بخشی از مقاله
راسته خفاش ها
خفاش ها پستاندارانی هستند که می توانند مانند پرندگان در هوا پرواز کنند. در این پستانداران استخوان های بازو، کف دست و انگشتان بسیار دراز است و سطح آنها پوشیده از غشاء پوستی ای است که پرده بالی نامیده می شود . در اغلب خفاش ها پرده پوستی دیگری به نام پرده دمی وجود دارد که فضای بین پاها و تمام یا قسمتی از دم را می پوشاند. این پرده ها اغلب شفاف و بدون مو هستند.
خفاش هابعد از انسان وسیع ترین پراکندگی را در سطح کره زمین دارند و بعد از جویندگان ، بیش ترین تعداد گونه را شامل می گردند. با وجود قدرت بینائی ضعیف، آنها قادرند در تاریکی مطلق به راحتی پرواز نمایند و مسیر حرکت و طعمه خود را تشخیص دهند. برخلاف پرندگان که با بالا و پائین بردن بالها پرواز می کنند. پرواز خفاش ها مانند شنا کردن در هوا است . قدرت مانور خفاش ها در فضا بیش از پرندگان است، این توانائی در تغییر سرعت ناگهانی، ایستادن در هوا، شکار طعمه، و معلق زدن و تغییر جهت سریع می باشد. سیستم بازیابی امواج (Echo-Location) که مانند رادار عمل می کند، خفاش ها را قادر به انجام این عملیات کرده است. امواج ماوراء صوت که به وسیله دهان یا بینی تولید می گردد پس از برخورد به اجسام مختلف، به وسیله گوش ها که ساختمان پیچیده ای دارند دریافت می گردد، به این ترتیب مسیر حرکت و موقعیت شکار مشخص می شود. خفاش ها شب گرد هستند، آنها روز را در محل های تاریک به سر می برند اغلب آنها در موقع استراحت سرشان به طرف پایین اویزان است. همه
خفاش ها پس از تاریک شدن هوا استراحتگاه خود را ترک نموده، اغلب برای نوشیدن آب به طرف تالاب ها و رودخانه ها پرواز می کنند.
بعضی از خفاش ها در فصل زمستان مسافت زیادی (گاهی متجاوز از 1500 کیلومتر) را طی نموده و به مناطق گرمسیر مهاجرت می کنند، برخی دیگر به مجرد سرد شدن هوا به خواب زمستان فرو می روند در موقع خواب زمستانی درجه حرارت بدن آنها به شدت کاهش می یابد. (در موقع استراحت نیز درجه حرارت بدن خفاش ها نسبت به زمانی که پرواز می کنند پائین تر است). جفت گیری در خفاش هائی که خواب زمستانی دارند، معمولاً در پاییز شروع می شود ولی رهاسازی تخمک در ماده ها اوایل بهار صورت می گیرد . بنابراین اسپرم زمستان را در دستگاه تناسلی ماده می گذارند و جنین در بهار تشکیل می گردد. تعداد بچه ها کم و معمولاً یک و گاهی دو بچه در سال است.
خفاش ها رژیم ها ی غذایی متفاوتی دارند که شامل میوه ها، حشرات و خون حیوانات است، خفاش های ایران به استثنای یک گونه که میوه خوار است بقیه حشره خوارند. این خفاش ها حشرات را بوسیله پرده های بالی و دمی که مانند تور حشره گیری عمل می کنند، گرفتار کرده یا مستقیماً توسط دهان شکار می نمایند.
ارزش اقتصادی: خفاش های ایران حیوانات بسیار مفیدی هستند، آنها با خوردن تعداد زیادی از حشرات مضر، نقش مهمی در کنترل بیولوژیک آفات و بیماریها ایفا می کنند و در اکوسیستم طبیعی دارای جایگاه ویژه ای هستند. از طرف دیگر نباید خفاش ها را فقط بعنوان یک راسته از پستانداران با گونه های فراوان نگریست. بلکه آنها مجموعه ای از اشکال بیولوژیک مختلف برای تحقیقات علمی به شمار می آیند. خفاش ها به بیماری هاری حساس و قابل ابتلاء هستند ولی معمولاً به انسان یا حیوانات حمله نمی کنند.
وضعیت فعلی: دشمنان طبیعی خفاش ها، مارها و پرندگان شکاری هستند. داشتن زندگی شبانه و حرکات غیرمعمول، تصویر نادرستی از خطرناکی و شرارت خفاش ها در اذهان مردم عامی و خرافاتی ایجاد کرده است. این گونه افراد، با تخریب زیستگاه و فراری دادن خفاش ها لطمه زیادی به این حیوانات مفید وارد می سازند. تخریب زیستگاه استفاده نابجا از سموم حشره کش و تغییر در معماری ساختمانها (در گذشته اکثر خانه ها دارای شیروانی و یا محل هائی برای زندگی خفاش ها بودند) باعث گردیده اند که نسل خفاش در کشور ما به سرعت رو به کاهش بگذارد.
راسته خفاش ها در ایران 7 خانواده و 38 گونه را شامل می شود:
خانواده خفاش های میوه خوار
PTEROPODIAE
این خفاش ها جثه ای بزرگ پوزه ای دراز و چشم هایی درشت دارند بزرگ ترین خفاش های دنیا در این خانواده قرار دارند.
خانواده خفاش میوه خوار در ایران دارای یک گونه است.
خفاش میوه خوار (تابلو 3) Rousethis aegypialus
Egyptian fruit bal
مشخصات : این خفاش بزرگ ترین خفاش ایران است. پوزة دراز و سری شبیه سگ گوش های گرد و فاقد گوشک ، چشم های درشت و دمی کوتاه دارد، پردة دمی بسیار کم رشد، رنگ موها در پشت قهوه ای کم رنگ و زیر بدن روشن تر است.
اندازه ها: طول سر و تنه 100 تا 150 میلی متر دم 10 تا 18 میلی متر، ساعد 82 تا 99 میلی متر.
زیستگاه: غارها شکاف سنگ ها و شاخة درختان واقع در مناطق بلوچی و ساحلی جنوب.
پراکندگی: در ایران مناطق سواحلی بلوچستان تا بوشهر جهرم و جزیره قشم.
پراکنش جهانی: شمال آفریقا ، غرب آسیا تا پاکستان.
عادات: در اوایل غروب و گاهی در روشنایی روز شروع به پرواز می کنند. پروازشان مستقیم و شبیه پرواز کلاغ است.
غذا: از میوه هائی مانند کنار، خرما، انبه، موز، شهد و گرده گل ها تغذیه
می کنند. فاصلة بین استراحتگاه و محل تغذیه اغلب زیاد است. این خفاش ها معمولاً پس از تمام شدن منبع غذا به محل دیگری می روند.
تولید مثل: احتمالاً در تمام فصول قادر به تولید مثل هستند، غالباً در اوایل زمستان جفت گیری می کنند. مدت آبستنی 15 تا16 هفته است و یک بچه
می زایند.
خانواده خفاش های دم موشی
RHINOPOMATIDAE
این خفاش ها دمی دراز و باریک دارند که حداکثر یک سوم آن را پردة دمی پوشانده و بقیه آن آزاد است. این دم به عنوان حس لامسه به خصوص زمانی که حیوان از عب به داخل شکاف های باریک می خزد. استفاده می شود. صورت خفاش های دم موشی شبیه به سگ است و در ناحیه بینی آنها قسمت برهنه ای به شکل مثلث وجود دارد. بال ها نسبتاً باریک اند و پروازی مستقیم و سریع دارند. این خفاش ها در مناطق گرم جنوب کشور زندگی می کنند و خواب زمستانی ندارند.
خانواده خفاش های دم موشی شامل 3 گونه است که هر سه گونه در ایران وجود دارد.
خفاش دم موشی کوچک Rhinopoma hardsickii
Lesser moused-tailed bat
مشخصات: جثه متوسط و گوش های نسبتاً بزرگ و پهنی دارد که بوسیله یک نوار پوستی به هم وصل اند . گوشک ها بزرگ دم دراز و باریک، پردة دمی کوتاه و فقط قسمت کمی از قاعدة دم را می پوشاند . قسمت انتهائی شکم و پشت بدون مو است . رنگ موها در قسمت پشتی گرم متمایل به خاکستری و زیر بدن کرم روشن است.
اندازه ها: طول سر و تنه 55 تا 75 میلی متر، دم 55 تا 70 میلی متر ساد 46 تا 63 میلی متر.
زیستگاه: غارها، شکاف سنگ ها، معمولاً قسمت های روشن غار را ترجیح می دهد.
پراکندگی: در ایران از جنوب اهواز تا دریاچه پریشان واقع در کازرون مشاهده می شود.
پراکنش جهانی: شرق و شمال آفریقا، جنوب آسیا.
عادات: در اواخر غروب پرواز می کنند و به تندی بال می زنند به صورت انفرادی یا دسته جمعی زندگی می کنند . در محل زندگی فضولات انباشته شدة زیادی به چشم می خورد که نشانة زندگی چندین نسل است . خواب زمستانی ندارند.
تولید مثل: در اواخر زمستان جفت گیری می کنند. رشد جنین بلافاصله شروع می شود . مدت آبستنی حدود 4 ماه است و معمولاً هر بار یک بچه
می زایند.
خفاش دم موشی بزرگ Rinopoma micriphyllum
Greater mouse-tailed bat
مشخصات: شباهت زیادی به گونة قبلی دارد. ولی جثة آن بزرگ تر و دم کوتاه تر و کلفت تر است.
اندازه ها: طول سر و تنه 79 تا 80 میلی متر، دم 48 تا 62 میلی متر، ساعد 60 تا 70 میلی متر.
زیستگاه: غارها، شکاف سنگ ها و ساختمانهای متروک.
پراکندگی: در ایران از منطقه دهلران تا جنوب اهواز، شیراز ، جهرم و لارستان پراکندگی دارد.
پراکنش جهانی: شمال آفریقا ، غرب آسیا تا هندوستان.
عادات: شبیه گونه قبلی.
خفاش دم موشی مسقطی Rhinopoma muscalellum
Muscat mouse-tailed bat
مشخصات: از نظر شکل ظاهری شباهت زیاید به خفاش دم موشی کوچک دارد. تفاوت ظاهری در قسمت برهنة روی بینی است که در این خفاش کاملاً واضح است در صورتی که پوسته بینی در خفاش دم موشی کوچک آشکار نیست.
اندازه ها: طول سر و تنه 45 تا 60 میلی متر، دم 46 تا 51 میلی متر، ساعد 44 تا 54 میلی متر.
زیستگاه: مانند گونه قبلی
پراکندگی: در ایران از سیستان ، بلوچستان ، جهرم ، پشت کوه لرستان، اهواز و ایلام گزارش شده است.
پراکنش جهانی: آسیای جنوب غربی
عادات: در اواخر غروب پرواز می کند، پروازی غیرمعمول و با بالا و پایین رفتن زیاد، که شباهت به پرواز پرندگان کوچک دارد. معمولاً در فاصلة 6 تا 9 متری زمین پرواز می کند.
تولید مثل: نظیر خفاش دم موشی کوچک.
خانواده خفاش های مقبره ای
EMBALLONURIDAE
در این خفاش ها دم از وسط سطح پشتی پردة دمی خارج می شود (در سایر خفاش ها دم از لبة انتهائی پرده دمی خارج می شود) این پرده به صورت غلافی نصف دم را احاطه می کند. ولی نصف دیگر دم آزاد است، با جلو و عقب بردن پاها، پردة دمی بر روی مهره های دم به جلو یا خفاش های مقبره ای را می توان از جثة بزرگ و پرواز قوی و پر صلابتشان که مانند کلاغ است تشخیص داد.
از این خانواده 2 گونه در ایران زندگی می کند.
خفاش مقبره ای شکم برهنه (تابلو 3) Taphozous mdiventris
Naked-bellied tomb bat
مشخصات: جثه ای بزرگ دارد و بعد از خفاش میوه خوار بزرگ ترین خفاش ایران است . دارای پوزة کوتاه گوش هایی نسبتاً کوچک و گوشک کوتاه که در انتها پهن می گردد. دم کوتاه است و پردة دمی نیمی از آن را می پوشاند. رنگ موهای پشت قهوه ای روشن با خالهای سفید و موهای شکم کاملاً سفید است. قسمت های انتهائی پشت و شکم لخت و بی مو هستند.
اندازه ها: طول سر و تنه 80 تا 9 میلی متر، دم 28 تا 40 میلی متر، ساعد 74 تا 82 میلی متر.
زیستگاه: ساختمانهای تاریک، غارها ، شکاف سنگ ها و سوراخ درختان.
پراکندگی: در ایران وجود آن از ورامین، خرمشهر و ماه شهر گزارش شده است.
پراکنش جهانی: شمال و غرب آفریقا غرب تا جنوب شرقی آسیا.
عادات: قبل از تاریک شدن هوا با پروازی آرام در ارتفاع بالا (60 تا 90 متری سطح زمین) پرواز می کند و با تاریک شدن هوا از ارتفاع خود می کاهد. مانورهای جالبی در هوا می دهد. در موقع استراحت بسیار فعال و پرسروصدا است و با مهارت زیادی چهار دست و پا به اطراف می رود. احتمالاً خواب زمستانی ندارد، زمستان را به مناطق گرم تر مهاجرت می کند.
تولید مثل: از نحوه تولید مثل این خفاش اطلاع زیادی در دست نیست.
خفاش مقبره ای معمولی Taphozous per foratus
Egyptian tomb bat
مشخصات: شباهت زیادی به گونة قبلی دارد با این تفاوت که جنثة این خفاش کوچک تر بوده و قسمت لخت در انتهای پشت و شکم وجود ندارد. طول ساعد که در گونه قبلی متجاوز از 68 میلی متر است در این گونه کوتاه تر است.
اندازه ها: طول سر و بدن 72 تا 83 میلی متر، دم 21 تا 27 میلی متر ، ساعد 61 تا 65 میلی متر.
زیستگاه: غارها، شکاف سنگ ها و ساختمانهای متروک.
پراکندگی: در ایران وجود آن از میناب و شمال بندر لنگه گزارش شده است.
پراکنش جهانی: شمال و شرق آفریقا ، غرب آسیا تا هندوستان.
عادات: ناشناخته و به احتمال زیاد شبیه گونه قبلی است.
خانواده خفاش های نعل اسبی
RHINOLOPHIDAE
علامت مشخصه این خفاش ها نداشتن گوشک در گوش، وجود زائدة برگ مانندی بر روی پوزه و سوراخ های بینی است. این زائده ها نقش بسیار مهمی در سیستم تولید امواج که قبلاً به آن اشاره گردید ایفا می کنند. برگه بینی شامل سه قسمت است:
1- قسمت پهن و مسطح پایین برگه که شباهت زیادی به نعل اسب دارد.
2- وسط برگ که شبیه زین است.
3- قسمت بالای برگه که شبیه نیشتر است.
برگه بینی در گونه های مختلف اشکال متفاوتی دارد و اغلب به منظور تشخیص گونه ها مورد استفاده قرار می گیرد. خفاش های نعل اسبی اغلب به صورت اجتماعی در غارها زندگی می کنند. در مناطق معتدل و سردسیر خواب زمستانی دارند. در بعضی از گونه ها در موقع خواب زمستانی درجه حرارت بدن که معمولاً 40 درجه سانتی گراد است به 4 درجه تنزل می کند. در موقع خواب زمستانی بال ها در اطراف بدن تا می خورد و حیوان به شکل یک گلابی آویزان شده از سقف در می آید. (بطور کلی در موقع استراحت سرشان به طرف پایین است و از سقف آویزان می شوند). این خفاش ها امواج صوتی را به جای دهان از سوراخ های بینی بیرون می فرستند، به همین علت بر خلاف اغلب خفاش ها معمولاً دهانشان بسته است.
از این خانواده تعداد 6 گونه در ایران مشاهده شده است.
خفاش نعل اسبی بزرگ (تابلو 3) Rhinoloplus fernumequinum
Greater horseshoe bat
مشخصات : این خفاش بزرگ ترین خفاش نعل اسبی ایران است. گوش ها بزرگ ، نوک دار و فاقد گوشک اند. برگه بینی از جلو شبیه ویولن است، و برجستگی قسمت بالای زین از پهلو کوتاه و گرد به نظر می رسد. رنگ موهای شکم قدری روشن تر است.
اندازه ها: طول سر و تنه 53 تا 69 میلی متر، دم 28 تا 43 میلی متر، ساعد 51 تا 61 میلی متر، وزن 5/16 تا 28 گرم.
زیستگاه: غارها، معادن، ساختمانهای تاریک و قنات های مجاور درخت زارها و بوته زارها.
پراکندگی: این خفاش ها از اکثر مناطق کشور بجز سیستان و بلوچستان و خوزستان گزارش شده است.
پراکنش جهانی: بخش وسیعی از اروپا، آسیا و شمال آفریقا.
عادات: اوایل شب در ارتفاع پایین (1 تا 3 متر) شروع به پرواز می کند. پرواز شبیه پروانه و بدون صدا انجام می گیرد. معمولاً به صورت کلنی زندگی
می کنند. در موقع استراحت به وسیله پا از سقف آویزان می شود و هیچ وقت در شکاف ها پنهان نمی شود. در فصل زمستان بطور دسته جمعی با رعایت فاصله ای که مزاحم هم نباشند، بال ها را به دور هم می پیچانند و به حالت آویزان به خواب زمستانی فرو می روند . گاهی اوقات در روزهای گرم زمستان از خواب بیدار می شوند و برای تغذیه به بیرون غار می آیند.
غذا: از حشرات کوچک و بزرگ مانند پروانه و سوسک تغذیه می کند. حشرات کوچک را در هوابه وسیله بال می گیرد یا گاهی حشرات را از روی دیوار با دهان بر می دارد.
تولید مثل: جفت گیری در پاییز شروع می شود و پس از وقفه ای که به علت خواب زمستانی به وجود می آید، تا اوایل بهار ادامه دارد. رهاسازی تخمک در اوایل بهار صورت می گیرد و بلافاصله آبستنی شروع می شود . پس از 75 روز یک بچه می زاید . نوزاد در موقع تولد کور است و به مدت 3 تا 7 روز به مادر می چسبد . چشم ها پس از 7 روز باز می شوند. در یک ماهگی قادر به پرواز است. در یک سالگی بالغ می شود . طول عمر این خفاش 20 سال است.
خفاش نعل اسبی کوهستانی Rhinolo phus blasii
(خفاش نعل اسبی پتر) Blasiu’s horseshoe bat
مشخصات: جثه کوچک تر از خفاش نعل اسبی بزرگ است. زین از پهلو بلند و نوک تیز و نیشتر مثلثی شکل است. موهای نرم و انبوهی دارد رنگ آنها در پشت قهوه ای و زیر شکم کرم روشن است.
اندازه ها: طول سر و تنه 44 تا 57 میلی متر، دم 24 تا 5/26 میلی متر، ساعد 45 تا 51 میلی متر.
زیستگاه: غارها، قنات ها و سایر مکانهای تاریک.
پراکندگی: در ایران از مناطق شمال خراسان ماکو اصفهان فارس و کرمان گزارش شده است.
پراکنش جهانی: اروپا آسیا و آفریقا
عادات: ناشناخته و احتمالاً مشابه «خفاش نعل اسبی کوچک».
خفاش نعل اسبی بخارائی Rhinolophus bocharicus Bokhara horscshoe bat
مشخصات: شباهت زیادی به خفاش نعل اسبی بزرگ دارد ولی جثة آن کوچک تر است . برجستگی بالای زین از پهلو گردتر به نظر می آید.
اندازه ها: طول سر و تنه 51 تا 56 میلی متر، دم 25 تا 30 میلی متر، ساعد 49 تا 52 میلی متر.
زیستگاه: غارها قنات ها و سایر جاهای تاریک.
پراکندگی: تاکنون فقط از پارک ملی تندوره واقع در شمال خراسان گزارش شده است.
پراکنش جهانی: مناطقی از افغانستان و ترکمنستان.
خفاش نعل اسبی کوچک Rhinoloplus hipposideros
Lesser horseshoe bat
مشخصات: از تمام خفاش های نعل اسبی کوچک تر است. شباهت زیادی به خفاش نعل اسبی بزرگ دارد ولی جثه آن بسیار کوچک تر و ظریف تر است . برجستگی بالای زین از پهلو کوتاه تر به نظر می رسد. رنگ موهای پشت
قهوه ای و زیر شکم قدری روشن تر است.
اندازه ها: طول سر و تنه 40 تا 45 میلی متر، دم 25 تا30 میلی متر، ساعد 34 تا 42 میلی متر، وزن 5/3 تا 10 گرم.
زیستگاه: غارها ساختمانهای تاریک ، قنات ها
پراکندگی: در ایران مناطق جنگلی خزر، آذربایجان ، باختران ، فارس، بلوچستان.
پراکنش جهانی: اروپا، آسیا و شمال آفریقا.
عادات: اواخر غروب در نزدیکی سطح زمین (1 تا 3 متر) پرواز می کند. بال زدن آن سریع تر از خفاش نعل اسبی بزرگ است و در حین پرواز مرتباً تغییر جهت می دهد. سایر خصوصیات ، تغذیه و تولید مثل شبیه خفاش نعل اسبی بزرگ است. طول عمر این خفاش 15 سال است.
