بخشی از مقاله
چکیده :
یکی از پدیده های مهمی که فکر و ذهن نویسندگان معاصر را به خود معطوف داشته وموجب آفرینش نوعی ادبیات در کشور گردیده است حماسه ی «دفاع مقدس »است .این پدیده از سال 1359تا 1367رخ داد .دفاع مقدس صرف نظر از اینکه می تواند به تنهایی کتاب قطوری از دائره المعارف انقلاب اسلامی باشد و به عنوان زیر مجموعه ای از ادبیات قرار گیرد، دارای آن چنان غنا، شور، نشاط، بالندگی، حوادث، رویدادها و رخدادهای عبرت آموز تاریخی، اسلامی و انسانی است که خود به عنوان یک جریان فکری در ادبیات حلول نموده است و در تقسیم بندی ادبیات معاصر ما، مشمول امتیاز و برجستگی ها یی گردیده است .
هر چند این وقایع چه از نظر کمیت و چه ازنظر کیفیت به خوبی ترسیم نشده و تنها دریچه ای کوچک از این حقیقت مسلم تاریخی در قالب آثار ادبی ارائه گردیده است؛ اما ادبیات دفاع مقدس همواره در زمینه های شعر، داستان، رمان، قطعات ادبی، و غیره حرف های تازه ای برای گفتن دارد که در کمتر پدیده ای این گستردگی را می توان دید و این مقاله به تبیین و تشریح این مساله میپردازد که در اثر تحمیل جنگ و ایجاد فضای دفاع مقدس، چه نوع تحولاتی در ساختار قالب حماسی شعر و نیز دگرگونی هایی عمیق در مضامین و پیام های آن رخ داده است.
مقدمه
جنگ با همه زشتی و پلشتی اش، فی نفسه سوژه خوبی برای نوشتن است، چرا که عناصری چون مرگ و زندگی، ترس و دلهره، امید و یاس و عشق و عاطفه را در خود دارد و باعث تاثیر گذاری بیشتر اثر بر مخاطب می شود، شاید همین دلیل یکی از دلایل علاقه و گرایش شاعران و نویسندگان به سوژه های جنگ بوده و باشد؛ اما باید متذکر شد ترویج آن به هر شیوه و روش و با هر زبان، اقدامی ضد بشری است؛ اما ثبت و نقل و تشویق به پایداری و مقاومت در برابر تهاجمات و دفاع از آب و خاک و ناموس واعتقادات دینی و حفظ استقلال امری ستودنی است.
حماسه و توجه به آن قبل از انقلاب و به ویژه در شعر شاعران نو پردازی چون، نیما جلوه یافت؛ اما باید اذعان داشت که توجه به حماسه و حماسه سرایی در دوره ی انقلاب به اوج خود رسید تا جایی که جلوه ای نو یافت وشعر حماسی عرفانی با در بر گیری قهرمانی ها و رشادت مبارزان پا به عرصه حیات گذاشت. در سال های آغازین جنگ و نیز پس از پایان جنگ تا حدودی به ادبیات پایداری و یا همان ادبیات دفاع مقدس توجهاتی صورت گرفته است؛ از آن جمله می توان به اثر محمد رضا سنگری که در زمینه ی نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس تلاش هایی را انجام داده اند، اشاره نمود؛ اما تحقیقی کامل و جامع در مورد ساز و کارهای موثر در شکل گیری ادبیات پایداری در دوران پس از انقلاب در ایران که به توان با استناد به آن زمینه های بروز و ظهور و روند حیات حماسه را مورد ارزیابی قرار داد، مشاهده نمی شود.
حماسه
حماسه نوعی شعر وصفی است. »مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی ها و افتخارات و بزرگی های قومی یا فردی به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان باشد.« - صفا، - 25 -24 :1374 در شعر حماسی، شاعر هیچ گاه از بیان واقعیات خودداری نمی کند و عواطف شخصی خویش و یا امیال دیگران را بر حقایق برتری نمی دهد. به عبارت روشن تر شاعر حقیقی آن کس است که:» در انواع علوممتنوّع باشد و در انواع رسوم مستطرف، زیرا چنان که شعر در هر علمی به کار همی شود ، هر علمی در شعر به کار همی شود ... وچون شعر بدین درجه نباشد تأثیر او را اثر نبود و پیش از خداوند خود بمیرد.
« فردوسی این شاعر احیاگر زبان و ادب فارسی در سرایش شاهنامه که لونگیوس آنرا »نمط عالی« - زرین کوب، - 17: 1343 خوانده است با استفاده از تاثیر و نقش زبان در برقراری ارتباط و بیان تصورات و انتقال افکار اندیشه ی بشری که واسطهای است میان انسان و هستی، و»هرآنچه هست و بوده است و تواند بود. - « - 609-634 :1370 به خوبی از آن بهره گرفته است. فردوسی چون نقاش چیره دستی حالات و رفتارهای گونه گون بشری را به تصویر می کشد، به گونه ای که » در شخصیت رستم مجموعه ی صفات عالی انسانی را می بینیم، در داستان سیاوش مظلومیت او را، در سرگذشت کاووس بی خردی و سبک سری او را، و در افسانه ی ضحاک بیدادگری غاصبان بیگانه را. - «ریاحی، - 102 :1379
سر چشمه ی ادبیات حماسی
دو اثر قدیمی و شگرف »ایلیاد« و »ادیسه« اثر هومر که حتی قبل از پیدایش خط در یونان سینه به سینه نقل میشده است، نشان می دهد که ادبیات جنگ و حماسه و حماسهسازی و حماسهباوری مورد علاقه ملل مختلف جهان در دنیای قدیم و یکی از سرگرمیها و اعتقادات مردم بوده است. در ادبیات و زبان فارسی نیز، شاهنامه از نخستین آثار حماسی محسوب می شود که با استقبال گسترده در طول تاریخ مواجه شده است و مشخصات منحصر به فرد آن» که کاملا با استخوان بندی حماسه ای ملت های دیگر تطبیق نمی کند. -
« نولدکه، - 124 :2537 سبب تمایز و برتری حماسه ی ملی ایرانیان - شاهنامه - از سایر ملل گردیده است، چرا که فردوسی به صورتی آگاهانه سرودن شاهنامه را در حالی آغاز کرد که مردم ایران با ملاحظه ی ستمگری ها و فریبکاری ها و تحمل غم ها و خواری ها تشنه ی شنیدن خاطرات دوران آزادی و سرفرازی خود بودند. در حقیقت حماسه ی واقعی در عصری شکل می گیرد که قومی به وجود خود و خصائص خویش آگاه شده باشند.
