دانلود مقاله آماده نمودن گیاهان داوریی قبل از خشک کردن

بخشی از مقاله

آماده نمودن گیاهان داوریی قبل از خشک کردن

پس از جمع آوری اندامهای مورد نظر در زمان مناسب، آنها را برای خشک کردن آماده می نمایند. نحوه آماده کردن گیاهان نه تنها سبب تسریع در خشک شدن آنها می شود بلکه در کیفیت خشک شدن نیز تأثیر مثبت دارد. در این رابطه اضافاتی را که مد نظر نمی باشند جدا می سازند و اندامهای اصلی مورد نظر را به قطعات مناسبی تقسیم می نمایند. با رعایت این نکته نه تنها انرژی کمتری برای خشک کردن اندامها مصرف می شود بلکه خشک شدن آنها را تسریع هم می کند .

در صورتی که اقدام به خشک کردن ریشه ها و یا ریزومها شود ( ریزوم سنبل الطیب ، ریشۀ سنبل ختایی ..... )، باید قبل از خشک کردن آنها را کاملاً شست، به طوری که از گل و لای پاک شود. برای این کار بهتر است که اندامهای مذکور در ظروف آبکش مانند متحرّ کی قرار گیرند و سپس با فشار آب شستشو شوند. ضرورتاً پوست ریشه ها را که فاقد مادّه مؤثّره می باشد نیز جدا می سازند ( مثال: ریشۀ گیاه صابونی ) بعد از آن اقدام به قطعه قطعه کردن ریشه ها ( به قطعات مناسب ) می کنند .
در صورتی که ریشه ها ضخیم باشند باید آنها را از ناحیۀ طولی به دو یا چهار قسمت تقسیم نمود ( مثال: ریشۀ شیرین بیان ). چنانچه هدف صرفاً استفاده از برگهای گیاهان دارویی می باشد، به ویژه در مقیاس کم بهتر است به جای خشک کردن گیاه کامل، ابتدا برگهای تازه آنرا از سایر قسمتهای گیاه جدا و مستقلاً خشک نمود تا برگها پس از خشک شدن، بدون اضافات و دارای کیفیت بهتری باشند .

فرایندهای پس از برداشت گیاهان دارویی
مقدمه
وقتی از اندامهای مورد نظر یک گیاه دارویی بیشترین مقدار ممکن مواد مؤثّره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به بهترین وجه بدست آمده است. از اینرو، زمانی باید اقدام به جمع آوری گیاهان دارویی نمود که اندامهای مورد نظر محتوی حدّ اکثر مقدار مادّه مؤثّر باشد. مّواد مؤثّرۀ موجود در پیکر رویشی در مرحله گل زایی از مناسبترین کیفیت برخوردار خواهند شد؛ گلهای حاوی مّواد دارویی هنگامی که کاملاً باز می شوند از بیشترین مقدار مادّۀ مؤثّره برخوردارند. میوه ها و بذور گیاهان داوریی وقتی کاملاً «رسیده» باشند از مقادیر فراوانی مادّه مؤثّرۀ برخوردار هستند. مواد مؤثّرۀ موجود در اندامهای زیر زمینی گیاهان ( ریشه، ریزوم و......) در اواخر دوره رویشی به حداکثر مقدار می رسد .

اندامهای دارویی مورد نظر (برگها، ساقه های جوان، گلها و ریشه ها و ... ) پس از جمع آوری از مقادیر فراوانی رطوبت برخوردارند. وجود رطوبت، مناسب رشد قارچها و سایر عوامل بیماریزا می باشد. به این دلیل نگهداری اندامهای جمع آوری شده را حتّی برای مدت بسیار کوتاه غیر مقدور می سازد .
این اندامها را طوری باید خشک نمود که بعداً بتوان بخوبی از آنها استفاده کرد . در هر حال چون اندامهای جمع آوری شده را باید گاه برای مدّت نسبتاً طولانی انبار نمود ، و همچنین از آنجایی که واکنشهای بیوشیمیایی مضر و فاسد کننده صرفاً در اندامهای مرطوب انجام می پذیرد ، از اینرو ، خشک کردن اندامها ( به طور صحیح و مناسب) یک فرایند بسیار مهم تلقّی می شود .

پس از جمع آوری اندام ها، تمهیدات لازم روی آنها انجام می گیرد . چون اندامهای جمع آوری شده پس از مدّتی تأخیر به کارخانجات مربوطه منتقل می شوند لذا تمهیدات مذکور تحت عنوان تمهیدات اوّلیه در مکان کاشت گیاهان دارویی خوانده می شود .
از مهمترین و در عین حال رایج ترین تمهیدات مذکور، عملیات خشک کردن اندمهای گیاهی (دارویی) جمع آوری شده است . عملیات مربوط به استخراج اسانس نیز در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد .
خشک کردن

خشک کردن عبارت است از: کاهش مقدار رطوبت در اندامهای جمع آوری شده ، به طوری که بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدّتی نگهداری نمود.
شکل 1-8 ، اندام وزمان لازم برای اینکار را نشان می دهد. همانطور که در این منحنی مشاهده می شود خشک شدن اندام شامل دو مرحله کلّی می باشد : مرحله اول که با یک آمادگی مقدّماتی مختصر انجام می گیرد بسیار سریع است و مرحله دوم که مرحله خشک شدن کند نام دارد، از سرعت کمتری برخوردار است. در مرحله اول تمام آب مکانیکی و مقداری از رطوبت پیوسته از گیاه خارج می گردد. در مرحله دوم اندام، تنها حاوی مقدار کمی آب پیوسته است که به کندی از آن خارج می گردد.
در مرحله دوم در زمان مناسبی باید اقدام به خاموش کردن دستگاه نمود زیرا وجود مقادیر مناسبی رطوبت در اندام مورد نظر ضروری می باشد. به طوری که در صورت خشک شدن کامل اندام، مواد مؤثّرۀ موجود در آن تغییر شکل یافته و در نتیجه کیفیت مواد مؤثّرۀ کاهش می یابد . چنانچه میزان رطوبت موجود در اندامهای خشک شده کمتر از حدّ مطلوب باشد کیفیّت دارو را کاهش می دهد و در اینصورت ممکن است استخراج مواد مؤثّره ازنظر اقتصادی مقرون به صرفه نگردد.

شکل 1-8 ، منحنی مربوط به خشک شدن گیاه (4)
مدت زمان لازم برای خشک کردن به وضعیت دما و وضعیّت دستگاه تهویه بستگی دارد. در صورتی که هوای مورد استفاده برای خشک کردن گرمتر باشد و دستگاه تهویه هم تندتر کارکند عمل خشک کردن سریع تر صورت می گیرد.

از آنجایی که گیاهان دارویی عمدتاً نسبت به درجه حرارتهای بالا حساس اند و به این سبب تغییراتی در مواد مؤثّرۀ آنها پیدا می شود . لذا ، معمولاً از درجه حرارتهای بالا برای خشک کردن آنها استفاده نمی شود . چنانچه از درجه حرارتهای بسیار بالا و همچنین تهویه های سریع برای خشک کردن اندامها استفاده شود آب موجود در قسمتهای خارجی به سرعت خارج می گردد ولی رطوبت قسمتهای میانی اندام، قادر به خروج نمی شود و در همانجا باقی می ماند که در این حالت قسمتهای خارجی اندام به صورت قهوه ای و برشته درمی آید و رطوبت موجود در قسمتهای میانی آن سبب تجزیه و فاسد شدن مواد مؤثّرۀ موجود می گردد .
دستگاها و روشهای مورد استفاده برای خشک کردن

گیاهان دارویی
برای خشک کردن اندامهای مختلف گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و مصنوعی استفاده می شود.
استفاده از روش طبیعی از قدیم الایّام مرسوم بوده و از ساده ترین روشها می باشد . به طوری که پس از جمع آوری محصول با برخورداری از آفتاب در همان محل کاشت، اندامهای گیاهی مورد نظر را خشک می سازند.
در خشک کردن به روش مصنوعی از دستگاههای مخصوص «خشک کن» بهره می برند. خشک کن های مذکور برحسب میزان درجه حرارت و وضعیت تهویه به سه دسته دارای جریان هوای خنک ، جریان هوای گرم و جریان هوای داغ تقسیم می شوند و هر سه دسته در خشک کردن گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می گیرند .
روش طبیعی

این روش متکی به تابش آفتاب است و تغییرات اقلیمی، رطوبت زیاد و همچنین بارندگی سنگین مناسب اجرای این روش نمی باشد و برای جلوگیری از زیانهای حاصله از عوامل نامناسب مذکور، در اطاقها یا سالن های مخصوصی اقدام به خشک کردن اندامها می کنند.
برای خشک کردن گیاهان در مقیاس وسیع کاشت، سالنها و مکانهای بزرگ و مناسبی مورد نیاز می باشد. در صورتی که اندامها به ضخامت زیاد روی هم قرار گرفته باشد باید متناوباً آنها را زیر و رو نمود. از اینرو توصیه می گردد که گیاهان را با ضخامت کم روی طبقات مخصوصی (توریسمی) که دارای سوراخهای مناسبی می باشد قرار داد. زیرا در این صورت نیازی به برهم زدن اندامهای گیاهی (که سبب خرد شدن و کاهش کیفیّت دارو می شود) نخواهد بود و جریان هوا به سهولت می تواند از زیر و روی طبقات عبور کند و اندامهای مورد نظر به صورت مطلوب و یکنواخت خشک شوند.

چنانچه اندامهای گیاه با مقدار و تراکم مناسب بر روی طبقات مذکور قرار گیرند، پس از خشک شدن کیفیّت مطلوب خود را حفظ خواهند کرد. در این رابطه توصیه می شود که در هر متر مربع طبقات تور سیمی، به اندازه 5 ر0 کیلوگرم گل تازه یا 1 تا 2 کیلوگرم برگ تازه یا 2 تا 5 و2 کیلوگرم پوست و ریشه تازه پخش گردد .
روش مصنوعی

همانطور که بیان گردید خشک کردن اندامها به طور طبیعی ممکن است با تغییر اوضاع جوّی معّطل بماند و این کار تا چند هفته به تأخیر انجامد و یا تغییر اوضاع جوّی سبب بروز زیانهایی به محصول گردد. در اینصورت استفاده از روشهای مصنوعی ضرورت می یابد.
استفاده از روشهای مصنوعی به منظور خشک کردن اندامهای گیاهان ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت به طول انجامد. در این روشها اساس کار برپایه وجود هوای گرم و وجود دستگاه تهویه که سبب جابجایی هوای گرم می شود، قرار دارد. استفاده از این روش نیاز کمتری به نیروی بدنی و کارگر زیاد دارد (زیرا در اینجا نیازی به زیرورو کردن اندامها و جابجایی طبقات نیست!).

تأثیر خشک کردن بر گیاهان دارویی
خشک کردن سبب بروز تغییراتی در اندام مختلف گیاهان می گردد. یکی از تغییرات همه و آشکار، کاهش آب موجود در اندام و در نتیجه کاهش زیاد وزن آن می باشد. کاهش وزن ناشی از خشک شدن، در اندامهای مختلف یکسان نیست.

مسئولین مربوطه برای محاسبات اقتصادی همواره باید میزان تقریبی نسبت وزن تازه به خشک اندام را بدانند تا در تصمیم گیری های مربوط به میزان مورد نیاز تولید بتوانند محاسبات لازم را انجام دهند. بررسیها نشان می دهد که برای به دست آوردن یک کیلو گرم وزن خشک از اندامهای مختلف به ترتیب 5 تا8 کیلوگرم گل تازه، 5 تا 6 کیلوگرم برگ تازه، 4 تا 5 کیلو گرم شاخه دارای برگ وگل ، 3 تا 4 کیلوگرم ریشۀ تازه و 2 ر1 تا 5 ر1 کیلوگرم میوۀ تازه مورد نیاز است.

کاهش جدی آب سبب بروز واکنشهایی (غیرمفید) در مواد مؤثّرۀ گیاهان می گردد. به طوری که بر کیفیت و کمیّت مواد مؤثّره تأثیر می گذارد. ولی، در صورتی که از روشهای علمی مناسب برای خشک کردن اندامها استفاده شود، تغییرات جدّی نامطلوبی در مواد مؤثّره حاصل نخواهد شد. ولی چنانچه از روشهای نامناسب (نظیر درجه حرارت زیاد) استفاده شود باعث تجزیه مواد مؤثّره می گردد.

همانطور که اشاره شد خشک کردن نیز سبب تغییراتی در اجزاء تشکیل دهندۀ مادّه مؤثّرۀ گیامان می گردد. به طوری که میزان گلیکوزیدهای محرّک قلب در برگهای «گل انگشتانه» پس از خشک شدن افزایش می یابد.
پوست تازه گیاه «سیاه توسه» به واسطه وجود برخی ترکیبات شیمیایی مذکور تجزیه شده و مادّه گیاهی مسهل و ملیّن می گردد.
از مثالهای دیگر می توان از شابیزک نام برد. برگهای تازه این گیاه حاوی مقادیر فراوانی آلکالوئید «هیوسیامین» است که پس از خشک شدن به «آتروپین» تغییر شکل می یابد.
به طور کلی خشک شدن باعث تغییراتی در، مزه، بو ورنگ اندام می گردد و اندام گیاه خشک شده برای عرضه مواد به بازار از نظر خصوصیات مذکور باید مورد آزمایشهای متعدّد تعیین کیفیّت قرار گیرد و در صورت تأیید به بازار عرضه شود.
استخراج اسانس ها

مواد معطّرۀ موجود در گیاهان ، که قسمت اعظم آن را «اسانس» ها تشکیل می دهند از ترکیبات بسیار متفاوتی برخوردارند. به همین نظر استخراج آنها از گیاهان به یک صورت انجام نمی گیرد و برای استخراج هر یک باید از روش مناسب خاصّ خود استفاده نمود. به طور کلی سه روش برای استخراج مواد مذکور وجود دارد که عبارتند از: تقطیر گیاه با آب و بخار، استخراج مواد به وسیله حلاّلهای شیمیایی، فشردن گیاه در حرارت معمولی .

اسانس ها عمدتاً از ترکیب ترپنوئیدی یا از ترکیبهایی که منشأ ترپنی دارند تشکیل شده اند. امّا برخی از اسانس ها نیز وجود دارند (نظیر اسانس پیاز و سیر یا اسانس خردل ) که از ترکیبات گوگرد دار حاصل شده اند . و بعضی دیگر هم از موادّی نظیر فنل ها، آلدئیدهای معطر و کومارنیها به وجود آمده اند(9).
ترپن ها موادی هستند به فرمول کلّی 16 H 0 1 C که از واحدهای ساختمانی «ایزوپرن» ساخته شده و ممکن است به صورت خطّی یا حلقوی باشند. در گیاهان پنج اتم کربن به عنوان موادّ شیمیایی اوّلیه برای سنتز اینگونه مواد به کار می رود. که برحسب تعداد و چگونگی اتصال اتمهای کربن به یکدیگر موادّ شیمیایی مختلف نظیر ترپن ها (با ده اتم کربن)، سزکوییترپن ها (باپانزده اتم کربن)، دی ترپن ها (بابیست اتم کربن) را بوجود می آورند.

وجود اکسیژن در ساختمان شیمیایی این مواد سبب بوجود آمدن مشتقات مختلفی از آنها می شود. یعنی برحسب اینکه اتم اکسیژن در کدام بخش از مولکول هر یک از مشتقات مذکور قرار گیرد، موادی چون: الکلها، استرها، آلدئیدهاو کتونها تشکیل می شود. معمولاً مجموعه ای از ترپنوئیدهای مختلف، اسانس یک گیاه یا اندام گیاهی را می سازند . لذا، هر ماده ترپنی نقطه جوش متفاوتی دارد. به طوری که مثلاً ترپن هیدروکربورها از نقطه جوش معادل 160 تا 180 درجه، ترپن الکلها 200 تا 230 درجه، سزکوئی ترپن ها و مشتقّات آنها از نقطه جوشی معادل 260 ت 290 درجه برخوردار هستند.

اسانس ها بسته به ماهیّت مجموعی خود معمولاً از بو و طعم خاصّی برخوردارند و در دماهای معمولی (درجه حرارتهای کمتر از 100 درجه سانتیگراد) تبخیر می شوند. شدت تبخیر بستگی به فشار بخار و درجه حرارت محیط دارد.
اسانس ها معمولاً در آب غیر محلول اند یا به سختی در آب حل می شوند ولی در ترکیبات آلی شیمیایی نظیر بنزول، گزیلول به خوبی حل می شوند(2).
وزن مخصوص اسانس ها معمولاً از آب کمتر است و بندرت ممکن است وزن مخصوص اسانس حاصله از برخی از گیاهان از وزن مخصوص آب بیشتر باشد. شدت انتشار اسانس در فضا بستگی به کییفیّت اسانس، فشار هوا و دمای محیط دارد. مثلاً اگر درجه حرارت محیط بالا باشد ذرات اسانس با شدت بیشتری در محیط پراکنده می شوند. در این حالت، می توان بوی تند آنرا احساس نمود .

2-12- فرایند پس از برداشت
امروز کلید توسعه بسیاری از بازارهای فرآورده های گیاهان دارویی و اسانسها، گسترش صنعت فرآوری این گیاهان با روشهای صحیح خشک کردن و استخراج مواد مؤثر است. بطوریکه کشورهای پیشرفته نظیر انگلیس و امریکا به این مهم توجه کافی مبذول داشته و تلاشهای زیادی به منظور تهیه تسهیلات جدید فرایند سازی نظیر خشک کن های پیشرفته، دستگاههای جدید استخراج نظیر دستگاه استخراج به روش سیال فوق بحرانی اعمال داشته اند.
2-12-1- خشک کردن

از مهمترین و در عین حال رایج ترین فرایندهای پس از برداشت عملیات خشک کردن اندامهای گیاهان دارویی است. خشک کردن عبارت است از کاهش مقدار رطوبت در اندامهای جمع آوری شده، به طوری که بتوان بدون هیچ خطری آنها را برای مدتی نگهداری نمود. ازآنجا که واکنشهای بیوشیمیایی مضر و فاسد کننده صرفاً در اندامهای مرطوب انجام می پذیرد، خشک کردن اندامها به طور صحیح و مناسب یک فرایند بسیار مهم تلقی می گردد(5).
خشک کردن سریع جهت حفظ رنگ اصلی گیاه ، کاهش فساد قارچی ، کاهش یا توقف فعالیتهای آنزیمی که موجب تجزیه مواد مؤثره گیاهان دارویی می گردد و نیز برای تولید مواد باتراکم بیشتر جهت حمل ونقل ضروری است(98).

روش خشک کردن به میزان و نوع رطوبت در اندام گیاه (از نظر پیوند شیمیایی) بستگی دارد. رطوبت از نظر پایه های شیمیایی ممکن است به صور مختلف زیر وجود داشته باشد :
رطوبت شیمیایی : این رطوبت به رطوبت مولکولی نیز معروف می باشد. انرژی پیوند مولکولهای آب در این نوع رطوبت بسیار زیاد و مستلزم متلاشی کردن مولکولها برای خارج کردن این نوع رطوبت است .

در خشک کردن اندام ها عموماً خارج کردن این نوع رطوبت امکان پذیر نمی باشد .
رطوبت فیزیکی – شیمیایی : این رطوبت بر حسب میزان انرژی پیوندهای مولکولی به دو نوع رطوبت چسبنده و رطوبت آغشته تقسیم می شود . انرژی موجود بین پیوندهای آب چسبنده بسیار زیاد است و هنگام خشک کردن بسادگی نمی توان آن را از اندام مورد نظر خارج نمود . در حالی که آب آغشته به سطح خارجی سلّول انرژی پیوندی کمتری دارد وساده تر نیز خارج می شود .

رطوبت مکانیکی : این نوع رطوبت توسط لوله های موئین گیاهان از محیط اطراف جذب گشته و در گیاه ذخیره می شود . مقدار رطوبت مکانیکی بستگی به اختلاف غلظت بین اندام مورد نظر و محیط خارج دارد و نقش درجۀ حرارت در خروج این نوع رطوبت بسیار مهم است . دو فاکتور مذکور (اختلاف غلظت و درجه حرارت) تقش عمده ای در کاهش رطوبت اندامها ایفا می کند . به طوری که ، تحت تأثیر این دو فاکتور رطوبت از اماکنی که مقدار رطوبت در آن بالا ست به طرف اماکن خشک تر حرکت می کند .
منظوراز خشک کردن ، عموماً خارج نمون رطوبت پیوسته ومکانیکی از درون آن اندامها می باشد . سرعت خارج شدن آب موجود در اندام به مقدار رطوبت محیط و میزان درجه حرارت آن بستگی دارد .

فاکتورهای محیطی یاد شده (میزان رطوبت و مقدار دما) هر دو همزمان بر اندام گیاه مؤثّر می باشند .
هنگام خشک کردن اندامهای جمع آوری شده ، رطوبت همواره از توده های متراکم تر به توده های کم تراکم حرکت می کند . همچنین در صورتی که گیاهان به طور یکنواخت پخش نشوند و به طور یکنواخت تحت تأثیر درجه حرارت قرار نگیرند رطوبت از توده های گرم تر به توده های خنک تر منتقل می شود. بنابراین درجه حرارت لازم و مدّت زمان اثر آن، برای خشک کردن اندامهای گیاه همواره باید با توجه به کمیّت و کیفیّت رطوبت درون آن تنظیم شود.

شکل 2-12-1-1 رابطه بین سرعت خشک شدن اندام و زمان لازم برای این کار را نشان می دهد. همانطور که در این منحنی مشاهده می شود خشک شدن اندام شامل دو مرحله است : مرحله اول که پس از یک آمادگی مقدماتی مختصر انجام می گیرد بسیار سریع است و مرحله دوم که مرحله خشک شدن کند نام دارد، از سرعت کمتری برخوردار است. در مرحله اول تمام آب مکانیکی و مقداری از رطوبت پیوسته است که به کندی از آن خارج می گردد. در صورت استفاده از دستگاههای خشک کن،

در مرحله دوم(خشک شدن کند)، در زمان مناسبی باید اقدام به خاموش کردن دستگاه نمود زیرا وجود مقادیر مناسبی رطوبت (حدود ده تا 14 درصد) در اندام مورد نظر ضروری می باشد. در صورت خشک شدن بیش از حد اندام، مواد مؤثرۀ موجود در آن تغییر شکل یافته و در نتیجه کیفیت آن کاهش می یابد. چنانچه میزان رطوبت موجود در اندامهای خشک شده کمتر از حد مطلوب باشد کیفیت دارو را کاهش می دهد و در این صورت ممکن است استخراج مواد مؤثره از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نگردد. سرعت خارج شدن آب موجود در اندام به مقدار رطوبت محیط و میزان درجه حرارت آن بستگی دارد(5).

از آنجایی که گیاهان دارویی عمدتاً به درجه حرارتهای بالا حساس اند و به این سبب تغییراتی در مواد مؤثره آنها پیدا می شود لذا معمولاً از درجه حرارتهای بسیار بالا و تهویه های سریع برای خشک کردن اندامها استفاده شود آب موجود در قسمتهای خارجی به سرعت خارج می گردد ولی رطوبت قسمتهای میانی اندام، قادر به خروج نمی باشد و در همانجا باقی می ماند که در این حالت قسمتهای خارجی اندام به صورت قهوه ای و برشته در می آید و رطوبت موجود در قسمتهای میانی آن سبب تجزیه و فاسد شدن مواد مؤثره موجود می گردد. درجه حرارت خشک کردن بسته به نوع ماده مؤثره متفاوت است به عنوان مثال درجه حرارت مناسب برای خشک کردن اندامهای حاوی اسانس 40 ت 50 درجه سانتیگراد است(5).

شکل 2-12-1-1- منحنی مربوط به خشک شدن گیاه
مهمترین نکاتی که هنگام خشک کردن گیاهان دارویی باید رعایت نمود، شامل نکات زیر است : معمولاً اندامهای مختلف گیاهان پس از جمع آوری حاوی مقادیر فراوانی رطوبت ( بین 60 تا80 درصد) می باشند.
فعالیّتهای فیزیولوژیکی اندام گیاهان پس از جمع آوری کاملاً متوقّف نمی شود. بلکه اندامهای مذکور در این حالت نیز دارای نوعی فعالیّت کند و بطئی هستند که به متابولیسم حالت ضعف موسوم است .
از اینرو، اگر گیاهان جمع آوری شده برای مدّت نسبتاً طولانی انبار گردند رطوبت موجود در آنها سبب بروز صدمات جبران ناپذیر بیولوژیکی، باکتریایی، قارچی، آنزیمی می گردد. به علاوه با انجام واکنشهای اکسیداسیون و امثال آن تغییراتی در رنگ و بو و طعم و به طور کلی کیفیّت محصول وارده می شود و به نحو بارزی مواد مؤثّرۀ آنها کاهش یا دگرگونی می یابد .

از اینرو مهمترین مسئله پس از جمع آوری محصول، خارج نمودن آب موجود در آنها به نحو مطلوب است.
اگر گیاهان به صورت دم کردنی یا ادویه ای مورد استفاده قرار می گیرند باید هنگام خشک کردن آنها کاملاً متوجّه بود که هیچگونه تغییری در مزه، رنگ و بوی آنها ایجاد نشود.
به طور کلی در خشک کردن گیاهان دارویی سه فاکتور مهم و اساسی همواره باید مدّ نظر باشد. یکی، عدم تغییر در میزان مواد مؤثّرۀ موجود در گیاهان، دیگر عدم تغییر در صفات خارجی نظیر رنگ وبوو طعم و... عدم تأثیر نامطلوب اقتصادی برمحصول.

گیاهان دارویی پس از خشک شدن باید در حدود 10 تا 14 در صد رطوبت باقی داشته باشند.
با وجود این مقدار رطوبت، می توان اقدام به نگهداری گیاهان حتّی برای مدّت نسبتاً طولانی نمود، بدون اینکه به مواد مؤثّره و دیگر خصوصیّات گیاهان آسیب جدّی وارد شده باشد .

رطوبت کمتر از حدّ ذکر شده (خشک شدن شدید گیاه) نه تنها موجبات کاهش اثر دارویی مواد گیاه را فراهم می آورد، بلکه داشتن چنین داروهایی از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نخواهند بود.
مقدار بیش از حدّ رطوبت نیز احتمال کپک زدن گیاهان و عوارض تبعی دیگر را در آنان افزایش می دهد.
از آنجایی که اندامهای خشک شده شدیداً جاذب الرّطوبه می باشند، از اینرو برای نگهداری همواره باید از اماکن کاملاً خشک استفاده نمود.
هنگام خشک گردن اندام گیاهان دارویی موارد زیر را همواره باید مدّ نظر داشت:

1- درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهایی که حاوی اسانس می باشند 40 تا 50 درجه سانتیگراد می باشد . استفاده از درجه حرارتهای بیشتر سبب کاهش محصول اسانس به نحو چشمگیری می گردد .
2- آلکالوئیدها در مقابل درجه حرارت از حسّاسیت کمتری برخوردار می باشند. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آن دسته از اندامهایی که حاوی آلکالوئید می باشند 60 تا 70 درجه سانتیگراد است(برای خشک کردن بعضی اقلام چون : تاتوره و تاجریزی و پروانش صغیر از جریانهای هوای داغ نیز می توان استفاده نمود).
3- درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهایی که گلیکوزید می باشند حدود 50 تا 60 درجه سانتیگراد ذکر شده است.

4- درجه حرارت مطلوب برای خشک کردن اندامهای حاوی ویتامین حدّ اکثر 80 درجه سانتیگراد گزارش شده است . استفاده از درجه حرارتهای بیشتر از 80 درجه سانتیگراد سبب تجزیه ویتامین ها می گردد. همچنین درجه حرارتهای بیش از 80 درجه سانتیگراد سبب تجزیه کلروفیل و تغییر رنگ طبیعی آنها به رنگ قهوه ای می شود .

2-12-1-1- روشهای خشک کردن گیاهان دارویی
انتخاب روش مناسب خشک کردن اندامهای گیاهی از موارد مهم در فرآوری گیاهان دارویی است. استفاده از روش نامتاسب می تواند منجربه از بین رفتن اندام گیاهی یا از بین رفتن کل مواد مؤثره موجود در آنها شود. میزان و زمان حرارت نیز در خشک کردن گونه های دارویی به ویژه گونه های اسانس دار قبل از انبارداری بسیار مهم می باشد. از طرفی دیگر روش خشک کردن بر کیفیت ظاهری گیاهان دارویی نیز اثر دارد. به طور مثال در روش نامناسب خشک کردن برگهای سبز به قهوه ای و یا سیاه تغییر رنگ می دهد و کیفیت ظاهری و بازار پسندی گیاه دارویی کاهش می یابد(161).

خشک کردن اندامهای مختلف به یکی از دو روش طبیعی یا مصنوعی انجام می گردد(98 و5 ).
برای خشک کردن اندامهای مختلف گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و مصنوعی استفاده می شود.
استفاده از روش طبیعی از قدیم الایّام مرسوم بوده و از ساده ترین روشها می باشد . به طوری که پس از جمع آوری محصول با برخورداری از آفتاب در همان محل کاشت، اندامهای گیاهی مورد نظر را خشک می سازند.

در خشک کردن به روش مصنوعی از دستگاههای مخصوص «خشک کن» بهره می برند. خشک کن های مذکور برحسب میزان درجه حرارت و وضعیت تهویه به سه دسته دارای جریان هوای خنک ، جریان هوای گرم و جریان هوای داغ تقسیم می شوند و هر سه دسته در خشک کردن گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می گیرند .

2-12-1-1-1- روش طبیعی یا در هوای آزاد
استفاده از روش طبیعی از قدیم الایام مرسوم بوده و از ساده ترین روشها می باشد. در این روش از گرمای مصنوعی استاده نمی شود و خ9شک کردن در شرایط سایه یا آفتاب ، در هوای آزاد و یا اطاقها و سالنهای مخصوص صورت می گیرد.

به منظور خشک کردن در هوای آزاد بهتر است از نرده ها و پایه های خشک کن استفاده شود. این نرده ها و پایه ها امکان رسیدن همه جانبه جریان هوا را به محصول می دهند. به منظور تسریع فرایند خشک کردن باید اندام گیاه مورد نظر را به صورت لایه های نازک به شکلی بگستراند که در معرض جریان همه جانبه هوا قرار گیرد. البته اندامهای گونه های اسانس دار نباید به طور مستقیم در معرض تابش آفتاب قرار گیرند زیرا نور خورشید اغلب رنگ محصولات و مواد تشکیل دهنده آنها را تغییر می دهد لذا اندامهای گیاهان اسانس دار به استثنای بعضی ریشه ها باید در سایه خشک شوند(5).

خشک کردن در سایه باید به گونه ای انجام گیرد که رنگ گیاه تغییر نکند. برای این منظور باید از سالنهای سرپوشیده با قفسه بندی مناسب استفاده کرد. این محوطه ها باید تمیز، نورگیر و گرم باشد. پنجره های انبار را باید در ایام غیر بارانی باز گذاشت تا جریان هوا برقرار گردد و گیاهان سریعتر خشک شوند. برای جلوگیری از نفوذ نور شدید باید از پرده های مشبک که تقریباً مانع از نفوذ نور می شوند ولی از جریان هوا ممانعت نمی کنند، استفاده شود. انواع گیاهان با کاربردهای مختلف را باید جدا از هم پهن و خشک نمو د. به هنگام استفاده از نرده های خشک کن بر روی هر یک از طبقه ها فقط یک نوع گیاه دارویی قرار گیرد.
1-3-6 . انواع نرده ها یا طبقات خشک کن

الف – طبقه های روی هم انباشته:
در این نوع ، طبقهای خشک کن روی هم انباشته شده اند.
ب- طبقه های پایه دار:
در این نوع ، طبقهای خشک کن با پایه مخصوص روی هم قرار می گیرند.
ج- طبقه های معلق:
در این نوع، طبقهای خشک کن روی یکدیگر آویخته می شوند.

از طبقه های روی هم انباشته، که طبقه های خشک کن آنها با هم فاصله اندکی دارند (فاصله عمودی 10 تا 15 سانتیمتر)، فقط از فضایی که توزیع گرما در آنجا بخوبی صورت می گیرد و ضمناً بادگیر بوده و بادگیرهای آن دریچه های قابل تنظیم داشته باشد، می توان استفاده کرد. البته بندرت چنین شرایط مناسبی در فضای زیر شیروانها وجود دارد. طبقه های پایه داری که طبقه های خشک کن آنها روی نرده ای چوبی قرار می گیرد، برای فضای خشک کن کمکی ، خوب و مناسب است. برای آنکه بتوان

طبقه های خشک کن را براحتی بیرون کشیده و سرویس نمود، آنها را به نرده ها آویخته و یا روی نرده ها قرار می دهند، به طوری که هر یک از طبقه ها را بتوان جداگانه درآورده، به جای خود آویخت ویا بیرون کشیده وبه جای خود بازگرداند.در فضای زیر شیروانی می توان به آسانی نرده ای پایه دار را به تیرکهای ساختمان محکم کرد. نرده های معلق که طبقه های آنها عمودی بر روی هم آویخته شده اند به ویژه برای استفاده زیر شیروانیها مناسب می باشند. نرده های معلق از لحاظ مقدار مصالح نیز بسیار با صرفه اند، زیرا فقط باید طبقه های خشک کن آنها را ساخت. برای آویختن طبقه های خشک کن، از سیمهای آهنی 5/1 میلیمتری با روکش مسی استفاده می شود. سیم را به تیرکهای آزاد ساختمان بسته و سپس در قسمت باریک چهار گوشه هر طبقۀ خشک کن، یک میخ قلابدار می کوبند و به چهار قطعه سیم مساوی، در فواصل

25 سانتیمتری از هر قاب گره ای می زنند. البته بهتر است، روی هر سیم یک گره بیشتر از تعداد طبقه های آویخته شده زد تا بعدها به هنگام خشکاندن بتوان به دلخواه هر یک از طبقهای خشک کن را در سطحی بالاتر یا پایین تر آویزان نمود. طبقه های خشک کن را می توان به وسیله قلابهای ساده به گره سیمهای آهنی آویزان نمود.
شیوه گره زدن به این صورت است که سیم را روی میخی یا پیچ گوشتی قرار داده و با انبردست آن را به دور میخ یا پیچ گوشتی می چرخانند.
2-3-6. برپا کردن یا برقرار کردن نرده های خشک کن

نرده های خشک کن را در فضای خشک کن به شیوه ای مستقر می سازند که از گرما و هوای خشک کن حداکثر استفاده به عمل آید. نرده های خشک کن نباید در گوشه ای خفه و دور از جریان هوا قرار داده شوند. همچنان که نباید در کوران شدید هوا نیز قرار گیرند، چرا که این امر از پخش شدن محصول جلوگیری می نماید.
اگر جریان هوا در میان نرده های روی هم انبار شده، ضعیف باشد، به طوری که هوای مرطوب روی محصول خشک کردنی ثابت بماند، باید با قرار دادن قطعاتی چوبی در زیر هر یک از طبقهای خشک کن، آنها را به شکل مورب درآورده تا جریان هوا بهبود یابد. برای کج کردن نرده های آویزان از گرۀ بالایی استفاده می شود. بدین طریق که یکی از قسمتهای باریک طبقه خشک کن را به گره بالاتری می آویزند.

در نرده های پایه دار با طبقه های خشک کن متحرک، تیرک چوبی را که از آن به عنوان ریل لغزنده استفاده می شود، باید مورب کار گذاشته شود. با قرار دادن قطعه ای چوب در زیر طبقه های خشک کن روی نرده ها، می توان طبقه ها را به صورت مایل درآورد.
3-3-6. چگونگی ساخت نرده ها

برای ساختن طبقهای خشک کن، چهار باریکۀ چوب را به صورت یک مستطیل چوبی در آورده و به هم میخ می کنیم. سپس مصالح روکش را به میخ های سر پهنی که روی لبۀ بلند باریکه های چوبی کوبیده شده، محکم می بندیم تا طبقه های خشک کن از حالت عادی خارج نشود. سطح مفید یک طبقه خشک کن، معمولاً حدود 1 الی 2 متر مربع می باشد. طبقه های خشک کن بزرگتر از اینه اندازه غیر قابل استفاده و کوچکتر از آن نیز غیر اقتصادی هستند.
هر چه طبقه خشک کن بزرگتر باشد، به همان اندازه نیز باید از قطعات چوبی محکمتر استفاده شود. در نرده های معلق، چوب طبقه ها باید قویتر از چوب طبقه نرده های روی هم انباشته شده و پایه دار باشد . برای نرده های آویزان با طبقه های خشک کن به بزرگی 2×1 متر، تخته هایی به ضخامت 5×5 سانتیمتر یا 5/2×5/2 سانتیمتر در صورتی قابل استفاده می باشد که در وسط طبقه، تخته ای با همان ضخامت به صورت مورب قرار داده شود.
4-3-6. استفاده از روکش جهت طبقه های خشک کن

برای روکش کردن طبقه های خشک کن از موادی که هوا را بخوبی عبور می دهند، استفاده می شود. توریهای درشت بافت که در باغداری جهت سایه افکنی روی گلخانه ها، پنجره های مخازن و پوشاندن گیاهان جوان بکار برده می شوند، برای این کار مناسب می باشند. روی این گونه روکشها می توان هر نوع گیاه یه قسمتهای گیاه را خشک کرد. گاهی نیز از تورهای ماهی گیری ریز بافتاستفاده می شود، ولی این تورها باید بی بو باشند . برگها وگیاهان درشت تر را می توان روی این گونه طبقه های توری خشک نمود. گاهی برای خشکاندن گلها و بذرها، روی این تورها کاغذ قرار می دهند. مقوا یا کاغذ ضخیم نیز برای پوشاندن روی طبقه خشک کن مناسب می باشد، اما عیب آن این است که هوا را از خود عبور نمی دهند.

5-3-6. فواصل طبقه های خشک کن
فاصله عمودی طبقه های خشک کن از یکدیگر، برای کلیه نرده ها حدوداً 25 سانتیمتر می باشد. پایین ترین طبقه خشک کن باید تا سطح زمین حداقل 50 سانتیمتر فاصله داشته باشد. فواصل کوتاهتر، کارکردن را مشکل می نماید.
طبقات خشک کن باید حداقل به فواصل عمودی ده تا 15 سانتیمتر از هم باشد. در ضمن توزیع گرما در محیط آنها باید به خوبی صورت گیرد. فاصله طبقه های خشک کن باید طوری باشد که بتوان آنها را به راحتی جابجا نمود.

در زمان استفاده از نرده ها باید به نکات زیر توجه نمود :
1- نرده ها باید از هر طرف قابل دسترسی باشند.
2- طبقه های خشک کن باید در زمان پهن نمودن اندامهای تازه آماده و نظافت آنها نیز ساده و سریع باشد.
3- گیاهان تازه روی طبقات باید در جریان همه جانبه هوا قرار گیرند تا عمل خشک شدن به سرعت و با احتیاط عملی گردد.
4- نرده ها در فضای خشک کن باید به شیوه ای مستقر شوند که حداکثر استفاده از گرما و جریان هوا صورت گیرد.
5- نرده ها در فضای خشک کن نباید در گوشه ای بدون جریان هوا و یا در جریان شدید هوا قرار گیرند.
توصیه می گردد که گیاهان با ضخامت کم (دو تا پنج سانتیمتر) بر روی طبقات روکش شده با تور سیمی قرار گیرند. در این رتبطه توصیه می گردد که در متر مربع طبقات تورسیمی، نیم کیلوگرم گل تازه، یک تا دو کیلوگرم برگ تازه یا دو الی دو و نیم کیلوگرم پوست و ریشه تازه پخش گردد.
زمان لازم برای خشکاندن گیاه بسته به شرایط آب و هوا، نوع و اندام گیاه متفاوت است. برخی اندامهای گیاهی به ویژه گلها را باید در مقابل تابش شدید و نافذ نور حفظ کرد حتی در صورت لزوم باید فضای خشک کن را تاریک نمود(5).

حرارت لازم جهت خشک کردن گیاهان بر حسب قسمتهای مختلف آن متفاوت است. معمولاً این حرارت برای گلها 30 40 درجه و برای ریشه ها 50 تا60 درجه سانتی گراد می باشد. حرارت لازم برای برگها، میوه ها و بذرها حدود 45 تا 50 درجه سانتی گراد است. سریعترین راه تبخیر آب محصولات خشک کردنی، این است که گیاهان یا قسمتهای گیاه مورد نظر را به صورت لایه نازک، به شکلی بگسترانیم که در معرض کوران همه جانبه گرما و هوا قرار گیرد. البته محصول نباید مستقیماً در معرض تابش آفتاب گسترده شود، زیرا نور خورشید، اغلب رنگ محصولات و مواد متشکله آنها را تغییر می دهد.

در خشک کردن گیاهان دارویی و یا اعضای آنها، باید نکات فنی زیر را رعایت نمود:
1- کلیه اعضای گیاهان دارویی را به استثنای بعضی از ریشه ها، باید در سایه خشک نمود.
2- محصول تازه را باید بلافاصله گسترده، یا توسط دستگاه خشک کن، خشک نمودو در صورت عدم امکان وسیع و وسایل کافی، نباید مقادیر زیادی از گیاهان را جمع آوری کرد.
3- در جریان خشک کردن محصول باید یک بار دیگر قسمتهای نامناسب، مانند علفهای هرز، ساقه های اضافی، سنگریزه ها، برگهای زرد یا برگهایی که لکه قهوه ای و یا آلوده به کفک یا زیگیل دارند را از محصول جدا نمود.
4- انواع گیاهان با قیمتهای مختلف را باید جدا از هم، گسترده و خشک نمود. به هنگام استفاده از نرده های خشک کن بر روی هر یک از طبقه ها فقط یک نوع گیاه دارویی، گسترده شود.

5- هرگز در ایام بارانی و نامساعد نباید اقدام به جمع آوری گیاهان نمود و اگر اشتباهاً به علت عدم اطلاع این عمل انجام گرفت نباید آنها را خشک کرد زیرا نمونه های خشک شده، قابلیت فروش نداشته و مورد توجه قرار نخواهند گرفت.
6- محصول مورد نظر را باید به صورت قشری نازک (5-2 سانتیمتر) پهن نمود.
7- تا زمانی که محصول خشک نشده است نباید به آن دست زد. بندرت محصول را جهت خشک شدن سریعتر، زیر و رو می کنند، زیرا این کار از ارزش کالا می کاهد.
8- گلها و برگهای دارویی را در هوای آزاد زیر سایه خشک می کنند. از خشک کردن گیاهان دارویی در گرمای مستقیم خورشید باید خودداری نمود، زیرا رنگ وخواص ظاهری آنها از بین رفته وبه صورتی در می آیند که مورد توجه خریداران قرار نمی گیرند.
9- میوه ها، بذرها، ساقه های زیر زمینی و قسمتهای گوشتی گیاهان را از ابتدا، در هوای آزاد خشک کرده و سپس در فضای گرم ، مانند کنار شوفاژ، در نزدیکی بخاری، تنور با حرارت ملایم، فر ویا روی اجاق، مجدداً خشک می نمایند.
10- نباید گلها، برگها، گیاهان، میوه ها و بذرها را شست. فقط ریشه ها، ساقه های زیرزمینی و قسمتهای گوشتی گیاهان را از قبل خشکاندن بخوبی شسته و بر حسب بزرگی به 3 یا 4 قطعه تقسیم می کنند.
11- به هنگام نخ کردن دسته هایی از گیاهان و ریشه ها باید میان دسته ها و هر کدام از نخها به اندازه کافی (10-15 سانتیمتر) فاصله گذاشت.
12- همه گیاهان و قسمتهای گیاهی، به ویژه گلها را باید در مقابل تابش شدید و نافذ نور حفظ کرد. حتی در صورت لزوم باید فضای خشک کن را تاریک نمود.
13- زمان لازم برای خشکاندن گیاه نسبت به شرایط آب و هوا، نوع گیاه، قسمتنهای گیاهی و حرارت به کار رفته متغیر است. وقتی قسمتهای مختلف گیاه کاملاً خشک شد، عمل خشکاندن به پایان رسیده است. در این موقع ساقه ها به هنگام خم کردن شکسته شد

ه و برگها در دست، باید با صدای مخصوص خرد شوند. درون بذرها، میوه ها و ریشه ها نباید نرم باشد ولی سطح آنها باید شکستگی سخت و صیقلی را نشان دهد.
14- پس از خشکاندن باید بلافاصله محصول را بسته بندی کرد، و دقت نمود تا گیاهان دارویی خشک شده خرد و بد شکل نشوند. همچنین باید دقت شود که محصول خشک شده در هوای نمناک یا در هوایی با درجه رطوبت بالا قرار نگیرد زیرا مجدداً رطوبت هوا را به خود جذب خواهد نمود.
15- بعد از جمع آوری و بسته بندی محصول، محیط کار، نرده ها، وسایل و دستگاه خشک کن به دقت تمیز گردد.

زمان مورد نیاز برای خشک شدن گیاهان دارویی در روش طبیعی بستگی به شرایط آب وهوای محل دارد. در صورتی که که هوا گرم و خشک باشد گیاهان سریع خشک خواهند شد. ولی چنانچه، هوا رطوبت روبه بارندگی داشته باشد نه تنها اندامها خشک نخواهد شد بلکه با جذب رطوبت توسط آنها، درصد رطوبت اندامها افزایش می یابد و سبب بروز زیانهایی به محصول می گردد (در اثر رشد قارچها، باکتریها و .... در محیط مرطوب). در صورتی که اوضاع جوّی مناسب باشد باید درب انبار را باز نمود تا هوای داخل آن جابجا گردد. همچنین بهتر است که پس از مدّت مناسبی جای طبقات با یکدیگر عوض شوند تا تمام اندامها به طور یکنواخت خشک گردند.

2-12-1-1-2- خشک کردن مصنوعی
خشک کردن اندامها به طور طبیعی ممکن است با تغییر اوضاع جوی معطل بماند و این کار تا چند هفته به تأخیر انجامد و یا تغیر اوضاع جوی سبب بروز زیانهایی به محصول گردد. در اینصورت استفاده از روشهای مصنوعی ضرورت می یابد. این روشها از چند دقیقه تا چند ساعت به طول می انجامد. در این روشها اساس کار بر پایه وجود هوای گرم و وجود دستگاه تهویه که سبب جابجایی جریان هوای گرم می شود، قراردارد. استفاده از این روش نیاز به نیروی بدنی و کارگر کمتری دارد زیرا نیازی به زیر ورو کردن اندامها و جابجایی طبقات نیست(5).

خشک کن های مصنوعی به سه شکل وجود دارند : خشک کن های داری جریان هوای خنک، خشک کن های دارای جریان هوای گرم و خشک کن های دارای جریان هوای داغ.
خشک کن های دارای جریان هوای خنک
درجه حرارت مورد استفاده در این روش همان درجه حرارت محیط می باشد و منظور از هوای خنک نیز همان هوای معمولی است که به جریان افتاده است. تنها وجود تهویه های مناسب سبب جابجایی هوا در داخل سیستم و خنکی محیط می گردد . از جریان هوای خنک زمانی استفاده از سایر خشک کن ها وجود نداشته باشد.
استفاده از تهویه تنها در روزهای گرم و خشک جایز می باشد. روزهایی که رطوبت هوا زیاد باشد (بیشتر از 50 درصد) استفاده از این نوع تهویه مناسب نیست و رطوبت داخل خشک کن بالا می رود.
طول زمان لازم برای خشک کردن اندامها به شرایط آب و هوای محل بستگی دارد و معمولاً بین هشت تا بیست روز است . این روش شباهت زیادی به روش طبیعی دارد (به جهت نیاز به زمان زیاد) معمولاً مقرون به صرفه نیست . شکل 2-8 ، ساختمان دستگاههای خشک کن بالا می رود.
اگر در سیستمهای هوای خنک علاوه بر تهویه مناسب دمای مناسبی نیز (بکمک دستگاههای مخصوص) جریان داده شود، خشک شدن اندامهای گیاهی تسریع می گردد. در این صورت بذور، میوه ها و سایر اندامهای گیاهی بدون هیچ زیانی به مواد مؤثّرۀ آنها، و همچنین با اطمینان بیشتری خشک می گردند. به طوری که هم اکنون برخی از اقلام زراعی رایج نظیر ذرّت، برنج و گندم با استفاده از این روش خشک می گردند .
اساس این دستگاه بروجود سیستم های تهویه قوی که قادر به جابجایی مقادیر عظیمی از هوا می باشد (20 تا 30هزار متر مکعب در ساعت) قرار دارد .
در صورتی که هوای خارج خشک کن مرطوب و بارانی باشد با روشن کردن دستگاه گرم کن آن می توان رطوبت مذکور را خنثی کرد و سبب تسریع در خشک کردن اندامهای گیاهان شد.
شکل 2-8 ، شمایی از یک «خشک کن» دارای جریان هوای خنک (8)

خشک کن های دارای جریان هوای گرم
این نوع خشک کن ها در مقایسه با خشک کن های دارای جریان هوای خنک از کیفیّت بهتر و سرعت عمل بیشتری برخوردار می باشد . از اینرو، به منظور خشک کردن گیاهان اغلب از این نوع دستگاهها استفاده می شود. درجه حرارت و مقدار رطوبت داخل دستگاه در این نوع خشک کن ها می توان تنظیم نمود. همچنین، میزان جابجایی هوای گرم داخل آنها توسط سیستم های مناسب تهویه، قابل تنظیم است . در این روش اندامها در زمان کوتاهی (برخلاف زمان طولانی روش طبیعی و روش جریان هوای خنک) خشک شده و آماده بهره برداری می گردند.

از خصوصیات دیگر خشک کن های مذکور این است که نه تنها هوا در داخل آنها به خوبی جریان می یابد، بلکه، اندامهای گیاه در آنها جابجا می شوند. به طوری که، جهت جهت جابجایی اندامهای گیاهی مخالف جهت جریان هوا می باشد و این عمل خشک شدن آنها را بسیار تسریع می کند.
براین اساس در ده – پانزده سال اخیر انواع متعدّدی از خشک کن های مذکور ساخته شده و به بازار عرضه گردیده است. یکی از انواع، مدل خشک کن های «کابینتی» می باشد.
از مدلهای دیگر می توان به خشک کن تسمه ای اشاره نمود.

خشک کن کابینتی
از مزایای این خشک کن کوچک بودن آن است به طوری که جای کمی را اشغال می کند . همچنین می توان درجه حرارت داخل دستگاه و سرعت تهویه آن را تنظیم نمود.
اندامهای گیاهان نظیر گلها، برگها و ریشه ها در این دستگاه به نحو مطلوبی خشک می شوند . زیرا، آنها در فواصل زمانی مناسب جابجا می گردند.
بازدهی این دستگاه بستگی به اندام مورد نظر در این دستگاه جابجا می شوند، لذا این سیستم برای خشک کردن ساقه ها و انشعابات شاخه ای مناسب نمی باشد. زیرا بر اثر جابجایی، اندامهای مذکور خرد گشته و از کیفیّت موادّ دارویی می کاهد .

نظر به اینکه کار پرکردن ظروف مخصوص دستگاه، از اندام گیاهان مورد نظر و قرار دادن آنها در طبقات مربوطه توسط آدمی انجام می گیرد و پس از اتمام کار باز یابد به طور دستی اقدام به خارج کردن اندامهای خشک شده نموده لذا، کار با این دستگاه متضمّن زحمت زیادی خواهد بود. به همین دلیل امروزه دستگاه مذکور عملاً کمتر مورد استفاده است.
شکل 3-8 ، یک نوع خشک کن کابینتی
صفحه مخصوص قراردادن اندام 2- صفحات خشک کن 3- فن 4- لوله خروجی هوا 5-لوله مزبوط به ورود هوا داخل خشک کن 6- حد فاصل ورودی هوا از لوله به سیستم 7- رادیاتورهای تولید کنندۀ هوای گرم (5).
2-12-1-2-انواع خشک کن
اهمیت فرآیند خشک کردن و توجه روز افزون بازارهای جهانی به استانداردهای کنترل کبفی گیاهان دارویی و افزایش نیاز این بازارها به داروهای گیاهی، توجه تولید کنندگان دتروهای گیاهی را به ساخت و تولید خشک کن های مناسب جلب کرده است. ساخت خشک کن های سینی در پرو(184)، خشک کن های فله ای که به صورت وسیعی برای خشک کردن فرآورده هایی نظیر برگ تنباکو، فلفل قرمز، قارچ، جین سنگ، گیاهان دارویی و غیره در کره استفاده می شود(95) از آن جمله است در ذیل به برخی از انواع خشک کن اشاره می شود:

2-12-1-2-1- خشک کن تسمه ای
این نوع خشک کن از مدرنترین خشک کن های دارای جریان هوای گرم می باشد که به منظور خشک کردن اندامهای گیاهان دارویی همواره مورد استفاده قرار می گیرند (شکل 2-12-1-2-1-1-). در این خشک کن سه تا پنج تسمۀ متحرک تعبیه شده است. حرکت تسمه ها برخلاف جهت جریان هوا است و با تنظیم دقیق حرارت و زمان، محصول پس از چندین بار چرخش، دستگاه به صورت خودکار، عمل خشک کردن را انجام می دهد. از مزایای این دستگاه بازدهی زیاد، عدم نیاز به توقف دستگاه جهت خروج گیاهان خشک شده، قابلیت تنظیم درجه حرارت، سرعت تهویه و میزان رطوبت و عدم نیاز به کار دائمی است. از معایب آن گران بودن و مصرف زیاد انرژی است(5).
شکل 2-12-1-2-1-1- تصویر شماتیک یک خشک کن تسمه ای (5)

2-12-1-2-3- خشک کن خورشیدی پلاستیکی با خاصیت جذب نور
دراین نوع خشک کن که اخیراً در مؤسسه تحقیقات کشاورزی دانشگاه هوهن هیم ساخته شده است از انرژی خورشیدی برای گرم کردن خشک کن استفاده می شود. سقف آن از یک نوع پلاستیک مخصوص گلخانه ای پوشیده شده است که از آن به عنوان یک سطح گرم کننده به کمک انرژی خورشیدی استفاده می شود. هنگامی که گردش هوا مطلوب باشد، دمای هوای خشک کن به 70 درجه سانتیگراد می رسد. این دما مربوط به ماه آگوست و با تابش کلی
2 w /m 760 می باشد. زمان خشک کردن بین سه تا چهار روز برای خشک کردن گلهای بابونه که سریعترین گیاه خشک شده بود، متغیر است. بررسی های اقتصادی نشان داد این نوع خشک کن هنگامی که به سیستم گرم کننده تکمیلی مجهز شود نسبت به سیستم خشک کن با جریان هوای طبیعی کارآیی و بازده بیشتری دارد(120).

شکل 2-12-1-2-3-1- تصویر شماتیک خشک کن پلاستیکی با خاصیت جذب نور (120)

جریان هوای داغ
معمولاً از این روش برای خشک کردن محصولات کشاورزی و عمدتاً علوفۀ دامی استفاده می شود. در میان گیاهان دارویی تنها می توان اقدام به خشک کردن گیاهانی چون: تاتوره، پروانش صغیر، تاجریزی و. . . توسط این دستگاه نمود. چنانکه دیدیم دمای مورد استفاده در سیستم دارای جریان هوای گرم بین 40 تا 80 درجه سانتیگراد می باشد، و طی چند ساعت می شود اقدام به خشک نمودن اندامها نمود. در حالی که در روش هوای داغ دمای بین 200 تا 1000 درجه سانتیگراد به کار برده می شود و محصول در فاصله دو تا پنج دقیقه می شود. این سیستم قادر به خشک کردن قریب دو تن وزن تازه محصول می باشد. از آنجایی که گرم کنندۀ این نوع دستگاها توسط نفت (یا گازوئیل) کار می کند، دودهای حاصله روی اندامهای گیاه تأثیر سوء برجای می گذارد. لذا، در مورد گیاهان دارویی از این سیستم کمتر استفاده می شود.
2-12-1-3- تأثیر روشهای مختلف خشک کردن بر گیاهان

گیاهان دارویی حاوی اسانس اگر بلافاصله خشک نشوند یا اسانس آنها استخراج نشود، رایحه شان را از دست می دهند. خشک کردن سریع و کامل، به حفظ رنگ و مواد معطر گیاه کمک می کند. عموماً برگها، پیکر رویشی و گلها باید در دمای بین 20 تا 40 درجه سانتیگراد خشک شوند (159).
برای داشتن تولیدات با کیفیت بالا و با رطوبت نهایی پنج تا ده درصد، خشک کردن صحیح ضروری است(183). در صورت خشک کردن به طور صحیح و مناسب رنگ و رایحه اولیه حفظ خواهد شد(209). کاهش مناسب رطوبت در دسترس در طی خشک کردن، از رشد میکروارگانیسم های مسبب فساد یا سمیت غذایی جلوگیری می کند(61) هر چه دمای خشک کردن بالاتر باشد اثر کشندگی آن بر میکروارگانیسم ها بیشتر خواهد بود(57) با این وجود باید توجه شود که افزایش دما معمولاً مقدار اساسنسها را کاهش می دهد و اثر منفی بر کیفیت آنها نیز دارد(59).

در برخی موارد فرایند خشک کردن بر افزایش عملکرد اسانس مؤثر است. چنین فرایندی در برگ درخت چای وجود دارد. در این گیاه افزایش اسانس بعد از برداشت در نتیجه تغییر مقدار رطوبت نیست بلکه بنظر می رسد به دلیل تولید اسانس بعد از برداشت باشد. ابن نتایج نشان می دهد نیاز به استخراج فوری اسانس محصولات برداشت شده این گیاه نیست زیرا این تأخیر عملاً مقدار اسانس را افزایش می دهد. این نتایج نقش اقتصادی مهمی در صنعت تولید اسانس در این گیاه داشت (188). نظیر چنین افزایش اسانس در گونه ای اکالیپتوس نیز گزارش شده است(195).

در زعفران به عنوان گرانترین گیاه ادویه ای، کیفیت محصول شدیداً تحت تأثیر خشک کردن قرار می گیرد. خشک کردن ناکامل و ناصحیح منجر به اتلاف کل محصول به خاطر تجزیه ترکیبات و رشد قارچها می گردد(26). اگر خشک کردن یا انبارداری به طور ناصحیح انجام شود کیفیت رنگ، طعم و عطر بعد از چند هفته از بین می رود(110 و18). در زمانهای گذشته روش معمول خشک کردن زعفران قرار دادن آن در محیط گرم تحت فشار کامل بین تخته های سنگین بود. امروزه آتش حاصل از خار و خاشاک یا زغال به صورت تجاری برای خشک کردن زعفران استفاده می شود(86) ولی خشک کردن در حضور نور خورشید تأثیر منفی شدیدی بر کیفیت زعفران دارد(127 و 90 ). محققین در سال 1993 نشان دادند دماهای مختلف تا 100 اثری بر کیفیت ظاهری زعفران نداشت فقط دمای 100 خیلی بالا بود و اثر نا مطلوبی بر رنگ زعفران حاصل گذاشت(26).
خشک کردن همچنین می تواند سبب تغییراتی در اجزاء تش کیل دهنده ومقدار مواد مؤثره گیاهان گردد. شناسایی اجزاء متشکله اسانس گیاهان تازه و خشک بادرنجبویه پرورش یافته در مصر نشان داد خشک کردن این گیاه قبل از اسانس گیری تغییری در ترکیب کیفی اسانس ایجاد نکرد ولی مقدار نسبی برخی ترکیبات تحت تأثیر قرار گرت. ترکیباتی نظیر میرسن، لیمونن ،گاما – ترپینن، اکتانال ، سیترونلال ،بتاکاریوفیلن ،اکسید کاریوفیلن وآلفا ترپینئول با خشک کردن افزایش و درمقابل ترکیباتی نظیر کامفن ، لینالول ، ژرانیل استات ، نرال ونریل استات کاهش یافت(160).

تغییرات میزان گلیکوزیدها در برگهای گل انگشتانه تا حد بالایی تابع شرایط خشک کردن است. خشک کردن برگهای این گیاه خصوصاً در دمای بالاتر از 40 اثرات مضری بر گلیکوزیدهای آن دارد. مواد خام با مقدار بالای گلیکوزیدها با خشک کردن اولیه با دمای 30 در طی 48 ساعت و پس از آن تثبیت مقدار رطوبت در حدود هشت درصد بدست می آید(165).
بسته به گونه گیاهی و ترکیبات مؤثره موجود در اندام گیاه روش خشک کردن می تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال در گیاه دارویی دروزرا که 7- متیل جوگلان ماده مؤثره اصلی این گیاه
است، خشک کردن در شرایط انجماد با ازت مایع بهتر است از خشک کردن در معرض جریان هوای اتاق بود ولی در گونه هایی که ماده مؤثرۀ اصلی پلومباجین بود خشک کردن در شرایط انجماد با ازت مایع روش مناسبی نبود (97) لذا روش مناسب خشک کردن یک ماده گیاهی می تواند بر عملکرد و کیفیت مواد مؤثره آن اثر بگذارد.

در تحقیقی دیگر در سال 2000 سه روش خشک کردن اکلیل کوهی که شامل :
1- خشک کردن در شرایط انجماد

2- خشک کردن در آون در دمای 45 تا رسیدن به وزن ثابت
3- خشک کردن در تبخیر کننده چرخان در 35 تا رسیدن به وزن ثابت بود، بررسی شد. روش خشک کردن در شرایط انجماد بالاترین مقدار اسانس را در اکلیل کوهی حفظ کرد. بعد از آن خشک کردن در آون 45 بود و در نهایت خشک کردن با تبخیر کننده چرخان خلایی پایین ترین مقدار اسانس را ایجاد کرد.
با این وجود، به دلیل فعالیت آنتی اکسیدانتها، خشک کردن در دمای محیط و با حضور تهویه مناسب بهترین نتیجه را داد(99).

در گیاهان ادویه ای، تشکیل ترکیبات معطر ثانویه در طی خشک کردن می تواند طعم فرآورده را تغییر دهد. در آزمایشی اثر خشک کردن با هوای داغ و خشک کردن در شرایط انجماد بر ترکیبات فرارشبت بررسی شد. در طی خشک کردن با جریان هوای داغ ترکیبات معطر این گیاه شدیداًَ کاهش یافت ولی خشک کردن به روش انجماد باعث حفظ بهتر ترکیبات معطر آن گردید. با این وجود مشکل عمده در کاهش کیفیت فرآورده های خشک شده به روش انجماد که تشکیل ترکیبات معطر ثانویه خصوصاً فیتادین ها بود، باقی ماند(85).
در تحقیقی دیگر در سال 1994 نیز تغییرات طعم در طی روشهای مختلف خشک کردن در شبت بررسی شد. در این تحقیق چهار تیمار خشک کردن به صورت زیرا اعمال گردید :

1- خشک کردن در یک خشک کن با جریان مستقیم در دمای 2 45 به مدت 9 ساعت
2- خشک کردن در یک خشک کن با جریان غیر مستقیم (عرضی) در دمای 2 40 به مدت 5 ساعت
3- خشک کردن در یک خشک کن قفسه ای در شرایط خلاء در دمای 45 به مدت 75/8 ساعت
4- خشک کردن به روش انجماد در دمای 45 به مدت 5/7 ساعت
در این بررسی گیاهان خشک شده به روش چهارم مقدار اسانس را بیشتر از سایر روشها حفظ کرد و کیفیت ظاهری و رنگ گیاهان خشک شده مطلوب بود ولی این روش ازنظراقتصادی مقرون به صرفه نبود. بررسی نتایج حاصل از کروماتوگراف گازی – طیف سنج جرمی نشان داد گیاهان خشک شده به روش دوم نسبت به سایر روشها کیفیت بالاتری داشتند(140).

در آزمایش دیگر توسط همین محققین دوروش دیگر خشک کردن شامل خشک کردن طبیعی با جریان هوا (دمای تقریبی 45) و خشک کردن با میکروویو بر روی برگهای اکلیل کوهی بررسی شد. روش خشک کردن کردن با میکروویو، علیرغم خشک کردن سریعتر و حفظ خوب رنگ برگها روش مناسبی برای خشک کردن اکلیل کوهی نبود زیرا اسانس آن در طی خشک کردن تا حد زیادی از اندام خارج شد (142).
در مقایسه دو روش خشک کردن در آون و خشک کردن در شرایط طبیعی در انبار (در نعناع) نتایج نشان داد حذف آب در روش خشک کردن طبیعی در انبار روش بهتری است زیرا مقدار اسانس با این روش حفظ می شود(159).

عوامل متعدی بر عملکرد و ترکیب شیمیایی اسانس گیاه جعفری معطر اثر دارد. در بررسی اثر روشهای مختلف خشک کردن بر عملکرد اسانس مشخص شد از نظر عملکرد اسانس، به ترتیب گیاهان تازه، گیاهان خشک شده در شرایط سایه و گیاهان خشک شده در شرایط آفتاب قرار داشتند. ترکیب اسانس نیز تحت تأثیر روش خشک کردن قرار گرفت به عنوان مثال بتا – پنتنن به طور معنی دار در اثر خشک کردن در آفتاب کاهش یافت. ولی آپیول و پی سیمن در اسانس گیاهان خشک شده در آفتاب نسبت به دو اسانس دیگر افزایش یافت(91).

درتحقیق بر روی روشهای خشک کردن گیاهان خانواده نعناع اسطوخودوس ، نعناع ، بادرنجبویه اکلیل کوهی و آویشن مشخص شد گیاهانی که در نور مستقیم خورشید خشک شده بودند 24% کاهش اسانس داشتند در حالیکه با خشک کردن این گیاهان در سایه فقط 1 تا 2% اسانس آنها کاهش یافت(159).
در سال 1993 اثر خشک کردن طبیعی و خشک کردن با دماهای 30 ، 50 و 80 و پنج طول دوره (صفر ، 12 ، 24، 36 یا 48 ساعت) بر مقدار آرتمیزین در برگهای گونه ای آرتیمزیا بررسی شد. مقادیر آرتیمزین هنگامی که گیاهان در شرایط محیط طبیعی خشک شدند در مقایسه با خشک شدن با دماهای متفاوت بجز هنگامی که در 80 برای کوتاهترین دوره خشک شدند، به بهترین شکل حفظ شد(49).

در سال 1994 گیاه دارویی سبززول اثر دو روش خشک کردن ، یکی خشک کردن در یک خشک کن کابینتی با جریان هوای گرم و دیگری خشک کردن دریک خشک کن خورشیدی بررسی شد خشک کردن در خشک کن خورشیدی کاهش بیشتری را در مقدار اسانس این گیاه باعث شد(155 و154 ).
در سال 1997 اثر دو روش خشک کردن، یکی خشک کردن با جریان هوای سرد و دیگری خشک کردن با میکروویو بر کیفیت ادویه ای گیاه مرزنجوشتر مطالعه شد. نتایج نشان داد خشک کردن با جریان هوای سرد کیفیت ادویه ای مرزنجوشتر را بهتر از خشک کردن با میکروویو حفظ کرد(141).
مطالعه روی اثر خشک کردن در معرض جریان هوا ( 30)، خشک کردن به روش انجماد و تابش اشعه گاما و بتا (3،10، یا 30 کیلوگایگی) برترکیبات فرار آویشن نشان داد از نظر کمی اختلافی در ترکیب نمونه های تابش شده و تابش نشده وجود نداشت ولی مقدار برخی ترکیبات فرار بعد از خشک کردن در معرض جریان هوا نسبت به خشک کردن به روش انجماد کاهش بیشتری نشان داد(181).

در تحقیقی دیگر اثر تیمارهای خشک کردن به روش انجماد و خشک کردن در آون در آون 30 و 60 بر ترکیبات فرار آویشن و مریم گلی بررسی شد . مقدار ترکیبات فرار استخراج شده فقط در گیاهان خشک شده در آون با دمای 60 کاهش معنی دار داشت که عمدتاً به خاطر از بین رفتن مونوترین های غیراکسیژنه بود(180).
گلهای برداشت شده را باید با ضخامت کم در سایه پهن کرد تا خشک شوند. همچنین برای خشک کردن گلها می توان از خشک کن های الکتریکی استفاده نمود. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن گل با استفاده از چنین دستگاههایی 35 تا40 درجه سانتیگراد می باشد. دماهای بالاتر سبب تغییر رنگ گلها به قهوه ای و در نتیجه کاهش شدید کیفیت مواد مؤثره آنها می گردد (13 و10 و6).

روشهای متفاوت خشک کردن بر جمعیت میکروبی گیاهان خشک شده نیز اثر دارد. در تحقیقی در سال 1991 اثر روشهای خشک کردن، بسته بندی و نگهداری بر کیفیت میکروبیولوژیکی شبت، ریحان، و دو گونه مرزنجوش بررسی شد. نتایج نشان داد میکروبها در روش خشک کردن طبیعی نسبت به روش خشک کردن در شرایط انجماد بهتر زنده می ماندند. نگهداری در دمای 23 درجه سانتیگراد نسبت به 35 درجه سانتیگراد گروههای میکروبی را بیشتر حفظ کرد و بسته بندی در کیسه های پلی اتیلن حاوی اکسیژن جمعیت میکروبی را کاهش داد که احتمالاً به خاطر واکنشهای اکسیداسیونی کشنده بود (107). تحقیقات مندیک و همکاران (1993) نیز نشان داد مقدار اسپورهای هوازی باکتری داخل نمونه های خشک شده در شرایط کنترل شده سه برابر کمتر از نمونه های انتخاب شده به روش تصادفی بود(108).

اعمال پس از خشک کردن
روی اندام دارویی خشک شده قبل از عرضه به بازار (برحسب نوع مادّه مؤثّره و چگونگی استفاده از آن) باید اعمالی انجام گیرد که مهمترین این اعمال عبارتست از:
- جدا کردن اضافات نامناسب و تمیز کردن اندامهای خشک شده از آنها در صورتی که هنگام جمع آوری محصول قسمتهایی از گیاهان دیگر با اندامهای گیاه مورد نظر مخلوط شده باشند. استقرار تهویه های مناسب هنگام تمیز کردن اندامها نیز سبب خارج شدن ذرّات گرد و غبار حاصل از آنها می گردد.
- الک کردن اندام مورد نظر با دستگاههای مخصوص

- گاهی اوقات گلهای جمع آوری شده از دمگلهای طویلی برخوردار می باشند که باید اقدام به جدا کردن آنها از دمگل نمود. برای انجام این کار نیز دستگاههای مخصوصی طرّاحی و ساخته شده است .
- پیکره برخی از گیاهان نظیر ریحان و گونه ای از مرزنجوش ، نیز گلها و برگهای برخی دیگر از گیاهان، قبل از عرضه به بازار باید کاملاً خرد شده و به صورت پودر در آیند . این عمل توسط دست یا با ماشینهای مخصوص انجام می گیرد.
- معمولاً اندامهای گیاهانی که به عنوان چای (دم کردنی) مورد استفاده قرار می گیرند باید به صورت خرد شده مصرف شوند، میزان خرد کردن اندامهای مذکور برحسب اندام گیاه و چگونگی استفاده از آن متغیّر می باشد.

2-12-2- نگهداری و انبارداری
نگهداری و حفظ صحیح دارویی ومعطر یکی از عوامل مهم در ثابت نگهداشتن مواد مؤثره و معطر و در نتیجه حفظ اثرات درمانی آنهاست. انبارها باید به طور کامل ضد حریق بوده و از فولاد، بتون و یا آجر ساخته شده و نسبت به گرما و حشرات نفوذ ناپذیر باشند. از آنجایی که اندامهای خشک شده شدیداً جاذب الرطوبه می باشند، از این رو برای نگهداری همواره باید از اماکن کاملاً خشک استفاده نمود(5).

نگهداری در شرایط مناسب از نظر نور، دما، رطوبت، بسته بندی وغیره میتواند عمر انباری گیاهان دارویی را افزایش دهد. به عنوان مثال نگهداری اسانس جعفری در ظروف شیشه ای تیره در دمای اتاق( 25 تا 35 ) و در صندوق های مخصوص یخ ( 5 و 10 ) به مدت شش ماه تغییرات معنی داری در ترکیب اسانس نشان نداد (91). در یاسمن نیز بسته بندی در کسیه های پلی اتیلنی هوادار و نگهداری در انبار سرد عمر انباری جوانه های گل را افزایش داد(15).
تحت شرایط نامناسب انبارداری، اسانس گیاهان دستخوش تغییرات فزیکوشیمیایی می گردد. تغییرات کمتر در انبار سرد ایجاد می شود بنظر می رسد فرایندهای تجزیه کنندهاسانس، با وجود گرما، اکسیژن، رطوبت و کاتالیزورهایی چون یونهای فلزی و نور فعال می گردد(159).
تحقیقات نشان داد نگهداری آویشن خشک شده در بسته های پلی اتیلنی دربسته به مدت بیش از ده ماه باعث کاهش هیدروکربنهای مونوترپن شد(181).
نگهداری گیاه دارویی درورزا به مدت طولانی نیز منجر به کاهش چشمگیر ترکیبات مؤثره این گیاه شد. این کاهش بعد از5/2 سال نگهداری به طور متوسط حدود 60 درصد بود(37).

تحقیقات نشان داد 20 ماه نگهداری اسانس شبت در ظروف نفوذناپذیر به هوا در تاریکی یا نور اثری بر شاخص های کمی اسانس نداشت. در حالیکه نگهداری اسانس در ظروف درباز سبب از بین رفتن اسانس بعد از چهار تا پنج ماه شد (159).

دمای نگهداری عامل مهمی در مدت نگهداری ترکیبات مؤثره است. در بابونه آلمانی، مقدار اسانس گلهای نگهداری شده در دمای 20 تا 23 درجه سانتیگراد در طی سال اول از 8/0 درصد به 5/0 درصد ودر سال دوم به 3/0 درصد تقلیل یافت، در حالیکه در دمای صفر تا دو درجه سانتیگراد مقدار اسانس بین 5/0 تا 6/0 درصد در طی 24 ماه نگهداری بعد از برداشت حفظ شد. در این آزمایش استفاده از ظروف پلاستیکی با دربهای پیچدار نسبت به پاکتهای کاغذی برتری داشت (62)

.
گیاهان دارویی خانواده نعناع که معمولاً به صورت تازه مصرف می شوند به دلیل سرعت بالای سوخت وساز که بعد از برداشت بیشتر می شود، آسیب پذیرند. آهارونی و همکاران (1993) فنون بعد از برداشت متعددی را برای حفظ کیفیت ادویه ای این گیاهان توصیه کرده اند. این فنون شامل حذف سریع گرمای مزرعه ای، جلوگیری از دست رفتن آب گیاه، نگهداری در دماهای حتی الامکان نزدیک به صفر بجز برای ریحان که دمای اپتیمم نگهداری ایش 12 است ،می باشد. در گیاهان غیر حساس به زرد شدن، بسته بندی در کارتن های آستر شده با پلی اتیلن سوراخ دار توصیه شد ولی در گیاهان حساس به زرد شدن، بسته بندی در کیسه های پلی اتیلن بدون بدون سوراخ به دلیل ایجاد یک اتمسفر تغییر یافته قابلیت نگهداری را حفظ کرد. تیمار قبل از برداشت این گیاهان با اسید جیبرلیک و پس از آن بسته بندی در شرایط اتمسفر تغییر یافته بهترین نتیجه را داد(17). با توجه به همه آنچه گفته شد، هر چند فرایند کردن باعث جلوگیری از فساد و نگهداری طولانی مدت تر فرآورده های دارویی می شود ولی در بسیاری موارد گیاهان تازه از نظر خواص دارویی ارجحند. برای مثال در بابونه گاوی (مخلصه) خشک کردن در دمای محیط و خشک کردن در شرایط انجماد با ازت مایع اثر منفی بر عملکرد پارتنولید در گیاهان، در مقایسه با گیاهان تازه داشت(80).

2-12-3- استخراج اسانس
انتخاب روش مناسب استخراج اسانس با توجه به نوع و حالت گیاه و اندام گیاهی، درصد رطوبت اندام در زمان اسانس گیری، نوع ترکیبات تشکیل دهنده اسانس و سر انجام درجه خلوص محصول نهایی انتخاب می شود (12). هر چند استخراج اسانسها به نظر ساده می رسد ولی ترکیب یک اسانس تا حد زیادی به روش استخراج آن بستگی دارد(156).
تحقیقات متعددی مبنی بر مقایسه روشهای مختلف استخراج ترکیبات مؤثره (163 و144و 138و133)، از جمله مقایسه روش تقطیر و استخراج با سیال فوق بحرانی (163. و144) انجام شده است.
2-12-3-1- استخراج به روش تقطیر

عمل تقطیر یکی از متداولترین روشها برای استخراج اسانس مس باشد. منظور از تقطیر جداسازی ترکیبات فرار اسانس از اندامهای گیاهی به کمک بخار آب است. بررسی منابع نشان دادکه حدود نود درصد تحقیقات در رابطه با استخراج اسانس، روش تقطیر با آب یا بخار را برای استخراج اسانس به کار برده اند. در حدود پنجاه درصد این تحقیقات از دستگاه استخراج با روش تقطیر برای استخراج اسانس استفاده شده است. طول مدت تقطیر از یک تا ده ساعت متغیر است ولی در اکثر موارد تقطیر سه تا چهار ساعت ادامه می یابد (156).

محققین متعددی، اسانس بابونه رومی را به روش تقطیر استخراج کرده اند (146 و118 و82 و27 و23 و22 ). رینولدز و همکاران در این روش عملکرد اسانس سرشاخه های گلدار بابونه رومی را 75/1 درصد وزن تر گیاه گزارش کردند (146). در تحقیقی دیگر در ایتالیا اسانس گلهای بابونه رومی رقم فلوراپلنا ورقم گل زردبه روش تقطیر استخراج و با یکدیگر مقایسه شد. نتایج نشان داد ترکیب شیمیایی این دو واریته یکسان بود ولی درصد این ترکیبات در دو رقم با یکدیگر تفاوت داشت. عمده ترکیبات اسانس این دو رقم به ترتیب شامل ان – بوتیل آنجلات، ایزوآمیل آنجلات، 2- متیل بوتیل 2- متیل بوتیرات، ایزوبوتیل ایزووالرات، ایزوآمیل بوتیرات و ایزوآمیل تیگلات بود(118).
شکل 4-4-1- مقایسه مقدار ترکیبات عمده اسانس بابونه رومی در دو روش استخراج اسانس
(1- استخراج با سیال فوق بحرانی 2- تقطیر با آب)
4-5- نتیجه گیری نهایی
بر اساس نتایج بدست آمده در این تحقیق روش خشک کردن گلها در شرایط سایه از نظر مقدار اسانس بر روشهای دیگر (خشک کردن در آفتاب و خشک کردن در آون با دمای 40 درجه سانتیگراد) بطور بسیار معنی داری برتری داشت و در بین دو روش دیگر نیز اختلاف معنی دار بود(0001/0 > a ) . مقایسه میانگین ها، پائین ترین میانگین اسانس هر تیمار نشان داد روشهای مختلف خشک کردن، اثر چشمگیری برنوع اجزاء تشکیل دهنده اسانس نداشت ولی مقدار این اجزاء بسته به روش خشک کردن متفاوت بود .

مقایسه دو روش استخراج اسانس با سیال فوق بحرانی و استخراج به روش تقطیر با آب نشان داد روش تقطیر با آب به دلیل استخراج ترکیبات اسانسی مورد نظر با درصد باز یافت بالاتر، خالص بودن و عدم نیاز به جداسازی ترکیبات ناخواسته نظیر مومها، هیدروکربنهای سنگین و سایر ترکیبات نیمه فرار یا غیر فرار، مقرون به صرفه بودن، سهولت و در دسترس بودن وسایل استخراج اسانس بر روش استخراج با سیال فوق بحرانی برتری دارد.
4-6- پیشنهادات
باتوجه به اهمیت روز افزون گیاهان دارویی و نقش آنها در صنایع داروسازی، غذایی و آرایشی – بهداشتی، ضرورت توجه به گونه های دارویی موجود و غنی سازی فلور گیاهی کشور با گیاهان دارویی جدید و نیز اهمیت مطالعات گسترده در زمینه کاشت، داشت، برداشت، و فرآیندهای پس از برداشت این گیاهان آشکار می گردد. در این میان بابونه رومی رقم فلوراپلنا از گیاهان دارویی مهم است که اخیراً زینت بخش فلور گیاهی ایران شده است. این گیاه تا کنون سازگاری اکولوژیکی مناسبی با شرایط اقلیمی ایران داشته و می تواند منبع ژنتیکی و اقتصادی مناسبی برای کشورمان باشد لذا تحقیق روی جنبه های مختلف بهره وری از این گیاه از جمله فرآیندهای پس از

برداشت نظیر خشک کردن و روشهای استخراج از جمله موارد بسیار مهمی است که بر کیفیت و کمیت مواد مؤثره و جنبه های اقتصادی این گگیاه مؤثر است. بطوریکه عدم آگاهی به روش مناسب فرآوری می تواند کلیه زحمات صرف شده در مراحل قبل از برداشت را هدر دهد. با توجه به نتایج تحقیق حاضر به منظور دستیابی به حد اکثر عملکرد اسانس، خشک کردن گلها در شرایط سایه در فضاهای سرپوشیده و ترجیحاً تاریک مخصوص خشک کردن گیاهان دارویی توصیه می شود و خشک کردن گلها در شرایط آفتاب هرگز توصیه نمی گردد. به منظور استخراج گلهای این گیاه، روش تقطیر با آب به دلیل بازیافت بیشتر اسانس و سهولت و مقرون به صرفه بودن توصیه می گردد.