بخشی از مقاله
چکیده
خداوندنامه فتحعلیخان صبا با این که درباره پیامبر اسلام صلوهاالله علیه و امام علی علیهالسلام، زندگانی و جنگها، و افراد مرتبط با ایشان سروده شده، اما مورد بیمهری قرار گرفته، تا کنون حتی تصحیح و چاپ نشده، و پژوهشهای اندکی درباره آن صورت گرفته است. این پژوهش که بهانه-ایست برای پرداختن به این اثر قابل توجه، ابتدا مولفههای یک اثر حماسی مانند تسلط اغراق و مبالغه، فراوانی تشبیه و استعاره، به کار بردن نام ادوات جنگی، واژههای خشن، رجزخوانی، و ... را در خداوندنامه بررسی کرده و سپس به مولفههایی پرداخته که این اثر را در ردیف حماسههای دینی قرار میدهند. برای مثال استفاده از روایات دینی، معجزه، حضور ملائکه، امدادهای غیبی، دعوت به دین، حضور شیطان، و ... از مولفههای حماسه دینی هستند که در خداوندنامه وجود دارند. این پژوهش که با روش اسنادی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای صورت گرفته، مولفههای حماسه و حماسه دینی را در متن اثر جستجو کرده و برای هر کدام شواهد مثال آورده و نشان میدهد کدام عناصر حماسی و مولفههای حماسه دینی در این اثر حضور دارند که بر اساس آنها میتوان گفت خداوندنامه یک حماسه دینی است.
واژگان کلیدی: خداوندنامه، فتحعلیخان صبا، حماسه، حماسه دینی
مقدمه
خداوندنامه فتحعلیخان صبا با اینکه درباره شخصیتهای دینی و مقدس مسلمانان سروده شده و در بسیاری از تذکرهها و کتبی که به بررسی دوره بازگشت ادبی یا آثار حماسی پرداختهاند، به این کتاب ارزشمند اشاره شده، اما هیچگاه مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. این کتاب اگرچه نزد دوست-داران شعر و ادب بهخصوص شیفتگان خاندان عصمت و طهارت علیهمالسلام کتاب گمنامی نیست، اما از آنجا که تا کنون تصحیح و چاپ نگردیده و تنها چند نسخه خطی از آن در کتابخانهها موجود است، از دسترس علاقمندان دور مانده، پژوهش چندانی روی آن صورت نگرفته و به معنای واقعی کلمه مهجور مانده است. شاید بتوان گفت خداوندنامه و منظومههای حماسی مشابه آن »به جرم اینکه صاحبانشان پا جای پای فردوسی نهادهاند و مقلد او شدهاند و خواستهاند حماسهای ملی، تاریخی، یا دینی بسازند از چشم محقق افتادهاند.« - آیدنلو، - 10 :1388 این مختصر که شامل بررسی اجمالی داستانهای خداوندنامه و عناصر حماسی و مولفه-های حماسه دینی در آن است، تنها بهانهایست برای پرداختن به این اثر ارزشمند، تا شاید فتح بابی برای توجه بیشتر به آن باشد.
اهمیت پژوهش صبای کاشانی از مهمترین شاعران دوره بازگشت است که »سهمی در احیای زبان کهن و جلوگیریاز انحطاط زبان داشته است.« - نجاریان و نفر، - 40 :1391 با این که شاید آثار وی از نظر ادبی به پایه آثار بزرگان ادب این مرز و بوم نرسد، اما پر واضح است که وی در دورهای از تاریخ ادبی این سرزمین فردی تاثیرگذار بوده و آثاری که به جای گذاشته از جهات گوناگون در خور توجه است. پژوهش درباره این آثار هم دید کاملتری از مولفههای شعر دوره بازگشت به ما میدهد و هم ما را با اندیشهها، عقاید، نوع نگرش، و توانمندیهای ادبی وی آشنا میکند. بررسی خداوندنامه به عنوان یک اثر بلند حماسی با مضمون دینی میتواند گامی در جهت رسیدن به این مهم باشد. اهداف پژوهش هدف از انجام این پژوهش بررسی محتوای مطالب خداوندنامه، عناصر حماسی به کار رفته در آن، و مولفههایی است که آن را در دسته حماسههای دینی قرار میدهد.
پیشینه پژوهش
طبق بررسیهای انجام گرفته تعداد بسیار کمی مقاله درباره شخصیت و زندگی فتحعلیخان صبا و بررسی شهنشاهنامه وی نوشته شده که عمدتا تاریخ نگارش آنها به سالهای دور برمیگردد. و غیر ازمقالهای با عنوان »شیوههای تقلید صبای کاشانی در خداوندنامه از شاهنامه فردوسی« به قلم محمدرضا نجاریان و حمیدرضا نفر و چند پایاننامه که تنها به تصحیح انتقادی متن اثر پرداخته بودند، پژوهش دیگری درباره خداوندنامه صبا یافت نگردید. لذا بر آن شدیم که نگاهی موشکافانهتر به محتوای این اثر و داستانی که روایت میکند داشته باشیم و مولفههای حماسی بودن و حماسه دینی بودن را در آن بررسی کنیم. روش و مسیر پژوهش این پژوهش به روش اسنادی و با شیوه تحلیلی-توصیفی انجام گرفته و در آن از منابع و امکانات کتابخانهای استفاده شده است.
بحث
• فتحعلیخان صبا فتحعلیخان کاشانی متخلص به صبا از پرکارترین شاعران قرن دوازدهم و ملکالشعرای دربار فتحعلیشاه قاجار بوده است. طبق گفته بهار در مقدمه گلشن صبا وی در حدود سال 1179 یا .1180 در کاشان به دنیا آمد. پدرش آقا محمد خان دنبلی ضرابی که اصالتا اهل آذربایجان بود، عاملیت ضرابخانه کاشان را در دست داشت. او در جوانی به شغل پدر علاقهای نشان نداد و به شعر روی آورد. در جوانی از شاگردان صباحی بیدگلی بود و نزد وی فنون شعر و ادب را آموخت. صبا درباره خود میگوید:»در کودکی بسیار مواظب درس و مشق بودم چنانکه در شانزده سالگی به خوشنویسی مشهور گشتم، دیوان حافظ را سراپا از بر داشتم و طبعم چنان روان بود که به جای نثر با نظم گفتگو میکردم.« - موریه، - 45 :1354 فتحعلی خان تحت تاثیر صباحی بیدگلی و همنشینی با سحاب، نشاط اصفهانی، آذر بیگدلی، مجمر، وصال شیرازی، و هاتف که همگی از شعرای دوره بازگشت بودند، به سبک قدما گرایش پیدا کرد. او را از شاخصترین شاعران عصر بازگشت میدانند.
