بخشی از مقاله
چکیده
سرمایه را می توان یکی از مشخصه های توسعه پایدار دانست به گونه ای که در یک جامعه پایدار،درجه بالاتری از سرمایه اجتماعی وجود دارد. سرمایه اجتماعی محصول تعاملات اجتماعی است که هم به لحاظ کمی وکیفی در میان شبکه های اجتماعی در راسته های تجاری- سنتی از وسعت و عمق بیشتری برخوردار است زیرا حس همبستگی اجتماعی، اعتماد بین شهروندان وکنترل غیر رسمی که امروزهمگی در بحث های نظری از مولفه های سرمایه به شمار می روند که در بازار ها شکل می گیرند و انتظام می یابند. هدف مقاله حاضر ارزیابی نقش بازار ها بر افزایش سرمایه اجتماعی است. این مقاله ماهیتا کاربردی بوده و به روش توصیفی-تحلیلی به موضوع خواهد پرداخت. برای تحقیق از روش اسنادی و روش هایی مبتنی بر مطالعه میدانی با بهره گیری از مدل سوات استفاده شده است و منطقه مورد مطالعه بازار خانلق یکی از بازار های قدیمی شهر شیروان می باشد، تحقیق حاضر نشان می دهندکه در راسته بازار یکی از مسیر های شلوغ شهری می باشد افراد زیادی در طی شبانه روز برای تامین نیاز های خود به آن مراجعه می کنند و همان طور که می دانید سرمایه اجتماعی با تعاملات اجتماعی و برخوردهای مثبت اجتماعی رابطه مستقیم داردو عواملی چون اعتماد، اشتغال،مشغولیت مدنی،شبکه های اجتماعی،شاخص های معتبری برای تعاملات مثبت توسعه اجتماعی و سلامت اجتماعی که همه همه جزءشاخص های سرمایه اجتماعی هستنددر این راسته بازاربه دلیل قدیمی و سنتی بودن آن به صورت مطلوب یافت می شودکه منجر به افزایش آگاهی شهروندان،افزایش حضوردر عرصه های عمومی،افزایش اعتماد در توسعه پایدار سرمایه اجتماعی میگردد.
مقدمه
سرمایه اجتماعی ریشه در تعاملات اجتماعی داردو افزایش سطح تعاملات اجتماعی سبب افزایش سطح سرمایه های اجتماعی در فضاهای شهری می گردد.یکی از عواملی که می تواند موجب افزایش سطح تعاملات شود حرکت عابر پیاده در فضاهای شهری است. اما امروزه با سلطه اتومبیل در شهرها موضوع عابر پیاده به فراموشی سپرده شده است وبا افزایش حجم آمد و شد وسایط نقلیه، مردم قلمرو اجتماعی خود در فضا های شهری را کوچکتر می پندارند و تعاملات اجتماعی در سطح پایین تری قرار می گیرد. فضاهای شهری سرزنده زمینه-ساز تعاملات اجتماعی بین افراد جامعه میگردند. حذف مولفه فضا از ارتباطات عمومی در عصر حاضرو کمرنگ شدن اهمیت فضاهای عمومی شهرها نسبت به دورههای تاریخی گذشته موجب کمرنگتر شدن سرزندگی فضاها و حذف بسیاری از تعاملات اجتماعی در فعالیتهای روزمره شده است. بازار به عنوان فضایی عمومی در ایران مهمترین مکان برگزاری جشنها و مراسم بودهاست, و علاوه بر یک مرکز تجاری، محل تمرکز حیات جمعی، محل فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، مذهبی و سیاسی نیز محسوب میشود. پس از مرور مفاهیم و نظریات مربوطه مدل نظری تحقیق تدوین گردیده تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین 2نفر یابیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها می شود واین نوع واکنش برای هردو نفر شناخته شده است.
بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرد.البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد.به عنوان نمونه تعاملات اجتماعی وبرقراری ارتباط می تواند یک موضوع فیزیکی یک نگاه یک مکالمه وارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها وفعالیت های متناسب و درنتیجه نقش پذیری مردم درفضا وعضویت آنها در گروه ها وشبکه های اجتماعی است.میزان موفقیت فضاهای شهری با میزان استفاده از پان فضا وحضور انسان درآن متناسب است.درواقع معماری وشهرسازی باید به جای افتراق وجدایی در پی افزایش تعاملات اجتماعی وهمبستگی انسان ها باشد.اما آنچه امروزه در اغلب فضاهای شهری باآن روبرو هستیم کاهش روابط ومشارکت اجتماعی ساکنان در این فضاست.دراین تحقیق باتوجه به پایین بودن سطح تعاملات اجتماعی دراین فضاها - بازارهای سنتی در مقابل مراکز خرید امروزی - به عنوان مسأله اصلی تحقیق،سعی شده به دنبال راه حل مناسب برای این مساله از طریق شناسایی و ارزیابی مولفه های مختلف بااستفاده از مطالعات میدانی و روش همبستگی باشیم.طبقه بندی مولفه های کیفی سازنده بازارهای سنتی ومراکز خرید امروزی واستخراج متغیرها - مولفه های کیفی سازنده بازارهای سنتی چون:کارایی،نفوذپذیری،فرهنگ،امنیت وخوانایی - ارزیابی وارزش شذمل گذاری متغیرهای شخصیت دهنده به مکان های مردمی وتأثیرگذار در تعاملات اجتماعی و در مقیاس محلی هدف اصلی این پژوهش است تا ازاین طریق بتوان به تقویت وتوسعه این فضاها به عنوان مجراها وکانال های دربرگیرنده مکان ها وجنبه های اجتماعی قوی پرداخت.از سوی دیگر طراحان محیط همواره با ابعاد مختلفی در طراحی فضاهای عمومی روبرو هستند وآنچه اهمیت پیدا می کند اینست که از میان انواع مولفه های تأثیرگذار برتعاملات اجتماعی در بازارهای سنتی درمقابل مراکز خرید امروزی،کدامیک نقش مهمتری دارد.
-2تعاریف وبیان نظری مسئله:
2-1 بازارها
واژه بازاربه لحاظ واژه شناسی می تواند تاکید بیشتری بر ایرانی بودن این عنصر شهری باشد - مومنی، . - 1373 واژه بازار، به معنی محل خرید و فروش و عرضه انواع کالاست. در فارسی میانه به آن "وازار" و درفارسی پهلوی " واچار" و در پارسی هخامنشی به آن "آباکاری" - مرکب از "آبا" به معنی محل اجتماع و"کاری" به معنی چریدن و گردیدن است - ، گفته میشده است. واژه بازار از ایران به اکثر زبانها از جمله انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، روسی و از طریق پرتغال و در دوران قرون وسطی که ارتباط زیادی بین ایران و پرتغال وجود داشت، راه یافته است.
2-2پیدایش و پیشینه بازار
بر اساس اسناد ومدارک موجود، پیشینه بازارها در ایران به چند هزار سال قبل از میلاد می رسد. بر اساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اوایل قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی بازارهایی دایمی با فضای ساخته شده وجود داشت. از دوره سلجوقیان به بعد شاهد شکوفایی بازار در فضاهای شهری ایران می شویم و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت کامل و توسعه روابط خارجی و گسترش مبادلات تجاری، رونق بازار به اوج خود می رسد [1 ].
2-3ساختاربازار
در کالبد بازار، فضاهای متنوع و گوناگونی حضور دارند. مساجد، تکایا، کاخها، کاروانسراها ، مراکز دینی، مدارس، کتابخانه ها سقا خانه ها، قلاع و استحکامات دفاعی جزیی از ساختار بازار اصلی شهر می باشند . علاوه بر اینها ، فضاهای دیگری چون قهوه خانه ها ، حمام و بیمارستان - در برخی بازارها - یافته اند. عنصر بازار تنها وجه مشخصه یا خصیصه اصلی و بهترین معیار اصالت شهرهای شرقی اسلامی است - ضیا توانا، . - 1380 با مقایسه بازار و سایر فضاهای مشابه در دیگر کشورها، می توان گفت که اساس شکل گیری میدان های شهرهای ایتالیا، فرانسه و... مبتنی بر مقابله با قصر حکومتی و در هر حال برای مشارکت در تصمیم گیری عمومی و به خاطر وزنه اقتصادیش بوده است. و در "هیروبا" هسته حیاتی شهر ژاپنی، شکل گیری در پناه مراجع مذهبی بوده است. اما بازارهای ایرانی، گویای گردهمآیی همه عوامل تعیین کننده می باشند. در حقیقت، جمع آوری مراکز اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و مراکز اصلی فرهنگی شهر در زیر چتری به نام بازار پدید های است منحصر به ایران - فلامکی، 1374 - .بازار در شهرهای قدیمی ایران هیچگاه، از پیش به صورت کامل طرح نمی شده و آماده پذیرفتن انعطا فهای زیادی در زمینه فضایی و کاربردی بوده است.[ 2 ] بازارها عموما به وسیله معابر اصلی به دروازه های شهر وصل شده است و در فاصله بین دروازه های شهر و بازار، محلات مسکونی استقرار یافته اند. مجموعه بازار همانند ستون فقراتی در درون بافت ارگانیک شهر ریشه دوانده است، ضمن اینکه انشعابات فرعی بازار در امتداد راسته های اصلی گسترده شده و تا درواز ه های شهر رسیده است. بدین ترتیب بازار نظام حیات شهری را تغذیه کرده و تداوم می بخشد.
بنای بازارها و توسعه آنها در بعضی مواقع با اهداف مذهبی صورت می گرفت و اغلب جنبه ی وقفی داشت. در اکثر مواقع این بازارها برای تأمین بودجه نگهداری بناهای مهم مذهبی و موسسه های خیریه ساخته می شدند. البته گاهی اوقات نیز جنبه سیاسی نیز می یافت تا اعتبار اجتماعی بانی آن را ارتقا بخشد. در شهرهای اسلامی، بین فضا های مقدس و مکان زندگی که عالی ترین نمونه اش بازار است، فاصله ای وجود ندارد. یکی دیگری را تضمین میکند و آن را به تحرک وا میدارد و هر دو نیزمتفقا در یک فضا جمع می شوند.
2-4بازار به مثابه فضای شهری سرمایه ساز اجتماعی
بازار یکی از عینی ترین نمودهای معماری وشهرسازی سنتی ایران است که به عنوان ستون فقرات و قلب تپنده شهر،ایفای نقش می کند. بازار اصلی شهر معمولا در امتداد مهمترین راه های شهر شروع شده و تا مرکز شهر امتداد می یابد. در شهرهای سنتی ایران، بازار نمود عینی پیدایش فضاهای جمعی وبالتبع عنصری سرمایه ساز در ابعاد اجتماعی و اقتصادی به حساب می آمده است. موقعیت و جایگاه شهری بازار و فضاها و مراکز مهم شهر در امتداد آن و هم چنین اهمیت نقش و منزلت بازاریان در زندگی شهری باعث می شد که بازار صرفا در حد یک فضای اقتصادی باقی نماند، بلکه تبدیل به فضایی برای بسیاری از فعالیت های اجتماعی شود. از جمله مکانی برای مراسم عزاداری و جشن های ملی و مذهبی. ضمن این که فضای مطلوب داخلی و سرپوشیده آن می توانست به مکانی برای تفریح و گذران اوقات فراغت تبدیل شود. [3]
2-5عناصر کالبدی و عوامل فرهنگی- مذهبی سرمایه ی اجتماعی ساز در بازار
محور های اصلی بازار. مراسمی که در این مکان ها به اجرا در می آید باعث تجمع مردم، همدردی و تعاملات اجتماعی در این مکان ها می شود. به طور مثال نمازهای پنج گانه، روزه، مراسم عاشورا و تاسوعا، جشن ها و سوگوار یها، مراسم اعتکاف، خطبه ها و رابطه بازارها با سوگواری ها که مسیر و محل هیات های عزاداری در دهه محرم است، همگی عواملی سرمایه ساز در عناصر کالبدی مذکور می باشند.
2-6کارکردهای بازار
بازار به مفهوم حقیقی اش، مجموعه ای از دکان هایی است که توسط یک فضای سرپوشیده به یکدیگر وصل می شوند و به مفهوم مجازی، گستره ای گوناگون از معانی را دربرمی گیرد : از اعتبار تا قدرت، از شایستگی تا رونق، از آراستن تا زد و خوردکردن و خود جلوه دادن .[4] درشهرهای قدیم ایران، بازار مهم ترین محور ارتباطی شهر به شمار می رفت. اکثر فعالیت ها و رفت و آمدها در سطح شهر در مجموعه بازار اتفاق می افتاد. بازار مهمترین کانال ارتباطی بین شهروندان بود که علاوه بر مبادله کالا و سرمایه، بیشترین حجم اطلاعات و اخبار نیز در آن مبادله می شد و یا توسط حکومت به اطلاع مردم می رسید.
شکل :1 ماخذ:فلامکی،1371
2-7تعریف سرمایه اجتماعی:
مفهوم سرمایه اجتماعی مفهوم پیچیده و تا حدی مبهم و چندوجی است این ویژگی سبب مناقشه آمیز شدن بحث و انتقادات زیادی نسبت به آن شده است. انسان به طور ذاتی در طول تاریخ حیات خود در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را برطرف ساخته و، هر چه در طول زمان به جلو رفته، دریافته است که این روابط متقابل می تواند سبب تأمین بهتر این نیازها گردد؛ در نتیجه، این کنش های متقابل ابعاد گسترده تر و پیچیده تری پیدا کرد ه اند. اثرهای این کنش های متقابل تا حدی است که حذف آ نها زندگی را غیر ممکن می سازد. در این میان، دانشمندان علوم اجتماعی، با نگرشی کنجکاوانه ، درجوامع به شناسایی کنش ها پرداخته اند و به مجموعه عواملی پی برد ه اند که به وسیله آن ها طیف وسیعی از فرایند های اجتماعی قابل تبیین و تحلیل است و این عوامل را سرمایه اجتماعی نامیده اند. واژه سرمایه اجتماعی دربرگیرنده مفاهیمی چون اعتماد، همکاری ، وهمیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهد وآن ها را به سوی دست یابی به هدفی هدایت می نماید.[5]
2-8مؤلفه های سرمایه اجتماعی:
امروزه دانشمندان به تفکیک انواع مختلف سرمایه، مؤلفه های ویژه ای را برای هر یک از آن ها معرفی می کنند. البته نباید فراموش کرد که حتی در معرفی این مؤلفه ها نیز میان محققان و نویسندگان اختلافاتی وجود دارد . اما در پس تمام این اختلافات همواره مؤلفه های مورد قبولی یافت می شود که عموم نظریه پردازان بر سر آن توافق دارند . برخی از این مؤلفه ها که سازوکارهای چگونگی توسعه آن ها در آموزش عالی، در تحقیق حاضرمورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از:
2-8-1اعتماد اجتماعی:
اعتماد چیست و به چه صورتی در فرآیند توسعه و بهبود محیط فیزیکی -اجتماعی شرکت می کند؟به اعتقاد ازل و تکوریچ - 1995 - اعتماد عبارتست از نوعی طرح آسان سازی که افراد را قادر به انطباق با محیط پیچیده اجتماعی و استفاده از امکانات روز افزون آن می سازد - زتومکا،1384، - 38بنا بر نظر "کلمن" اعتماد قدرت عمل را تسهیل می کند.[ 6 ] بنابراین اعتماد پیش شرط موفقیت عمل مشارکتی است و در نبود آن تحقق مشارکت به سطح نازلی می رسد به نظر فوکویاما کسانی که به هم اعتماد ندارند خمکاری بین آنها فقط تحت فواعد رسمی صورت می گیرد و ناگریز از پذیرش قواعد موافق اقامه دعوا براساس آن هستند.براین اساس اعتم با ارزشهای مشترک پیوند دارد و بالقوه با روابط مبتنی بر قرارداد و اجبار صرفا ناسازگار است در این میان فضاهای مشخص برخورد افراد و کنشگران اجتماعی خود عاملی در افزایش اعتماد بین شخصی است.به بیان دیگر حضور همزمان کنشگران در یک مکان دارای برخی ویژگیهای منحصر به فرد ایجاد کننده اعتماد بین شخصی است که آن را از اشکال دیگر متمایز می کند.[7]
2-8-2امنیت اجتماعی:
امنیت اجتماعی به گونه ای تنگاتنگ با احساس امنیت گره خورده است. یعنی هرگاه شخص احساس کند از هر لحاظ مانند موقعیت شغلی در امنیت است می توان گفت که امنیت اجتماعی وجود دارد. احساس امنیت پدیده ای روانشناختی - اجتماعی است که ناشی از تجربه های مستقیم و غیرمستقیم از شرایط واوضاع محیط پیرامون است.
2-8-3مشارکت اجتماعی:
