بخشی از مقاله
آلودگي هوا
اولين آلاينده‌هاي هوا احتمالا داراي منشأ طبيعي بوده‌اند. دود، بخار بدبو، خاکستر و گازهاي متصاعد شده از آتشفشانها و آتش سوزي جنگلها، گرد و غبار ناشي از توفانها در نواحي خشک، در نواحي کم ارتفاع مرطوب و مه‌هاي رقيق شامل ذرات حاصل از درختهاي کاج و صنوبر در نواحي کوهستاني، پيش از آنکه مشکلات مربوط به سلامت انسانها و مشکلات ناشي از فعاليتهاي انساني محسوس باشند، کلا جزئي از محيط زيست ما به شمار مي‌رفته‌اند. به استثناي موارد حاد، نظير فوران آتشفشان.
آلودگيهاي ناشي از منابع طبيعي معمولا ايجاد چنان مشکلات جدي براي حيات جانوران و يا اموال انسانها نمي‌کنند. اين در حالي است که فعاليتهاي انساني ايجاد چنان مشکلاتي از نظر آلودگي مي‌نمايند که بيم آن مي‌رود، بخشهايي از اتمسفر زمين تبديل به محيطي مضر براي سلامت انسانها گردد.
تاريخچه آلودگي
دود يکي از قديميترين آلاينده‌هاي هوا است که براي سلامت بشر مضر است. زماني که دود ناشي از آتش حاصله از سوختن چوب توسط ساکنين اوليه غارها جاي خود را به دود ناشي از کوره‌هاي زغال سوز در شهرهاي پر جمعيت داد، آلودگي هوا، بقدري افزايش يافت که زنگ خظر براي برخي از ساکنان آن شهرها وجود به صدا در آمد. در سال ۶۱ بعد از ميلاد سنکا (Seneca) فيلسوف رومي از هواي روم بعنوان هواي سنگين و از دودکشهاي هود با عنوان توليد کننده بوي بد نام برد. در سال ۱۲۷۳ ميلادي ادوارد اول پادشاه انگلستان مي‌گويد هواي لندن به حدي با دود و مه آلوده و آزار دهنده است که از سوختن زغال سنگ دريايي جلوگيري خواهد کرد.
علي‌رغم هشدار پادشاه مذکور، نابودي گسترده جنگلها، چوب را تبديل به يک کالاي کمياب نمود و ساکنان لندن را وادار ساخت تا بجاي کم کردن مصرف زغال سنگ به ميزان بيشتري از آن استفاده کنند. تا سال ۱۶۶۱ ميلادي يعني بيش از يک قرن بعد، تغيير قابل ملاحظه‌اي در آلودگي هوا بوجود نيامد. چاره جويي و پيشنهادات عبارت بودند از برچيدن تمامي کارخانه‌هاي دودزا از شهر لندن و بوجود آمدن کمربند سبز در اطراف شهر و بالاخره اين چاره جوييها کارساز شد.
مشکلات آلودگي هوا
شواهدي دال بر علاقمندي جوامع انساني در غلبه بر مشکل آلودگي هوا وجود دارند که از جمله آنها مي‌توان از تصويب و اجراي قوانين کنترل دود در شيگاگو سينسنياتي به سال ۱۸۸۱ نام برد. ولي اجراي اين قوانين و قواني مشابه آنها با دشواريهايي مواجه گرديد و براي تميز نمودن هوا يا جلوگيري از آلودگي بيشتر آن تقريبا کاري انجام نشد. در سال ۱۹۳۰ در دره بسيار صنعتي ميوز در کشور بلژيک در اثر پديده وارونگي مه دود در يک فضاي معين محبوس گرديد. در نتيجه ۶۳ تن جان خود را از دست داده و چندين هزار تن ديگر بيمار شوند. حدود ۱۸ سال بعد در شرايط مشابهي در ايلات متحده آمريکا يکي از اولين و بزرگترين فاجعه‌هاي زائيده آلودگيها رخ داد، يعني ۱۷ نفر جان خود را باختند و ۴۳ درصد جمعيت نورا، پنسلوانيا بيمار شدند.
درست سه سال بعد از فاجعه مه دود لندن در سال ۱۹۵۲، که ناديده گرفتن عواقب جدي آلودگي هوا غير ممکن گرديد. در روز سه شنبه ۴ دسامبر سال ۱۹۵۲ حجم عظيمي از هواي گرم به طرف قسمت جنوبي انگلستان حرکت کرده با ايجاد يک وارونگي دمايي سبب نشست يک مه سفيد در لندن شد و اين مه دود به دستگاه تنفسي انسان سخت آسيب رسانده بود و بيشتر مردم بزودي با مشکلاتي از قبيل قرمز شدن چشمها، سوزش گلو و سرفه‌هاي زياد مواجه شدند و پيش از آنکه در ۹ دسامبر از سطح شهر دور شوند ۴۰۰ مورد مرگ مربوط به آلودگي هوا گزارش کردند. اين تعداد تلفات براي متوجه ساختن افکار بريتانياييها جهت تصويب قانون هواي تميز در سال ۱۹۵۶ کافي بود.
قانون کنترل آلودگي هوا
اين قانون در ايالات متحده امريکا قانون کنترل آلودگي هوا (قانون عمومي ۱۵۹_۸۴) به تصويب رسيد. اما اين مصوبه تنها موجب به تصويب رسيدن يک قانون مؤثرتر گرديد. اين قانون يکبار در سال ۱۹۶۰ و بار ديگر در سال ۱۹۶۲ بازنگري شد و به قانون هواي تميز سال ۱۹۶۳ (قانون عمومي ۲۰۶_۸۸) که برنامه‌هاي
ناحيه‌اي محلي و ايالتي را براي کنترل هوا تشويق مي‌کرد و در عين حال حق مداخله را براي دولت فدرال در صورت به خطر افتادن سلامت و رفاه اهالي ايالت در اثر آلودگي ناشي از ايالات ديگر محفوظ نگه مي‌داشت، الحاق گرديد. اين قانون معيارهايي براي کيفيت هوا وضع کرد که بر اساس آنها استانداردهاي کيفيت هوا و گازهاي متصاعد شده در دهه ۱۹۶۰ ميلادي پي ريزي شد.
اجراي قانون هواي تميز
اجراي قانون هواي تميز در سال ۱۹۷۰ به آژانس نو بنياد حفاظت محيط زيست (EPA) محول گريديد. قانون به وضع استانداردهاي درجه اول و دوم کيفيت هواي محيط زيست پرداخت. استانداردهاي اوليه متکي بر معيارهاي کيفيت هوا، براي حفظ سلامت عموم مردم، دامنه وسيعي از ايمني را در نظر مي‌گيرد. در حالي که استانداردهاي ثانوي که آنها نيز متکي بر معيارهاي کيفيت هوا باشند براي حفظ رفاه عموم انسانها، به علاوه گياهان، جانوران، اموال و دارائي هستند.
اصطلاحات قانون هواي تميز به سال ۱۹۷۷ به تقويت باز هم بيشتر قوانين موجود پرداخته است و ملتها را به تميز نگهداشتن مورد ارزيابي و اصلاح دوباره قرار گرفتند. اگر چه اين امکان وجود دارد که تغييرات بيشتري نيز انجام شود، کاملا متحمل است که کنترل آلودگي هوا براي ايجاد شرايطي که تحت آن هوا براي نسلهاي آينده تميزتر و سالمتر نگاهداشته شود، از حمايت بيشتر عامه مردم برخوردار شود.
بحران آلودگي هوا، ريشه‌ها، عواقب و راه‌حل‌ها
آلودگي هوا ناشي از سوخت فسيلي خودروها در ايران، به خصوص در شهرهاي بزرگ و بويژه در كلان شهر تهران در وضعيت بحراني و خطرناكي به سر مي‌برد. آلودگي هوا در تهران در موارد متعددي به حدي رسيده است كه مقامات محيط زيست و مقامات بهداشتي كشور وضعيت آلودگي هوا را خطرناك اعلام كرده و خروج از منزل را براي مردم خطرناك اعلام كرده اند. آخرين مورد آن روز12 دي 1383 بود كه به دليل آلودگي هوا در 13 دي مهدهاي كودك و مدارس ابتدايي و راهنمايي تهران تعطيل گرديد.
آلودگيهاي شهري تا يكصد كيلومتر را تحت‌الشعاع قرار داده سوانح رانندگي را افزايش مي‌دهد و با كاهش دما آلودگي هوا تشديد مي‌شود و در فصل تابستان نيز مه دود شيميايي در سطح زمين شكل مي‌گيرد كه نوعي از آلودگي هوا است.
گاز سمي ازن در اثر شدت گرماي زياد، تابش شديد نور خورشيد و خشكي هوا توليد مي‌شود و در مجاورت با NOXهايي كه از اگزوز خودروها منتشر مي‌شود تشكيل مه دود شيميايي در سطح زمين مي‌دهد.
بررسي‌هاي اوليه حاكي از آن است كه اين شرايط در برخي روزهاي گرم سال در شهر تهران رخ مي‌نمايد و موجب دشواري‌هاي تنفسي و آسيب دستگاه تنفسي شهروندان مي‌شود. سرفه، سوزش چشم و تنگي نفس در سالمندان و كودكان از آثار سوء اين گاز خطرناک است. همچنين گاز ازن در طبيعت باعث تخريب برگ گياهان شده و به علت نفوذ در اشياي پلاستيكي آنها را دچار آسيب مي‌كند. خشكي درختان و خزان زود رس گياهان از عوامل اين گاز خطرناک است
۶۵ درصد درصد آلودگي هواي تهران ناشي از خودروها است. روزانه ۲۰۱ ميليون كيلو دي اكسيد كربن وارد هواي ايران مي‌شود. به نحوي كه بنزن هواي تهران ۱۰۰ برابر توكيو است.
عمده آلاينده‌هايي كه باعث آلودگي هواي شهر تهران شده‌اند عبارتند از: مونوكسيد كربن - دي اكسيد گوگرد - دي اكسيد نيتروژن، هيدروكربورها و ذرات معلق. مناطق ۱۲ با ۹۹/۱۷ درصد و ۱۱ با ۴۳/۱۶ درصد بيشترين آلودگي مونوكسيد كربن را دارند. طبق آخرين گزارشات بخش حمل و نقل بيشترين سهم را در آلودگي هوا دارد. مونوكسيد كربن يكي از آلاينده‌هاي گازي خطرناک مي‌باشد.
آلودگي هوا تهديد دائم و جدي بر سلامت و بهداشت جامعه و نيز محيط زيست دارد. بررسي خطرات زيست محيطي حاصل از سوخت بنزين نشان مي‌دهد عمده‌ترين آلاينده‌هاي اين سوخت، اكسيدهاي نيتروژن، مونواكسيد كربن و هيدروكربورهاي نسوخته در محيط زيست است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد
مونواكسيد كربن با هموگلوبين خون تركيب پايداري را تشكيل مي‌دهد كه اين تركيب از رسيدن اكسيژن مطلوب به سلول‌ها جلوگيري كرده و سوخت و ساز سلول را مختل مي‌كند. سرعت تركيب اكسيدهاي نيتروژن با هموگلوبين خون هزار مرتبه سريعتر از سرعت تركيب مونواكسيد كربن با هموگلوبين است كه موجب تشكيل مواد سرطان زا در خون مي‌شود و ۲۰۰ برابر بيش از جذب اكسيژن است. تمايل جذب هموگلوبين خون با مونوكسيد كربن و اثرات سوء آن بر
سلامتي بصورت اختلال در بينايي، تار ديدن، خستگي، سردرد و خواب آلودگي بروز مي كند و باعث ايجاد تغيير در عملكرد قلب و شش مي‌شود. آلودگي هوا باعث كاهش وزن نوزاد مي‌شود و بر ميزان مرگ و مير كودكان تأثير مي‌گذاردزيرا حساسيت نوزادان به آلودگي هوا بيشتر است. ابتلاي كودكان به سرطان خون اولين پيامد زندگي در خيابان‌هاي پر ترافيك است. منواكسيد كربن ابتلا به بيماري‌هاي قفسه سينه در كودكان را افزايش و انجام فعاليتهاي مغزي را در افراد
كاهش مي‌دهد. آلودگي هوا باعث عفونت‌هاي شديد تنفسي (ARI) در كودكان و اطفال، بيماري‌هاي مزمن تنفسي نظير تنگي نفس و برونشيت، سرطان ريه و ابتلا به سرطان معده شده و اختلالات ژنتيكي و ابتلا به بيماري‌هاي موروثي و اختلال در حافظه را افزايش داده، حملات آسم را تشديد نموده و به DNA آسيب مي‌رساند.
مطالعات دانشمندان كانادايي نشان مي دهد آلودگي هوا نـاشـي از خودروها جهش و آسيب ژنتـيكـي در حيوانات و انسان را سبب مي شود. آلودگي هوا همچنين حاصلخيزي خاک را كاهش مي‌دهد و آنرا از املاح تهي مي‌كند.
آلودگي هوا در جهان
آلودگي هوا چهارمين عامل مرگ و مير است. آمار بين‌المللي خسارات ناشي از آلودگي هوا نشان مي‌دهد كه بيماري‌هاي ناشي از آلودگي هوا چهارمين رتبه مرگ و مير را به خود اختصاص داده اند. به گزارش سازمان ملل متحد هر ساله 3 ميليون نفر از مردم جهان به دليل آلودگي هوا جان خود را از دست مي‌دهند.
فقط در فرانسه سالانه ۶ هزار نفر به علت آلودگي هوا مي‌ميرند. مطالعات اپيدميولوژي در كشور هلند نشان مي‌دهد ساليانه ۱۷۰۰ تا ۳۰۰۰ نفر به دليل
قرارگرفتن در معرض ذرات معلق دچار مرگ ناگهاني مي‌شوند. اين نوع مرگ و مير بيش از ۴ برابر نرخ مرگ ناشي از ايدز، ۶/۲ برابر نرخ مرگ ناشي از سرطان خون و ۵/۱ برابر تلفات ناشي از تصادفات رانندگي برآورد شده است.
بر اساس مطالعات جديد محققان در آمريكا، در شيكاگو به ازاي افزايش ۱۰ ميكروب گـرم آلاينده در هر متر مكعـب هـوا ۸ درصـد بـه تعداد مبتلايان به سرطان ريه اضـافـه شـده است."
آلودگي هواي تهران ۸/۲ برابر استاندارد جهاني است.
تحقيقات انجام شده توسط شركت كنترل كيفيت هوا و وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي جمهوري اسلامي ايران حاكي است ميزان اين آلاينده‌ها در شهر تهران 2/8 برابر استاندارد جهاني است. ذرات آلاينده‌هاي فلزي از قبيل كادميوم، نيكل، ارسنيک، يون‌هاي سولفات و نيترات و هيدروكربن‌هاي چند حلقه‌اي از طريق انتشار در هوا عوارض سوء متعددي از قبيل كاهش بهره هوشي، كند ذهني، ضايعات كبدي، تنگي نفس و آمفيزم به وجود مي‌آورد.
مرگ و مير آلودگي هوا در تهران
خطر مرگ و مير شهروندان تهراني با افزايش ذرات معلق افزايش مي‌يابد. نتايج حاصل از يک مطالعه منطقه‌اي در تهران نشان داد كه در مدت 140 روز، 1160بيمار تهراني به دليل مشكلات تنفسي و قلبي ناشي از آلودگي هوا در 5 بيمارستان تحت معالجه قرار گرفتند.
بر پايه اين گزارش سالانه 4000 مرگ و مير بر اثر آلودگي هوا در تهران رخ مي‌دهد كه علاوه بر اين تعداد مشابهي نيز كه به بيماري سرطان ريه مبتلا شده‌اند و در معرض اكسيدهاي نيتروژن بوده‌اند گزارش شده است. روزانه ۱۲۰۰ تن آلاينده در هواي تهران پخش مي‌شود. اين در حالي است كه رشد سالانه انتشار Co2 در كشور ۲۵ درصد است.
مجموعه عوامل فوق نشان مي‌دهد كه وضعيت آلودگي هوا در وضعيت نامطلوبي قرار دارد و همواره رو به وخامت مي‌گذارد. لذا بايد براي اصلاح وضعيت موجود چاره‌اي انديشيده شود. براساس تحقيقات انجام شده مي‌توان با حذف حداقل 4 سفر كوتاه درون شهري و غيرضروري با اتومبيل شخصي در طول يک سال از انتشار 100 كيلوگرم منوكسيد كربن جلوگيري كرد.
بر اساس مطالعات انجام شده در يكي از دانشگاه‌هاي آمريكا، انتشار هر تن از مواد آلاينده هوا معادل 5300 دلار هزينه‌هاي جنبي ( بيماري، تخريب ابنيه تاريخي، كثيف نمودن پوشاک و اثاثيه منازل و ...) بر جوامع تحميل مي‌كند كه تنها براي سال 1380 در ايران اين برآورد بالغ بر 1/1 ميليارد دلار مي‌شود.
مبلغ 1/1 ميليارد دلار هزينه‌هاي جنبي آلودگي هوا بر اساس محاسبه فوق‌الذكر و با احتساب هر دلار 865 تومان معادل 5/951 ميليارد تومان مي‌شود. اين رقم دو برابر كل فصل خدمات درماني در بودجه سال 1383 است كه معادل 415 ميليارد تومان است. مقايسه رقم فوق با بودجه‌هاي درماني سال 1383 كشور اهميت اين موضوع را نشان مي‌دهد.
به گزارش بانک جهاني ضرر و زيان مالي ناشي از آلودگي هوا در ايران در سال 2001 ميلادي(1379) حدود 7 ميليارد دلار ارزيابي و برآورد شد كه اگر سياستهاي توليد و مصرف انرژي در ايران اصلاح نشود، ضرر و زيان ناشي از آلودگي هوا توسط بخش حمل و نقل به 4/8 ميليارد دلار خواهد رسيد
مطالعات مربوط به كاهش آلودگي هوا در تهران به يک شركت ژاپني محول گرديده است. اين شركت نتيجه مطالعات خود را در اختيار شهرداري و سازمان محيط زيست قرار داده است.
راههاي مختلفي براي اصلاح وضعيت موجود وجود دارد. مديريت سفر، استفاده از وسايل نقليه عمومي به جاي وسيله نقليه شخصي، توسعه مترو، توسعه مخابرات و استفاده از اين امكانات به جاي تردد از جمله اين موارد است. يكي از راه هاي مهم در كاهش ترددها كاهش تقاضاي سفر است،بدين معني كه با اتخاذ تدابيري نياز مردم به تردد كاهش يابد. بخشي از ترددها را مراجعه به ادارات تشكيل مي دهد. با اتخاذ تدابير اداري از جمله با مديريت اطلاع رساني به ارباب رجوع در امور اداري، بويژه اطلاع رساني غير حضوري مي توان بخشي از اين ترددها را كاهش داد. ايجاد و تقويت پايگاه هاي اينترنتي و برقراري دولت الكترونيك مي تواند نقش موثري در آينده ايفا نمايد.
يارانه بنزين و ارزاني فوق العاده قيمت آن نيز از عوامل ياست كه موجب مصرف بي رويه بنزين و تقويت ميل يه استفاده از وسايل حمل و نقل شخصي شده است، ضمن اينكه اختصاص يارانه به بنزين دولت را از بامكان اختصاص بودجه بيشتر براي تقويت حمل و نقل عمومي محروم كرده است.
متأسفانه شركت ژاپني مورد اشاره در مطالعات خود موضوع كاهش تقاضاي سفر را مورد توجّه قرار نداده است.
اطـّلاع رساني در امور اداري ارباب‌رجوع مزاياي مختلفي دارد كه يكي از اين مزايا تأثير مثبتي است كه در حد خود در كاهش آلودگي هوا و در نتيجه كاهش عواقب آلودگي هوا، از جمله كاهش مرگ و مير ناشي از آن بر جاي مي‌گذارد و به رفع يا جلو گيري از بحران آلودگي هوا كه بخشي از آلودگي محيط زيست را تشكيل مي‌دهد منجر مي‌گردد.
مراجعه به ادارات تهران حدود 244 هزار مورد در روز است كه 100 هزار مورد مراجعه روزانه به ادارات تهران كه از طريق اطلاع رساني قابل اجتناب است كه حدود 41 درصد از مراجعات را تشكيل مي دهد. با احتساب يك سفر رفت و يك سفر برگشت براي هر مراجعه اداري مي توان گفت كه با اطلاع رساني در امور اداري مي توان جلوي روزانه 200 هزار سفر شهري و بين شهري را گرفت كه 7/96 درصد آن يعني 193400 سفر را سفر سواره تشكيل مي دهد. اين مقدار سفر سواره 43/1 درصد از 5/13 ميليون سفر سواره (ساكنين تهران و ورودي و خروجي به تهران) را تشكيل مي دهد كه با اطلاع رساني در امور اداري قابل حذف است.
با اطلاع رساني در امور اداري مي توان مردم را از روزانه 100 هزار مورد مراجعه به ادارات در تهران بي نياز كرد. به عبارتي ديگر با اطلاع رساني در امور اداري مي توان حدود 41 درصد از كل مراجعات به ادارات تهران و حدود 43/1 درصد از كل سفرهاي سواره تهران (شامل سفرهاي درون شهري ساكنين و سفرهاي ورودي و خروجي به تهران) را كاهش داد.
در تهران روزانه حدود 13 ميليون ليتر بنزين مصرف مي‌شود، در كل كشور مصرف روزانه بنزين در سال 1383 به طور متوسّط روزانه 62 ميليون ليتر است. بنابراين اگر فرض شود كه در صورت اطـّلاع‌رساني غير حضوري امور اداري به ارباب‌رجوع 43/1 از ترددها و 43/1 درصد از مصرف سوخت در كل كشور كاهش پيدا كند، مي‌توان گفت كه روزانه حدود 887 هزار ليتر بنزين در سراسر كشور صرفه جويي خواهد شد.
