرسش هایی هستند که همواره ذهن متفکران اندیشمندان اسلامی را به خود مشغول کرده است. البته تا کنون تلاش های زیادی در این زمینه صورت گرفته است، به گونه ای که امروزه در برخی علوم مانند حقوق، جامعه شناسی، جرم شناسی به عنوان رشته ای جداگانه مطرح است و تحقیقات و تئوری جداگانه ای درباره آن شکل گرفته است. اما با این همه از آنجا که انحراف یک پدیده انسانی است و با واقعیت وجودی انسان پیوند دارد و از سوی دیگر علوم تجربی با در پیش گرفتن روش استقرا، تجربه و تکیه بر نمودهای رفتاری انسان، از شناخت انسان به عنوان یک (کل) ناتوان است، تاکنون نتیجه قطعی در این زمینه بدست نیامده است. ولی حقایق خوبی کشف شده است که می تواند به شناخت بهتر این پدیده کمک کند. یکی از حقایقی که مطرح است این است که آموزه های دینی مرتبط با زندگی اسلامی تا چه اندازه می تواند در این راه مؤثر واقع شود.اینکه قرآن و سنت با چه سازکاری به این پدیده نگریسته اند و چه راهکارهایی برای مقابله با این پدیده اجتماعی پیشنهاد کرده انند؟ از آنجا که وحی نگاه ویژه ای به انسان دارد، این حقیقت، ضرورت بررسی دیدگاه قرآن و سنت را مضاعف می سازد. ارتباط و نسبت دو مقوله دین و پیش گیری از انحرافات اجتماعی برای کسانی که دغدغه دین و اجتماع را دارند، از اهمیت بسزایی برخوردار است و اینکه این آسیب ها و انحرافات اجتماعی چه جایگاهی دارند و آیا سبک زندگی اسلامی می تواند نقشی تعیین کننده در مراحل پیشگیری و اصلاح آن داشته باشد؟
-1-1بیان مسأله:
انحرافات و آسیب های اجتماعی یکی از معضلات فعلی جوامع بشری است که بسیاری از وقت و هزینه دولت ها راهکارهای مختلف و متفاوتی برای مقابله با این پدیده اجتماعی امتحان شده است که به ندرت مؤثر واقع شده اند.
دین همه جانبه اسلام، ملاک و معیارهایی برای تشخیص انحرافات و آسیب های اجتماعی ارائه داده است که ثابت و همیشگی است و میل و اراده ی افراد بر آن مؤثر نمی باشد. اینکه منظور از آسیب ها و انحرافات اجتماعی چیست؟ علل این گونه انحرافات چیست؟ و راهکارهای پیشگیری از آن در منابع معتبر اسلامی از جمله آیات و روایات کدامند؟
-1-2پیشینه پژوهش:
-1 کتاب آسیب شناسی رفتاری انسان از دیدگاه قرآن نوشته محمد نوروزی، نشر بوستان، شامل سه بخش است. بخش اول به موضوع انسان در قرآن می پردازد و از این رهگذ به مواردی از قبیل، شناخت انسان و اوصاف او اقدام می کند. بخش دوم زمینه ها و سرچشمه های آسیب ها و رذایل و در بخش سوم نیز به آفت ها و آسیب های فردی و اجتماعی انسان می پردازد.
3
-2 آسیب ها و عوارض اجتماعی (ریشه یابی، پیشگیری، درمان) این کتاب نوشته علی قائمی اسست که انتشارات امیری آن را چاپ کرده است و دارای سیزده بخش می باشد. در این
کتاب به آسیب شناسی اجتماعی، تاریخچه انحرافات، رابطه انحرافات با شرایط مختلف از قبیل فردی و اجتماعی، و در ادامه راههای پیشگیری از آن، و در بخش آخر نیز دیدگاه دانشمندان و اسلام را در مورد آینده انحرافات بیان می کند.
-3 گناهان و لغزش های اجتماعی از دیدگاه اسلام.
نویسنده این کتاب عبدالفتاح طباره است که محمد صالح سعیدی آن را ترجمه کرده است و ناشر آن نشر احسان می باشد.
همچنین مقالات زیادی نیز در رابطه با این موضوع نوشته شده است که از این بین می توان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 استراتژی قرآن در مواجهه با انحرافات اجتماعی
نویسنده این مقاله نصراالله آقاجانی است. مطالعات راهبردی زنان در تابستان 1382، شماره 20 آن را منتشر کرده است.
-2 قرآن و پدیده انحراف و عوامل آن از دیدگاه قرآن
نویسنده این مقاله موسی صدر می باشد. فصلنامه پژوهش های قرانی این مقاله را در شماره های 27 و 28 منتشر کرده است.
بر اساس مطالعات نگارنده تا کنون تألیف جداگانه ای تحت عنوان موضوع مورد نظر یعنی (آسیب ها و انحرافات اجتماعی و بررسی سبک زندگی اسلامی) مشاهده نشده است، ولی مطالبی پراکنده درباره انحرافات اخلاقی، مالی و ...
در کتب و مقالات مربوط به موضوعات اجتماعی یافت شد.
-1-3-سؤالات تحقیق:
-1 منظور از آسیب ها و انحرافات اجتماعی چیست؟
-2 چگونه می توان از پیدایش آسیب ها و انحرافات اجتماعی با تکیه بر آیات و روایات جلوگیری کرد؟ -3 سبک زندگی اسلامی چه راهکارهایی برای برخورد با منحرفین می تواند اراده دهد؟
-2-تعریف لغوی انحراف:
4
انحراف: کج شدن، کژ شدن، کج رفتن، اریب رفتن، از راه گشتن، میل کردن، کجروی، کج راهی، ج انحرافات، انحرافات فکری، کژی اندیشی، کج اندیشی. (معین، بی تا، (128
-2-1-مفهوم انحراف:
(در موزد انحرافات اجتماعی یکی از سؤالات اساسی جامعه شناسی انحرافات این است که جوامع چگونه شخص می کنند چه رفتاری قابل پذیرش و چه رفتاری غیرقابل پذیرش خواهد بود؟) (احمدی، 1384، (4
همه دانشممندان و صاحبنظران تعریف خاصی از انحراف ارائه داده اند که در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره خواهیم نمود:
(عملی که به وسیله قانون منع شده و مرتکب آن طبق قانون کیفر می بیند) (شیخاوندی، 1373، (43
این گروه چون به قانون و کیفر بیشتر توجه نشان می دهند اسم آن را جرم گذاشته اند.
جامعه شناسان با نگاه جامعه شناسی، انحراف را این گونه تعریف کرده اند:
(رفتاری فردی یا گروهی که با الگوها و هنجارهای جامعه وی انطباق ندارد) (کوئن، 1376، (215
انحراف دوری جستن و فرار از هنجارهاست و زمانی رخ می دهد که فرد یا گروهی معیارهای جامعه را رعایت نمی کند. ما معمولا انحراف را به رفتاری که جنبه منفی دارد، مانند بزهکاری اطلاق می کنیم، اما فردی که قدمی فراتر از معیارهای جامعه گذاشته نیز می تواند رفتارش انحراف محسوب شود.
-2-2-انحراف و مفاهیم آن از دیدگاه قرآن و سنت
واژه ها و مفاهیم قرآنی مربوط به انحراف از نظر معنی و مصداق بسیار گسترده و وسیع بوده و قلمرو وسیعی را در بر می گیرد. اما به طور کلی این مفاهیم را می توان به دو دسته تقسیم نمود:
الف) مفاهیم عام: مفاهیمی هستند که شامل هر نوع انحراف فردی و یا اجتماعی می شوند. مانند: ظلم، فساد، فسق،
رجس، منکر، شر ...
ب) مفاهیم خاص: مفاهیمی هستند که دلالت بر نوع خاصی از انحراف و کجروی دارند. مانند نفاق، ارتداد، زنا، شرب خمر، قمار و ... (آقاجانی، 1382، (54
-3بررسی آسیب ها و انحرافات اجتماعی:
5
هر جامعه ای دارای افکار، عقاید و باورهای خاصی است که با توجه به آن، هم احساسات و علایق ویژه ای مورد پسند قرار می گیرد و هم رفتارهای خاصی مقبول شناخته می شود. به این قواعد و معیارها که افکار و احساسات درست و قابل قبول و نیز رفتارهای مناسب و مورد انتظار را در هر شخص تعیین می کند (هنجارهای اجتماعی) نامیده می شود و می توان گفت تخلف از آن هنجارها (آسیب و انحراف اجتماعی) است. از آنجایی که جامعه ما نیز جامعه ای اسلامی است، دین به عنوان نظامی که از سوی خداوند در قالب کتاب و سنت نازل شده، معیارها و هنجارهایی برای اندیشه، احساس و عمل دارد.
در این پژوهش سعی خواهیم کرد تا بر اساس آیات و روایات بر حسب معیار خاصی انواع آسیب ها و انحرافات اجتماعی را بر اساس سبک زندگی اسلامی بیان کنیم.
-3-1-آسیب ها و انحرافاتی که باعث سلب امنیت اعتقادی افراد جامعه می شود
بسیار ی از موضوعاتی که باعث سلب و تضعیف امنیت اعتقادی جامعه انسانی است در قرآن کریم و احادیث به صورت جدی مورد مخالفت قرار گرفته است. این انحرافات، ارزش ها و هنجارهاب محوری دین را در معرض خطر قرار می دهند. به عبارت دیگر ارتباط مستقیم و مؤثری با فرهنگ جامعه دارند، ما در اینجا تنها به ذکر برخی از آنها اشاره می کنیم:
-1 بدعت:
(ابداع همان ایجاد و آفریدن است که بدون نمونه قبلی ایجاد و انجام شود. در مذهب وارد کردن سخنی است که گوینده و عمل کننده اش بر روش و سیره صاحب شریعت و کتاب و سنت و همچنین بر اصول محکم و استوار و نمونه های دیین استوار نباشد).
یکی از مؤثرترین راهها برای تحریف عقاید و ارزش ها، ایجاد بدعت در دین است. مردی درباره سنت و بدعت از امام علی (ع) سؤال کرد. آن امام در پاسخ فرمود:
َن مَشَی إِلی صَاحِبِ" بدعهٍ فَوقﱢرهُ فَقَد مَشَی فِی هَدمِ الإسلام" (مجلسی، ج2، (308 کسی که با بدعتگذاری همقدم شود و وی را همراهی کند، در مسیر نابودی اسلام قدم گذاشته است. سنت راه و رسم پیامبر است، و بدعت هرچیزی که مخالففَأَمﱠاآن الﱠذِینَباشد.قرآن فیکریمقُلُوبِهِمْدراینبارهمیفرمازَید:ْغٌ* فَیَتﱠبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ
غَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءیَعْلَمُتَأْوِیلِهِتَأْوِیلَهُوَمَإِلاﱠ اللّهُ وَالرﱠاسِخُونَ...* (آل عمران(7/ ترجمه: اما کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنهجویی و طلب تاویل آن ]به دلخواه خود[ از متشابه آن پیروی میکنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشهداران در دانش کسی نمیداند.
6
-2 کفر: راغب اصفحانی در تعریف این کلمه می گوید: الکفرُ" فی اللغه: ستر الشئ": کفر در لغت پوشیده شدن چیزی است. (راغب، (714
واژه کفر معمولا در قرآن و روایت معصومین (ع) در برابر ایمان به کار می رود:
و قِلِ الحَقﱡ مِن ربّکُم• فَمَن شَاء فَلیُؤمِن و مَن شاءَ فَلیَکفُر...* (کهف(29/
( و بگو: دین حق همان است که از جانب پروردگار شما آمد، پس هر که می خواهد ایمان آرد و هرکه می خواهد کافر شود...)
مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه اشاره می کند که ابومسلم می گوید: مقصود این است که خدا برای هیچ کس دو دل قرار نداده است که به یکی ایمان آورد و با دیگری کفر بورزد، بلکه فقط یک قلب است. یا شخص ایمان می آورد یا کفران می ورزد. (طبرسی، 1372، ج 2، (10
-3شرک:
(شرک اسم است. یعنی عمل شرک. مشرک کسی است که برای خدا شریک قرار بدهد. چنین شخصی قابل آمرزش نیست مگر آنکه در دنیا توبه کند) (قرشی، ج 4، (20
اسلام توحید را نخستین رکن اسلام می داند و شریک قرار دادن برای خدا را از مهمترین گناهان نابخشودنی و به بیان بهتر گناه کبیره به شمار می آورد، چرا که شرک منشأ همه انحرافات محسوب می شود.
دلیل اینکه شرک بزرگترین گناهان کبیره است فرمایشلاَ خداوندیَغْفِرُمتعالأَناست:*إِنﱠیُشْرَکَاللّهَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا ن یَشَاء وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرَی إِثْمًا عَظِیمًا* (نساء(48/ ترجمه: مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمیبخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد میبخشاید و هر کس به خدا شرک ورزد به یقین
گناهی بزرگ بربافته است.
-4ارتداد:
ارتداد به این معناست که فرد از مذهب اسلام روی گردانیده به کفر روی آورد. به عبارتی دیگر مرتد نوعی از کافر است که قبل از اینکه مرتد شود مسلمان بوده است. این انحراف اجتماعی علاوه بر اینکه آسیب های کفر را به همراه دارد باعث می شود تا قبح و زشتی دست برداشتن از اسلام کاسته شود و هرکس به خود این جرأت را دهد که آشکارا به انکار ضروریات دینی دست بزند. (صرامی، 1376، (24
7
قرآن کریمإِنﱠدربارهالﱠذِینَافرادمرتداشْتَمیفرماید:َوُاْ* الْکُفْرَیَضُرﱡواْبِالإِیمَانِاللّهَشَیْئًالَن وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ* (آل عمران(177/ ترجمه، هر آینه آنان که ایمان دادند و کفر خریدند هیچ ضرری به خداوند نمی رسانند و برایشان عذابی دردناک است.
بر این اساس کسی که آشکارا دست به ارتداد می زند در واقع سنگ اندازی به هویت جامعه اسلامی نموده و جامعه را در معرض خطر فتنه و نابسامانی قرار می دهد. چنین افرادی، انحراف و گمراهی افراد ضعیف را که فرهنگ پذیری ارزش های دینی در آنها تثبیت نشده را فراهم می کنند.
با توجه به مطالبی که در مورد شرک، کفر و ارتداد گفته شد می توان نتیجه گرفت که نقطه اشتراک این سه مفهوم به موضع گیری صریح در مقابل خدای متعال و شریعت برمی گردد.
انحرافاتی که باعث سلب امنیت جانی افراد و جامعه می شود:
-5خودکشی:
خودکشی در آموزه های دینی به معنای عقب نشینی از نیل به غایت کمال و سقوط به وادی حسرت و ناکامی است. (علیزاده، 1383، (2 حیات آدمی اولین و عظیم ترین نعمتی است که خداوند آنرا برای رسیدن به تکامل و صعود به قله های رفیع و عالی معنوی به انسان عطا فرموده است، از این رو نه تنها دیگران بلکه خود شخص نیز به هیچ عنوان حق ندارد آن را از بین ببرد.
َ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُخداونداْ درأَمْوَالَکُمْقرانکریممیفرمابَید:*ْنَکُمْیاأَ بِالْبَاطِلِ إِلاﱠ أَن تَکُونَ تِجَارَهً عَن تَرَاضٍ ُلُواْ أَنفُسَکُمْ إِنﱠ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا (نساء(29/ ترجمه، ای کسانی که ایمان آوردهاید اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر از شما ]انجام گرفته[ باشد و خودتان را مکشید زیرا خدا همواره
با شما مهربان است.
مَنإمامقَتَلَصادقدراینبارهنَفسَهُمی فرماید:متعمداً"فَهُوَ فی نارِ جَهَنﱠمَ خالِداً فِیها": کسی که خودکشی کند، جاودانه در آتش دوزخ خواهد ماند. (کلینی، ج 2، (254
از عواقب سوء خودکشی سرافکندگی و شرمندگی خانواده شخص در میان اقوام و جامعه می باشد و چه بسا سبب اختتلافات و از هم پاشیدن خانواده ها گردد.
