بخشی از مقاله
حماسه عاشورای حسینی در جهان اسلام و عاشورا درابهر
مقدمه
ارزش وتعالی اجتماعی انسان ها به آثار وگذشته و هنری ،علمی و تاریخی و عقیدتی آن قوم بستگی دارد ،که اصطلاحا"در واژه های جدید به آن هویت اجتماعی می گویند .
همچنان که علوم زیستی ثابت کرده است نوع و نسل یک گل ویا یک درخت ویا حیوان خاص در بقای آن موجود ودر مقابله با آفت های مختلف موثر است .
نسل افراد خانواده هم در ادامه زندگی ودر مقابله با مسایل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حائز اهمیت خاص است .
نسل اجتماعی ودر یک کلام عمده تر بافت های اجتماعی ریز از چنین شاخص ها و عباراتی برخوردار هستند . اگر قوم و ملت و جامعه ای هنری از گذشتگان نداشته باشید زبان و گویشی از اجداد خود به ارث نبرده باشید و اگر اجتماعی باوهای آزادی و وطن دوستی و عشق وآرمان خواهی رادر رگ وخون نداشته باشی واگر اجتماع و ملتی عقیده و باورهای ارزشی و اجتماعی راازخود نداشته باشد ویا اگر هم داشته بسیار ابتدایی و قابل عرضه و دفاع نباشد اصطلاحا"این جامع و مجموعه دارای هویت نیست .
از افتخارات جامعه ایرانی این است که در طول هزاران سال و شاید 000/10 سال پیش دارای فرهنگ ادبی وتاریخی بوده است . (محمد جعفر یاقمی (1380 )جویبار لحظه ها )
واین افتخار سرچشمه افتخار هنر وادب و شعر وقصه و مدنیت و علوم وفنون به اروپا وآسیا و حتی امریکا بوده و هست . با این مقدمه قصد داریم به عنوان نگاهی هر چند محدود اما شگرد به فرهنگ مردم ابهر داشته باشیم .مردم شهر ابهر که در جغرافیای استان زنجان ودر کشور ایران در محدوده شمال غربی با زبان وگویش خاص و آداب و سنین مخصوص این قوم و روش ها و الگوهای زندگی منحصر به خود وبا باورها و سنت های نهادی شده است وعقاید محکم و استوار در فضای عشق و ایمان و تعهد و باور زندگی می کنند .
قصد این گزارش بررسی اجتماعی فرهنگ مردم ابهر ،گریزی به تاریخچه و گذشته ابهر و اقلیم جغرافیایی وآثار ادبی وآثار تمدنی و تاریخی و هنری و کشاورزی و خدماتی و صنعتی در گذشته و حال با توجه به متل ها ومثل ها وباورها وارزش ها و نگرش ها ودیدگاه های عموم واسطوره ای و علمی وهنری واجتماعی است . هر چند این مقوله در اثرات بسیار ارزنده ای چون تاریخ ابهر – گذری و نظری انصافا"به تحقیق آورده شده است ولی این تلاش اندک خود مجل کاوشی سریع و کوتاه اما عمیق و علمی را از منظر دانش آموزی به خوانندگان منتقل می کند با این امید که نتایج آن قابل استفاده عزیزان قرار می گیرد .
عاشورا
وجود حق وباطل ازآغاز خلقت بشری برروی کره ی خاکی گسترده شده است واین ستیز و نبرد سابقه ای به عمر بشریت دارد علت این سابقه فطری بودن صفت بدی و نیکی در ذات آدمی است البته مفهوم این سخن این نیست که برخی از انسانها خوب و برخی از انسانها بد آفریده شده اند . بلکه مفهوم این ادعا آن میباشد که چون خلقت انسان از مادی پست و لجن وخاک آفریده شده است ودر بعد دیگر از روح ملکوت اعلی و خداوندی سرشته شده است ،بنابراین هرگاه انسانها بعد پست خود را ترجیح دهند وبه آن بپردازند وبا آن اشتغال داشته باشند انسانهایی درون صفت و دنیایی و ظالم و طمع کار و مستکبر وبد نهاد ودر
حالی که به بعد رحمانی و ملکوتی توجه نمایند ،موجوداتی مقدس و پاک و مسئولیت پذیر و متعهد و عادل و پرهیزکار خواهند شد ومسلم است حدود میانی نیز در بین انسانها به چشم میخورد که مثلا" در عین حال که پاک و متعهد و معتقد به آفرینش و خداوند بوده در مواردی هم مرتکب گناه و ذنب و افعال غیر الهی و غیر انسانی را هم به سهو یا عمد مرتکب می شوند . واقعه ی کربلا صحنه ی نبرد تاریخی و سنتی ظلم و عدل است واقعه ی کربلا تجلی بعد رحمانی بشریت و نیز اوج زذالت و پستی انسان هاست .
عوامل موجد کربلا
بعثت رسول اکرم (ص) در شبه جزیره عربستان و دشواریهایی که در آغاز برای انجام رسالت خویش داشتند از جمله دشمنی سرسخت قریش با رسالت ایشان که باعث می شد بازار تجاری و بت پرستی آنها یه افول رود و نیز تبعید آن حضرت به شعب ابیطالب و محاصره ی اقتصادی یاران رسول اکرم (ص) واقدام به قتل آن حضرت و تهدیدات و تطمیع های ایشان و هجرت آن حضرت به مدینه ودر نهایت پیروزی مطلق اسلام بر کفر تا سالهای هواخر عمر آن حضرت تا حدی مشکل احساس نمیشد اما سپس جنگهایی که با حضرت علی (ع ) صورت دادند . قصد انتقام از رسول اکرم (ص) و حضرت علی (ع ) را نمودند که تا حدی پیروز شدند
ودر زمان امام حسن (ع) بنی امیه ودر راس همه آن ها معاویه سکان هدایت امت اسلامی رادردست داشت ودر دخل و تصرف در شعائر دینی و مخالف با ارکان اسلام همه ارزشها و فضیلتهای اسلام را زیرپا می گذاشت ،که پس از خودش فرزند ناپاک خود یزید دراین سیاست آنچنان افراط کرد که حتی کوچکترین و
آشکارترین مسائل اسلام و مسلمانی در دربار و خلیفه یزیدی مشاهده نمیشد و همه مردم و مسلمانان از بدعت و مظالم یزید و ترس از ماموران یزیدی و قلع و قمع آنها جرات ابراز وجود نداشت ،تاآنجا جسارت نمود که به فرزند فاطمه و علی (ع) یعنی حسین بن علی (ع) پیشنهاد بیعت داد. یعنی اطاعت بدون چون وچرای حسین بن علی (ع)از مظالم و مفاسد دستگاه یزیدی خودش و حسین بن علی (ع)با آگاهی تمام از دسایس و حلیه های یزیدی وبرای باقی ماندن
ارزش های قیام کربلا و تاثیر گذاری بر مسلمانان آن عصر و اعصار بعدی و در واقع محو دستگاه یزیدی و احیاءارزشها و شعائر و ارکان دینی متناسب با قرآن ووحی در سال 61 هجری شمسی ضمن رد پیشنهاد و بیعت وبه هنگام حرکت به خانه خدا وزیارت کعبه مراسم و مناسک حج را نیمه تمام گذاشت و بسوی کوفه که قبلا" مردم آنجا طی نامه های زیادی امام را به امامت خویش دعوت کرده بودند ،حرکت فرمودند و یزید از ترس شکل گیری حکومت حسینی (ع) و حمایت های مردمی در چند موضع و زمینه باصطلاح امام حسین (ع ) رادر تنگنا و محاصره قرارداد.
1- اولا"با تهدید و تطمیع و دستور موکد به حاکم کوفه مردم راآنچنان در وحشت و ترس قرار داد که نه تنها کسی جرات دعوت از امام حسین (ع)را به خود نداشت بلکه فرستاده رشید امام حسین (ع)یعنی مسلم بن عقیل را نیز به نامردی ودر کمال مظلومیت و اما با رسوائی به شهادت رسانیدند .
2- با تبلیغات گسترده در تمام شهرهای حوزه اسلامی سالهای 61 هجری چنان وانمود کرده بود که جانشینان واقعی پیامبر بنی امیه بوده وطبق ادامه خلافت ابوبکر ،عمر ،عثمان ،جانشینان پس از عثمان همان بنی امیه بوده وحسین (ع)از دین خارج شده و طغیان کرده واز سیره و صورت جدش تبعیت نمی کند وبه خلیفه زمان و جانشین رسول اکرم (ص) که در واقع منظور خودش بوده شوریده و قتل و کشتن حسین بن علی (ع) مباح و ثواب است .
3- با بسیج نیروها بخصوص فرستادنسپاه حربن ریاحی و جلوگیری از رسیدن به کوفه عملا"رویارویی و رسیدن حسین بن علی (ع) به کوفه را قطع و غیر ممکن میسازد .
در منطقه کربلا حربن ریاحی به حسین (ع)رسیده و پیشنهاد بیعت با یزید ویا جنگ را میکند و رفتار و سخنان امام حسین (ع) چنان بر حر تاثیر می گذارد که از کرده خود پشیمان شده وبه امام ملحق می گردد ولی این لحظه ای است که سپاه اصلی یزید یان به کربلا رسیده و راهی جز تسلیم و بیعت ویا جنگ در مقابل سپاه انبوه یزید نمیتوان پیدا کرد .
محورهای اصلی واقعه کربلا
1- امام حسین (ع)با خانواده و زنان و کودکان عازم کوفه بوده واین شبهه را که امام خود علاقه به جنگ داشته را در همهی تحلیل های تاریخی به اثبات میرساند .
2- از لحاظ انسانی وآزادی واختیار انسانها همه ی اصحاب ویاران رااز نتیجه کربلا آگاه وآنها را مجاز به برگشت به خانه ها میکند که عده 72 تن ناب ترین واصیل ترین عناصر انسانیت درکنار گوهر رسالت حسین بن علی (ع) حماسه کربلا را می آفریند .
3- هدف از حرکت ونیز خود ویاران را کاملا"به سپاه دشمن معرفی میکند تادر آینده ادعا نکنند که ما هیچ شناختی از امام و هدف ایشان نداشتیم .
4- راههای مختلف غیر جنگی راپیش بینی وبه دشمن ارائه می دهد البته صرف نظر از بیعت با یزید .
5- خطبه های بسیار آرمانی والهی در همان دشت کربلا ارائه میدهند که تا به امروز هیچ نویسنده ومورخ وراوی نتوانسته معانی و مفاهیم عمیق اسلامی و عرفانی وانسانی را درسخنان آن حضرت به تمام درک کند زیرا همه مضامین برگرفته ازقرآن ووحی ونیز سیره ی نبوی رسول اکرم (ص) وپدر بزرگوار واولین امام ومعصوم شیعیان بوده ومی باشد .
6- وبلاخره به هنگام نبرد عاشورا حتی درمقابل سپاه انبوه دشمن و تعداد قلیل خود همه ارزش ها و فضیلت های انسانی والهی رادر مورد خود و اصحاب ودشمنان در مسائل اقتصادی ،سیاسی ،اجتماعی ،فرهنگی ،نظامی وخانوادگی وعاطفی وعشقی وفردی درنهایت ابعاد الهی وانسانی به نمایش میگذارد وضمن تفسیر وقایع وشرایط وتوصیه به اهل بیت درچگونگی ادامه ی راه عزیرترین اعضای خانواده وبرادران وفرزندان و اصحاب خاص خویش را با فجیع ترین قتل
وغارت ممکن در تاریخ و شجاعانه ترین و عاطفی ترین نبردهای انسانی در مورد یاران خود به نمایش میگذارد تاآنجا که به جهانیان نشان میدهد که درراه حفظ دین وارزشهای الهی باید از همه چیز گذشت آنجا که با عشق پس از به تیر کشیدن طفل شش ماهه خویش در آغوش خویش بوسیله تیر دو شعله و فوران خون از گلوی بست و فرزند رسول اکرم (ص)خون را به آسمان می افشاند و به خداوند هدیه می کند.
آنجا که در گرمترین زمین کره خاکی با فجیع ترین و شقی ترین حاکمان روی خاکی با عزیزترین و پاکترین اعضا و عناصر خانوادگی و الهی برای پیروی از دستورات اسلام و بزرگداشت و احیای دین رسول اکرم (ص) صحنه های دل انگیز عشقی و عرفانی در اصحاب حسین (ع)و شقی ترین وضع ممکن در سپاه یزید ثبت شده است وبه گفته اغلب مورخان و نویسندگان تاکنون در هیچ نبرد و جنگ و مبارزاتی نمیتوان صحنه های کربلا را بصورت جامع و کامل ودر آن حد شدت و غیرانسانی دشمن و نیز صحنه های ملکوتی و انسانی وآسمانی حسین (ع) و یاران او یافت که فقط به چند مورد ازآنها اشاره میکنیم :
1- باقی ماندن 72 تن در نزد امام در شب تاسوعا ودلایل باقی ماندن آنها که اگر هزار بار کشته شویم و زنده شویم دست از امام بر نمیداریم .
2- اطاعت و شجاعت و وفای حضرت ابوالفضل و اتفاقاتی که در جریان آب آوردن به طفلان و نخوردن خود و حفاظت از مشک و صحنه خدا حافظیبا امام حسین (ع) وبرادر خوددارد .
3- فرستادن امام ،عزیزان خود را به صحنه نبرد از جمله علی اکبر و شهادت حضرت علی اصغر در بغل خود . شهادت و شجاعت خود و صحنه هایی که اهل حرم به هنگام شهادت عزیزان از خود نشان می دهند .
4- اسارت آنها و بزرگ منشی و رسوائی دستگاه یزیدی که خلافت یزید را در تاریخ و برای همیشه به رسوائی و نابودی کشاند .
5- وبالاخره جاودانی قیام و حرکت امام واحیای اسلام برای همیشه و الگو شدن کربلا در همه تاریخ و زمان و افراد .
امام حسین (ع)
سوم شعبان سال 4 هجری دومین سبط و ریحانه رسول اکرم (ص)و سومین پیشوا و امام معصوم و پنجمین چهره درخشان آل عبا حضرت ابا عبدالله الحسین در خانه علی و فاطمه (س) متولد شد وجهان از ولادت آن حضرت روشن و منور گشت .
حضرت امام حسین (ع)در آغوش پیامبر بزرگ اسلام (ص) به مدت 7 سال تربیت یافت ودرباره امام حسین (ع)وپیامبر مکرر فرموده است : خدایا من حسین را دوست می دارم پس دوست بدار کسی که او را دوست می دارد ودر جایی دیگر مقام آن حضرت را به قدری بالا برده است که می فرماید :
حسین منی وانا من حسین ،حسین از من است ومن از حسینم ،وپیامبر امام حسین را احیا کننده شریعت خود ونگهدارنده قرآن و مکتب خود میدارد واین مقام را بدست نیاورد جز با پاسداری خالصانه حضرتش از اسلام و قرآن و نثار خون پاک و مقدسش در احیای دین جدش رسول الله (ص) درود خدا بر او واهل بیتش باد .
امام حسین (ع)جلوه اوصاف پیامبران است وجود مبارک امام حسین (ع) که در آیینه قرآن ودر عرصه گاه وجود پیامبر اسلام ودر صفحه روشن بصیرت و بینش خود همه پیامبران را با ارزش های وجودی آنان میدید سراپا عاشق آنان شد ودر دنیای باطنش همراه و همراز آنان گشت واز ارزشهای وجود آنان بشدت رنگ گرفت تا جایی که وارث آنان شد .
هنگامی که میگوییم حسین وارث پیامبران است به این معنا نیست که آن حضرت ازآن بزرگوار ان ارث مادی برده است بلکه به این معنا است که آن جلوه گاه حقیقت همه ارزش های الهی و معنوی آنان را به ارث برده است .
پربارترین و سنگین ترین ارثی که از پیامبران برای پس از خودشان باقی ماند ارزش های الهی و انسانی و فرهنگ ثمر بخش و پاکشان بود که هر انسانی با نشان دادن لیاقت و شایستگی و از طریق حسب و نسب معنوی میتوانست ازآن بزرگوار ارث ببرد ودر میان همه سهم ارث بری امام حسین (ع)بخاطر بستگی روحی به آنان سهم فوق العاده ای بود .
امام حسین (ع)از حضرت آدم (ع)مقام خلافت ،مقام علم همه اسماءمقام هدایت و مقام کرامت را به ارث برد واز حضرت نوح مقام تبلیغ و صبر و استقامت و دلسوزی و مهرورزی به بندگان خدا واز حضرت ابراهیم مقام دوستی و دعا و تسلیم و امامت واز حضرت موسی مقام پایداری و مبارزه سخت برضد ستمگران واز حضرت عیسی مقام معنوی و باطنی واز پیامبر اسلام همه ارزش های الهی واز امیر المومنین (ع)همه حقایق را به میراث برد واز طریق این ارث بری و همنشینی باطنی به جایی رسید که در زیارت وارث به آن حضرت خطاب می شود .
اشهدانک الامام البر التقی الرضی الزکی الهادی المهدی
گواهی میدهم که تو یقینا"پیشوا ،نیکوکار ،اهل رضایت از حق ،وپاک وپاکیزه ،هدایت کننده ،هدایت شده ای
مراسم عاشورا در جهان اسلام
امروزه سوگواری امام حسین (ع) در شبه قاره هند ،آناتولی وآسیای صغیر ،مصر ومغرب و کشورهای آفریقایی ،ایران ،افغانستان و حتی کشورهای اروپایی رونق دارد وبه عنوان یک عامل تاثیر گذار موجب ترویج تشیع در جهان شده است .
شناخت و پژوهش این مراسم ارزش آن را دارد که پژوهشکده ویژه ای بدان اختصاص یابد . تعزیه گردانی ،شبیه خوانی ،نوحه گرایی ،سینه و زنجیر زنی در شمار ابزارهای انتقال مفاهیم دینی وعرفانی شیعه به جهان شمرده می شوند و همین ابزار ها با توجه به جنبه های نمایش آیینی ،زیبایی شناختی وابعاد هنری و نیز فرصتهایی که برای مشارکت مردم فراهم می سازند ،هنر مقاومت را به مخاطبان خود آموزش می دهند ودر مطبوعات و کتابها و اسناد زیادی مورد بحث وگفت وگو قرار گرفته اند .
مادراینجا فقط به جلوه هایی از این مراسم در بخشی از قلمرو وسیع اسلام اشاره می کنیم و بدون تردید پژوهش جامع به فرصت و فراغت بیشتری نیازمند است .
سوگواری مردم عراق و جهان عرب
مراسم عزاداری امام حسین (ع) در روز عاشورا ،از زمان شهادت آن حضرت به ویزه پس از دستور متوکل عباسی برای ویرانی قبر او در کربلا و شهرها و روستاها ومیان چادر نشینان شکل گرفت و با گذشت زمان هیاتها و اجتماعاتی تشکیل شد . این سنتهای دینی که در محرم و صفر اجرا می شوند در تاریخ العرب فیلیپ حتی ،کتاب تاریخ کربلا و حائر الحسین نوشته سید عبدالجواد کلیددار ،کتاب مدینه الحسین سید محمد کلیددار آل طعمه ،مهزله العقل البشری ودراسه فی طبیعه المجتمع العراقی نوشته دکتر سید علی الوردی و کتاب سید محسن امین بازتاب یافته است .
امروزه در همه روزهای محرم و اربعین ،مردم عراق از شهرهای مختلف و حتی زائران دیگر کشورهای عربی و اسلامی به سوی کربلا سرازیر می شوند ودسته های بزرگی به نام دسته انصار به حرکت در می آید (1). این حرکت مردمی همراه با آرامش و وقار گریه کنان با سرها و پاهای برهنه و لباس سیاه ،موجب اندوه عمیق در بیننده می شود . پرچمهای سیاه که شعار عزا و سوگواری است در پیش روی هر دسته ای حرکت داده می شود .
از مهم ترین دسته های عزاداری که در روز عاشورای حسینی در کربلا شرکت می کنند ،عزاداری روستای طویریج معروف به هندیه است . دسته های این روستا از صبح زود گرد آمده ،هروله کنان به سوی کربلا حرکت می کنند و هر چه به کربلا نزدیک می شوند گروه گروه از عشایر و اهل روستاها به آنها می پیوندند و جمعیتی بیش از یک میلیون نفر را به وجود می آورند . آنها با پای پیاده خود را به کربلا می رسانند . حالت آنها وصف ناپذیر است (2) وبیش از سه قرن است که تحت عنوان عزاداری بنی اسد دوام آورده است .
نوحه سرایی نیز در بزرگداشت یاد امام حسین (ع)در عراق از رواج برخوردار است و علما توده های مردم را به حفظ و توسعه این مراسم تشویق می کنند . در سال 1360 ق (3) سید هبه الدین حسینی به ستایش از این سنت اقدام کرد و جوانان را به شرکت در مراسم تشویق نمود . بعدها یاسین هاشمی دستور داد تا دسته های زنجیر زنی ،قمه زنی و شبیه سازی فعالیت نکنند ،ولی این دستور چندان دوام نیاورد .
یادبود عاشورا و حماسه محرم از عراق به کشورهای یمن ،حجاز ،حضرموت ،کویت ،بحرین ،مسقط ،عمان ،قطر،احساءوقطیف و ایران راه یافت و حسینیه ها ،امام باره ها ،ماتم سراها و تکیه ها دراین کشورها بنا شد وهر قومی به زبان و سنت خود به احیای این سنتها و حفظ نام حسین و یاد کربلا اقدام نمودند .
پیشینه نوحه سرایی برای امام حسین (ع) و شهدای فاجعه کربلا در سوریه و لبنان به زمان شهادت آن حضرت در سال 61 ق بر می گردد وبراساس روایتی شهر حلب ،مدفن راس الحسین است و به همین دلیل از زمان حمدانیان و به ویژه از دوره حکومت عبدالله بن حمدان ایم مراسم به طور آشکار صورت می گرفته است . درواقع حکومت آل بویه در عراق و ایران و حکومت فاطمیان در مصر و حکومت حمدانیان در سوریه و لبنان در ترویج این سنت تاثیر داشته اند .
مولانا جلال الدین مولوی مراسم سوگواری شیعیان رادر شهر حلب که به روز عاشورای نیمه دوم قرن هفتم مربوط می شود ،این گونه وصف کرده است :
روز عاشورا همه اهل حلب
باب النطاکیه اندر تا به شب
گردآید مرد وزن جمعی عظیم
ماتم آن خاندان دارد مقیم
ناله و نوحه کنند اندربکا
شیعه عاشورا برای کربلا
بشمرند آن ظلمها را یک به یک
کزیزید و شمردیدآن خاندان
نعره هاشان می رود در ویل و دشت
پرهمی گردد همه صحرا و دشت (4)
در دوره خلافت عثمانی شیعیان تنها در جبل عامل توانستند به عزاداری بپردازند . در جبل عامل کیه های منسوب به امام حسین (ع) وجودداشت . حسینیه به خانه هایی گفته می شد که چند حجره و یک صحن داشت و منبری درآن گذارده شده بود و افراد غریب درآنجا منزل داده می شدند ودرآنها هر هفته و نیز دهه محرم عزاداری می شد .
اولین حسینیه منطقه جبل عامل انباطیه التحتاءنام داشت . بعدازآن چند حسینیه در صور ،نباطیه الفوقاء،کفر رمان ،بنت جبیل ،حاروف ،الخیام ،طبیه ،کفر صبر و جاهای دیگر بنا شد (5) . از سال 1393 ق دولت لبنان روز عاشورا رادر تمام کشور تعطیل رسمی اعلان نمور (6) واین جریان تا به امروز ادامه دارد . براساس نوشته مقریزی (7) در زمان المعز لدین الله در سال 363 در مصر تمام فاطمیان و شیعیان در روز عاشورا در کنار قبر کلثوم و نفسیه اجتماع نموده ،به عزاداری می پرداختند و مبالغ فراوانی برای اطعام و عزاداری و شربت هزینه می کردند . عاشورا ی سال 396 در مصر همه بازارها تعطیل عمومی بود وابن مامون نیز درسال 515 علاوه بر تعطیلی روز عاشورا موقوفات و صدقات زیادی رابرای اجرای مراسم در نظر گرفت .
نقش ایرانیان در حفظ و احیای مراسم حسینی در شهرهای شیعه نشین ایران .
به ویژه از زمان مهاجرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه نوحه سرایی به دفاع از علویان صورت می گرفت وبعدها این سنت با حمایت پادشاهان آل بویه توسعه یافت و از زمان حاکمیت صفویه فراگیر شده ،به یکی از سنتهای عامه مردم تبدیل گردید . این سنت در قالبهای سخنرانی ،مداحی ،نوحه خوانی ،سینه زنی ،زنجیر زنی ،علمداری ،کتیبه نگاری ،کاشیکاری ،نقاشی ،خوشنویسی ،تعزیه گردانی ،پرده داری ،نقالی ،گلدوزی ونقاره نوازی تجسم یافته است ؛هرچند گستره نمود عاشورا در هنر قدسی ایران بسیار وسیع تر ازآن است که انسان با یک نگاه سطحی بتواند جلوه ها و تاثیرهای فرهنگی آن را شناسایی وارزیابی کند .
ایرانیان با توجه به وفاداری و گرایشهای عمیق خود به امام حسین و مکتب سرخ شهادت ،در انتقال سنتهای عاشورایی به تمام کشورهای آسیا یی دخالت مستقیم داشته اند .
در بسیاری از شهرهای افغانستان به ویژه در قندهار ،هرات ،کابل ،مزار شریف وجلال آباد نوحه سرایی از دیر باز برگزار می شده است . در صحن مزار شریف و تکیه نزدیک آن ،دهه اول محرم هر سال نوحه سرایی و مجالس عزا برگزار می شود دراین مجالس اهل سنت نیز شرکت می کنند . پشتونهای افغانستان و پاکستان ماه محرم را ماه حسن و حسین می نامند.
اجرای مراسم عاشورا در کشورهای حوزه دیگر ماوراءالنهر در قفقاز وآذربایجان
که تادو قرن پیش ،بخشی از پیکر ه ایران زمین بودند به ویژه نخجوان ،ایروان ،باکو و تفلیس ،نوحه سرایی و حرکت دسته ها در محرم و صفر برگزار می شود .
در ترکمستان به ویژه خیوه ،مرو ،؛عشق آباد ،سمرقند ،تاشکندوبخارا عزاداری صورت می گیرد و حاکمیت مارکسیسم هم نتوانست این مراسم راازیادها ببرد.
این مراسم درتبت وبرخی از کانونهای شیعه نشین چین نیزرواج دارد.
در منطقه ای درمرکز قرقیزستان در 120 کیلومتری شهر بیشکک که بیش از یک هزار خانواده مهاجر آذری ایرانی زندگی می کنند ،آنان ضمن حفظ سنتهای دینی خود بیش از 50 سال در زمان حاکمیت کمونیستها به طور پنهانی عزاداری می کردند (8)
در حال حاضر این شهرک ایرانیان دارای سه مسجد است که در طول ماههای محرم و صفر شب وروز فعال هستند و مردم درآنها اجتماع می کنند . مردم مرکه دراین ماهها لباس سیاه می پوشند وتا پاسی از شب نوحه سرایی وگریه وزاری می کنند .
عاشورا در شبه قاره هند
مراسم روضه خوانی و نوحه سرایی با مهاجرت فرهیختگان ایرانی به هند در دوره ایلخانان از ایران به این کشور راه یافت وفرهنگ این سرزمین را تحت تاثیر قرار داد (9) در ابتدا همه اشعار و کلمات نوحه خوانان به زبان فارسی بیان می شد (10)
مراسم تعزیه داری ،برای اولین بار به وسیله تیمورلنگ به هندوستان برده شد وامپراطور مغولی با جدیت این مراسم را رواج می دادند . با اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی توسط سلطان قلی قطب شاه که حکومت وی تا سال 950 ق دردکن (جنوب هند )دوام آورد در بخشی ازاین کشور عزاداری محرم ،عاشورخانه ای ساخت (11). در زمان ابراهیم قلی قطب شاه ،ساختمانی به دستور وی به نام لنگر دوازده امام در گلکنده (Golcunda) ساخته شد ودرآن یک علم و نعلی که گفته می شد متعلق به اسب امام حسین (ع) است نگهداری می شد ودهه اول محرم هرسال آن علم رادر مراسم عزاداری و روضه خوانی در شهر حیدرآباد به معرض نمایش می گذاشتند.
در زمان حکومت محمد قلی قطب شاه مراسم یاد شده رواج یافت و بودجه خاصی نیز بدان اختصاص داده شد . خوردن گوشت و کشیدن توتون و تنباکو در این ایام ممنوع بود ودر آغاز دهه اول محرم چند هزار دست لباس سیاه میان مردم و مداحان وذاکران اهل بیت تقسیم می شد .
عاشوراخانه ها به تدریج افزایش یافت ودر این محلها از اول محرم هر شب یک هزار شمع برافروخته می شد و مراسم تعزیه گردانی برگزار می گردید .
امروزه نمایش شهادت امام حسین (ع)با شور و حرارت خاصی در شهرهای بزرگ هند مانند دهلی ،لکهنو،حیدرآباد ،بمبئی وکلکته برگزار می شود ؛هر چند نحوه اجرای آن در هر یک ازاین شهرها متفاوت است . ازآن میان لکهنو مرکز اصلی مراسم عزاداری است . دراین شهر مراسم محرم در عصر شاهان آورده ریشه گرفت . پادشاهان آوده علاوه بر تعدادی امام باره یا عزاخانه کوچک ،سه امام باره بزرگ ساختند . عزاخانه های آصف الدوله ،حسین آباد و شاه نجف ،همچنین کربلای تالکتوره ،درگاه حضرت عباس ودرگاه کاظمین ،در شمار امام باره های تاریخی هند به شمار می آیند وویژه عزاداری و اجرای مراسم عاشورایی ساخته شده اند (12).
در هندوستان در ایام محرم ،تعزیه و ضریح ،دو بخش مهم از وسایل مراسم و عزاداری را تشکیل می دهند . از روز اول محرم همه عزاخانه ها به وسیله علم و ضریح تزیین می شوند ومجالس سوگواری هرروز در این عزاخانه برپا می شود و مجالس عمومی تر در امام باره های بزرگ منعقد می گردد. در بعضی از شهرها برهمنها نیز در ایام محرم و روز اربعین در مجالس عزا شرکت می کنند (13). در گذشته وتا امروز بسیاری از مهاراجه های هند نیز در مراسم تعزیه شرکت می نمایند .
در شهرهای حیدرآباد و بمبئی عده زیادی از ایرانیان مقیم هند به مراسم عزاداری غنای بیشتری می بخشند و اسباب رونق آن رادراین کشور فراهم می سازند . در لکهنو ،دهلی ،چنایی ،کلکته و سایر نقاط هند مراسم ماتم همراه با افروختن آتش انجام می شود . در این نقاط حنفی مذهبها و صوفیان به یاد بود شهدای کربلا عزاداری می کنند. در دکن از زمان شهاب الدین احمدشاه و تحت تاثیر سید محمد حسینی معروف به خواجه بنده نواز گیسو دراز ،عزاداری امام حسین (ع) رواج یافته و تا این زمان دوام آورده است (14).
نفوذ عاشورا در ادبیات بنگالی به وسیله اهل تصوف و عرفان مثل شیخ شرف الدین احمد بن یحیی منیری و مولانا شیخ مشرف الدین ابو توامع و جلال الدین تبریزی امکان پذیر شد . محمد خان اولین شاعر بنگالی است که کتابی به نام مقتل حسین (ع) در سال 1635 م نوشت . در موضوع کربلا کتابهای زیادی با عنوان جنگ نامه نوشته شده است . اولین جنگ نامه را شاعر فریب الله در اواخر قرن هفدهم تالیف کرد .
توجه شاعران بنگالی به ادبیات عاشورا موجب پیدایش پوتی شد ؛ادبیاتی که دو زبانه است و بسیاری از لغات و ترکیبهای فارسی در زبان بنگالی در این ادبیات به چشم می خورد . مشرف حسین با نوشتن کتاب بشاد سندهو (دریای غم )با پژوهش در مقتل حسین (ع) و جنگ نامه ودیگر منظومه های پوتیان که درباره شهدای کربلا نوشته بودند ،تاثیر بزرگی بر ادبیات بنگالی گذاشت . لیقبا شاعر نوزبان بنگالی در سال 1933 م کتابی به نام محرم شریف نوشت .
وی تمام وقایع کربلا رادر این کتاب منعکس کرده است . او دو منظومه طولانی به نام قاسم بوده کابو (نظم قتل قاسم )و زینل ادهال کابو (نظم رهایی حضرت زین العابدین (ع)) منتشر کرد . در پایان قرن نوزدهم میلادی سعد علی ووهاب علی ،شاعران بنگالی کتابهایی درباره شهدای کربلا نوشتند و منتشر کردند (15).
در قرن بیستم میلادی رویکرد به عاشورا در ادبیات بنگالی و نیز اجرای مراسم عاشورایی به اوج خود رسید وبار دیگر به ویژه پس از انقلاب اسلامی این ادبیات به شدت تحت تاثیر مراثی ادب پارسی قرار گرفت .
مراسم عاشورا در آسیای صغیر
براساس نوشته متین آند محقق ترک ،مراسم مربوط به کربلا رادر ترکیه و آسیای صغیر می توان به گونه های زیر تقسیم کرد .:
1- نمایشهای محرم در میان ایرانیان مقیم ترکیه .
2- مراسم ماه محرم واعتقادات مربوط به آن در میان فرقه بکتاشی و علویان .
3- ادبیات نمایشی مربوط به واقعه کربلا در ترکیه (16).
متین آند پس از نقل تاریخچه برگزاری مراسم محرم در میان ایرانیان مقیم استانبول یادآور می شود که قانون
جدایی دین از سیاست مصوب سال 1329 ق مانع ازآن شد که برگزاری این مراسم به صورت آشکار دنبال شود ،ولی به صورت پنهان این مراسم در روز دهم محرم در میان شیعیان ادامه دارد . آنها به مسجد جامع یوسف پاشا می روند ودر ضمن حرکت مرثیه مشهور فضولی را که با عنوان حدیقه الشعراءشناخته می شود ،زیر لب زمزمه می کنند (17).
طریقت یکتا شیه و علویان ترکیه که بالغ بر بیست میلیون نفر جمعیت این کشور را تشکیل می دهند ،با توجه به گرایشهای شیعی از دیرباز مراسم محرم وصفر رادر ترکیه ترویج کرده اند (18).آنها در گذشته به دلیل تعصبات حاکم بر امپراطوری عثمانی ،مراسم عزاداری را پنهانی انجام می دادند ودر سده اخیر به تدریج توانسته اند پاره ای از حقوق دینی خود را به دست آورند . یکی از خواسته های دده های علوی (علما و روحانیت علویان ) برگزاری مراسم عزا در ماه محرم بوده است (19).
مراسم محرم در میان فرقه بکتا شی و علویان روستایی به ویژه در میان طایفه های تخته چی ،یوروک ،ترکمن و قزل باش هنوز هم برگزار می شود . پیروان بکتاشی ضمن عزاداری در دوازده روز اول ماه محرم هرروز را با نام یکی از ائمه اثنی عشری نامگذاری کرده ،آن روز را روزه می گیرند ومعتقد هستند روز دوازدهم محرم امام زمان عجل الله فرجه ظهور می کند و به همین دلیل دراین روز شادمانی می کنند (20). درمیان بعضی از طوایف علوی ،روزه ماه محرم تا پانزده روز
طول می کشد ،دوازده روز به خاطر دوازده امام ودو روز به خاطر شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل و یک روز به نام اوگون دور ما اوروجی که دو شبانه روز بی وقفه طول می کشد (21). روزه دار دراین مدت نه تنها باید از خوردن و آشامیدن امساک کند ،بلکه سخن زشتی به زبان آورد ،کار خطایی بکند یا موجود زنده ای را بکشد و حتی اجازه ندارد گیاهان را از ریشه درآورد یا قطع کند . مردم دراین روزها وقتی به هم می رسند می گویند :یوه منکره (شرم بر منکرین )ولعنت یزیده (لعنت بریزید ).
یکی دیگر از مراسم مخصوص محرم ،تهیه نوعی غذا به نام عاشورا است . این غذا یادآور گرسنگی ستمدیدگان کربلست و از بلغور گندم تهیه می شود .آتش دیگری به نام دووقا چربه سی دراین ایام پخته می شود و قربانی ذبح می گردد.
در تکیه حاجی بکتاش نزدیک کادشهر که مرکز تجمع بکتاشیها و نیز مدفن اوست ،دیگ بسیار بزرگی وجودداشته که تنها برای آش عاشورا مورد استفاده قرار می گرفته است و این دیگ بعدها به موزه آنکارا انتقال یافت .آش عاشورا با روش خاصی دراین دیگ عظیم پخته می شد و پیروان حاجی بکتاش در پخش آن با یکدیگر مشارکت می کردند و نزدیک صبح دیگ آش طی تشریفاتی از روی اجاق برداشته می شد ودر اختیار مردم قرار می گرفت .
در ترکیه یک هنر نمایشی به صورت قصه خوانی ومرثیه وجوددارد که به وسیله افرادی به نام قصه خوان یا مداح اجرا می شود وداستان آن غالبا"در زمینه مصیبتهای وارد شده بر شهدای کربلاست و بیشتر در محرم اجرا می شود ودر هنگام مرثیه خوانی قصه گو با حرکات ،فریادها و گریه و ندبه داستان مصائب کربلا را بازگو می کند و شنوندگان تحت تاثیر سخنان او گریه می کنند و بر قاتلان و دشمنان امام حسین (ع) نفرین می فرستند (22).
بغداد لی روحی (متوفی 1605 م ).
کامی آمدی (1766م ).
عزت ملا (متوفی 1829 م ).
سید مشتاق مصطفی (متوفی 1831 م ).
عثمان نورس (متوفی 1836 م )
لبیب محمد (کتوفی 1867 م ).
ضیاءپاشا (متوفی 1880 م).
کاظم پاشا (متوفی 1883م ).
عثمان شمس (متوفی 1893 م ).
مصطفی عاصم (متوفی 1904م ).
معلم فیض (متوفی 1910 م).
شرف خانم (متوفی 1809 م )از مرثیه سرایان مشهور ترکیه در چند قرن اخیر هستند .
مقتلهایی نیز به وسیله چند تن از نویسندگان ترک نوشته شده و روضه الشهدای واعظ کاشفی نیز به زبان استانبولی چند بار ترجمه گردیده است و بکتاشیها ده روز اول محرم را با خواندن حدیقه الشهدای فضولی سپری می کنند.
پیروان فرقه رفاعیه نیز که از مشهورترین اهل تصوف در بالکان می باشند ومرکزیت آنها در شهرهای پریرون و اوراخوواتس در ایالت کوزوو می باشد ،هر ساله از اول تا دهم ماه محرم با نصب پارچه های سیاه رنگ در تکیه های ویژه خود مراسم سوگواری و عزاداری برپا می کنند . پیروان این فرقه در طول دهه اول محرم ،علاوه بر روزه داری ،شبها نماز رابا جماعت اقامه می کنند وسپس تاپاسی از شب به نوحه خوانی و ماتم سرایی و بیان روایت واقعه کربلا می پردازند .
درروز عاشورا با قربانی کردن گوسفند سوگواران با آدابی خاص اطعام می شوند و مراسم سوگواری پایان می یابد . این مراسم نزدطریقت رفاعیه به مراسم ماتم مشهور است .
شجره نامه سید احمد رفاعی موسس طریقت رفاعیه که از حکما و بزرگان قرن دوازدهم هجری بود ودر نزدیک شهر رفاعیه عراق دفن شده به حضرت امام حسین (ع)می رسد (23).
اجرای مراسم ماتم و اقامه آن برای دراویش طریقت رفاعیه که در سال 1281 ق به کوزوومهاجرت کرده اند ،رکنی از ارکان دین به شمار می آید.
درحال حاضر شیخ باقی شهو به عنوان چهارمین خلیفه طریقت رفاعیه در شهر اوراخوواتس رهبری پیروان این طریقت را به عهده دارد .
عزاداری حسینی در جنوب شرقی آسیا
عزاداری برای شهادت امام حسین (ع)در جنوب شرقی آسیا به ویژه در اندونزی ،سوماترا،فیلیپین وبانکوک در میان شیعیان رواج دارد.
از ابتدای سده چهارم مسلمانان مبلغ در مجمع الجزایر اندونزی حضور یافتند و به نشر اسلام همت گماشتند . این مبلغان مهاجر از کشورهای خاورمیانه به ویژه ایران به آنجا رفته بودند . تعدادی از مهاجران ،سادات شیعی امامی بودند که به دلیل ستمهای دوره عباسی عازم شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا شدند . ازآن میان ،شریف هاشم نخستین حکومت اسلامی رادر ملاکا و مجمع الجزایر سولو وهولو در فیلیپین پایه گذاری کرد .
این حکومت از سال 1055 تا 1307 ق یعنی تا زمان استیلای آمریکائیان ادامه داشت . خانواده های شیعی هم اکنون نیز در کشورهای اندونزی ،مالزی ،فیلیپین ،بروئنی ودیگر کشورهای مجاور پراکنده اند.افکار و اندیشه های شیعی و ایرانی بیشتر از طریق کاروانهای تجاری دریایی ایران در قرن سوم هجری واز طریق مبلغان مذهبی در نواحی غربی سوماترا رواج یافت .
شکل گیری دولتهای اسلامی دراین منطقه و نفوذ عالمان و تاجران ایرانی دردربار اسلامی اندونزی و کسب مناصب بالا ،باعث ترویج فرهنگ ایرانی وشیعی در اندونزی شد .
این بطوطه در سده هشتم هجری در سفرنامه خود از ایرانیان برجسته ای چون امیر سید شیرازی ،تاج الدین اصفهانی ودریا سالاری به نام بهروز یاد کرده است که درآن زمان در جاوه و سوماترای شمالی زندگی می کرده اند .
براساس تاریخ مالاوی ،سلطان علاءالدین رعایت شاه پادشاه مالاکا شیعه مذهب بود و تفکر تشیع رادرآن ناحیه تبلیغ می کرد وچندین حوزه علمیه رادراین منطقه بنانمود .
استاد محمد اسد شهاب پژوهشگر و نویسنده شیعی اندونزی در کتاب تاریخ شیعه در اندونزی به ذکر مراحل سه گانه تاریخ شیعه دراین کشور می پردازد و معتقد است مرحله اول از تاریخ شیعه با ورود مبلغان آن به این سرزمین در سده سوم هجری شروع شد و با حضور استعمار هلند در اواخر قرن دهم هجری پایان یافت .
مرحله دوم تاریخ شیعه در اندونزی ازآغاز قرن یازدهم هجری شروع می شود واواخر دهه سوم قرن چهاردهم به پایان می رسد . دراین مرحله شیعیان به دلیل مقاومت دربرابر استعمار هلند با شکنجه وآزارروبه رو می شوند در نتیجه شیعه پراکنده شده بسیاری از میراثهای خود رادراین کشور از دست می دهد .
مرحله سوم از اوایل تا اواسط قرن چهاردهم هجری است که با اصلاحات سید جمال الدین اسدآبادی روزنه ای تازه در زندگی شیعه دراین کشور پدیدآمد (24).
امروزه از سنتهای رایج و دیرپای جامعه مسلمانان اندونزی ،مراسم دهه اول محرم به ویژه روز عاشوراست که در نقاط مختلف اندونزی برپا می شود . این سنتهای دینی با سنتهای ملی درهم آمیخته و شکل نخستین خود را از دست داده است . با این حال یاد و نام امام حسین (ع)در قالب نمادهای مذهبی و ملی در سوماترا وجاوه ادامه دارد .
در جزیره سوماترا به عزای حسین (ع)تابوت ودر جزیره جاوه به ماه محرم ماه سورآ(عاشورا )ودر منطقه آچه در سوماترا ماه حسن و حسین ودر غرب سوماترا ماه تابوئیک (تابوت )می گویند .
