بخشی از مقاله
چکیده
انسان اولیه در غار زندگی میکرد،اما کشاورزی در روندی تدریجی انسان شکارچی را از غار بیرون آوردو روی زمین ساکن کرد. ساختن خانه یک ابداع بود که در زمان یکجانشینی انسانهای نخستین شکل گرفت. از توسعه و گسترش خانه-ها شهرها بوجود آمدند و در گسترهای که خانهها کنار هم قرار میگرفتند قوانین لازم ایجاد شد که روابط و مقررات زندگی در شهر را تعریف کرد وهنوز هم میکند . شهرها فقط محل عبور و مرور نیستند، بلکه محیطهایی هستند که ارتباطات چند جانبهای را با ساکنانش برقرار مینمایند. امروزه شهرها به صورت وسیعی گسترش یافتهاند و روز به روز بر تعداد افراد ساکن در شهرها افزوده میشود.
شهرهای اولیه مسیرهایی بسیار ابتدایی برای رفتوآمد شهروندان به خانه، محل کار و اماکن فرهنگی و تجاری داشتند. با گسترش شهرها این روابط نیز پیچیدهتر شد؛ ساختارهای اولیه در هم شکست؛ اماکن تاریخی شهر که روزی هم عملکرد داشتند و هم نماد شهر بودند در پس گسترهی تجددطلبی افراد به اماکن پرت و بلا استفاده تبدیل شدند و مسیرهایی که روزی محل عبور و مرور بودند اینک عملکرد خود را از دست داده و شکلی ناهنجار به سیمای شهر دادهاند. یکی از راهکارهایی که برای خارج ساختن این ابنیهی تاریخی از انزوا در شهر میتوان متصور بود خلق و طراحی راستهی تاریخی میباشد.
به جرات میتوان گفت، بسیاری از بناهای موجود در بافت فرسودهی شهرها گمنام بوده و حتی بسیاری از شهروندان این شهرها نیز از موجودیت این ابنیه بیخبر میباشند. یکی از ضرورتهای شناخت و حفظ آثار تاریخی شهر صیانت از موجویت این ابنیهی تاریخی است و در کنار آن توسعهی گردشگری و صنعت توریسم که این نیز موجبات شکوفایی اقتصادی را سبب میگردد . در مقالهی پیشرو به بحث خلق راستهی تاریخی در شهر میانه با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی میپردازیم؛ بحثی که شاید بتواند کمکی باشد در یافتن برگهای گمشدهی تاریخ شهر میانه.
کلمات کلیدی: بازار، مسیر، راستهی تاریخی، شهر میانه، صنعت گردشگری
.1 مقدمه
زمینهی فکری طرحهای باز زندهسازی شهری تابعی است از یک سلسله شرایط تاریخی که به موقعیت هر شهر مربوط میشود. فضای ساخته شدهی شهر از مجموعه پدیدههایی تاثیرپذیر است که همهی عوامل و متغیرهای آنها در حیطهی معماری و شهرسازی قرار نگرفته است. این پدیدهها در دانشهای دیگری مانند جمعیت شناسی، جامعه شناسی، جغرافیا واقلیم، اقتصاد، مردم شناسی و روانشناسی اجتماعی باز شناخته میشوند که علاوه بر تاثیرگذار بودن میتوانند تاثیرپذیر نیز باشند.[1]شهر بودن تنها به معنای گرد هم جمع شدن تعدادی از بناهای زیبا و زشت در امتداد شبکههای منظم و نامنظم خیابانها نیست . شهر زمانی به معنای واقعی خود دست مییازد که در بیننده ایجاد یک تصویر ذهنی کند به گونهای که قادر به توصیف و یا حداقل به خاطر سپردن شهرباشد. به عبارت دیگر، مکان شهر برای به وجود آمدن نیازمند ساختاری مشخص و بارز است.
قابل درک بودن ساختار شهر به معنای فهم شهر به صورت واضح و روشن است. در گذشته این امر به راحتی میسر بوده است چراکه بازار به عنوان مهمترین مسیر آمد و شد مردم، ستون فقرات شهر را آنچنان قدرتمند به تصویر میکشید که هر بینندهای بدون نیاز به نقشهی شهر به راحتی در آن سیر میکرد و مهمتر از آن، آن را باز میشناخت.بر خلاف شهرهای قدیمی شهرهای امروزی و به اصطلاح مدرن، نه تنها فاقد آن ساختاری هستند که بیننده را به حرکت در دلشان سوق دهند بلکه بیشتر موجب سردرگمی او میشوند. از طرفی، با در نظر گرفتن توسعهی شهرها نامعقول و غیرمنطقی خواهد بود اگر بخواهیم یک راسته و یا ساختار اصلی را به جای شبکهای از مسیرهای متقاطع برای تعریف آن قائل شویم.
حال سوال این است که اگر یکی از ساختارهای اصلی را بازار در نظر بگیریم، چه نوع راستهی دیگری را میتوان برای مکان شدن شهر تعریف کرد؟ مکانی که علاوه بر شکلدهی و سازمان دهی شهر قادر است یک تصویر ذهنی پویا و سیال را برای همیشه در ذهن هر بینندهای ثبت کند؛ حتی اگر این بیننده یک گردشگر خارجی بی هیچ پیش زمینهای از شهر و تاریخش باشد.پرداختن به مسالهی راستهی تاریخی شهر میانه در ابتدا مقولهای دور از ذهن و شاید نامعقول به نظر میرسد. چراکه اولا، میانه شهر کوچکی است که فرض داشتن یک خیابان اصلی و مهم که در طول شهر گسترده شده است، آن را از نیاز به تعریف راستهای دیگر بینیاز میکند؛ و دوما، این شهر به عنوان شهری فاقد آثار تاریخی قابل توجه شناخته شده است که تعریف راستهی تاریخی را شاید غیر ممکن نماید.
حقیقت امر این است که برای مکان شدن یک شهر یا به عبارت دیگر قابلیت تثبیت آن در ذهن هر بینندهای، نمی-توان تنها به یک خیابان اصلی بسنده کرد حتی اگر آن شهر بسیار کوچک باشد. علاوه بر این، با در نظر گرفتن تمدن چندین هزار سالهای که مایه ی مباهات هر ایرانی است، بعید به نظر میرسد که حتی یک شهر از آن خالی از هرگونه اثر تاریخی باشد. بنابراین تعریف یک راستهی تاریخی برای هر شهری را میتوان به عنوان یک اصل در طراحی آن برشمرد. اهمیت این امر تا آن جایی است که پرداختن به آن در طرحهای جامع شهری نیز باید به عنوان یک گزینهی مهم تلقی شود.
ورای این مساله که مکان شدن دوبارهی شهر میانه- که زمانی به دلیل قرار گرفتن در مسیر جادهی ابریشم آنچنان در اذهان ماندگار بود که افرادی چون پوپ و دیالوفوآ از آن یاد کردند- مهمترین عاملی است که خلق راستهی تاریخی را توجیه میکند؛ بلکه رونق و توسعهی صنعت گردشگری که منافع اقتصادی بسیاری را به دنبال دارد نیز به عنوان پیآمد آن قابل بررسی است. این امر بدین دلیل مهم است که اجرا و توفیق هر طرح شهری مستلزم مشارکت مردمانی است که در معرض آن قرار خواهند گرفت و در متن آن زندگی خواهند کرد. پرواضح است که سود اقتصادی محرک نیرومندی برای جلب مشارکت مردمی در حدی وسیع است.در این مقاله، برای نائل شدن به هدف رونق صنعت گردشگری شهر و اعتلای سطح اقتصادی شهروندان، ابتدا به مفاهیم اولیهی مساله میپردازیم و سپس پیش زمینههای مورد نیاز جهت خلق راستهی تاریخی را بررسی میکنیم و در نهایت یک سری راهکارهای کلی تئوریک و تصویری را ارائه میکنیم که میتوانند راهنمایی جهت طراحان باشند.
.2 شناسایی کمی و کیفی اولیه [1]
-1-2 شناخت تاریخ شهر پیشینه و سابقه ی تاریخی شهرستان میانه به سالهای پیش از میلاد مسیح باز میگردد و بعضی نوشتهها سابقه ی تاریخی میانه را تا 720 سال پیش از میلاد نیز نقل میکنند. وجود کتیبههای آشوری و اورارتویی در بعضی مناطق آذربایجان و کشف آثار باستانی و مجسمههای سفالین در شهرستان میانه، قدمت تاریخی آن را به دورههای پیش از تشکیل دولت ماد میرساند.[2] طبق نوشتهی دیاکونوف در تاریخ ماد، در آذربایجان و کردستان امروزی سرزمین »ماننا« قرار داشته است. در کتاب »سیری در کتاب باستان« فریدون شایا آمده است: اقوامی که فرمانروایی نیمه مستقل داشتند تابع »ماننا« بودهاند که آن هم به سال 616 قبل از میلاد به دست »کیاکسار« - هوخشتره - متصرف و به پادشاهی ماد اضافه گردید. در کتاب »احسن التعالیم فی معرفه الاقالیم« که در قرن چهارم هجری تألیف یافته، آمده است: میانه، کوچک و در دشتی پر خیرات جا دارد.
شاردن که در سال 1665 میلادی از میانه گذشته است چنین می-نویسد: در میانه یک دشت وسیع و زیبا و خرم واقع شده و دور و بر آن را کوهستانها احاطه کردهاند. این میان در این قسمت از جاده، کشور ماد را از پارت جدا میکند و به همین جهت منطقه ی مزبور را میانه مینامند که حد وسط مابین دو سرزمین مذکور است. کارری در گذر از میانه در سال 1694 میلادی شهر را کاملا خالی از سکنه ذکر کرده است.مییانا - میانه - در اصل مایانا بوده است که ترکیبی از »مای « و »آنا« به معنای مادر بزرگ است. چنانچه در زمان ساسانیان به آذربایجان، مای نیز گفته می شد. این واژه ی کهن فارسی در سدههای گذشته مانند دیگر نامهای اماکن و مناطق آذربایجان قربانی افکار کمونیستی شده و آنرا با میانه به معنای وسط یکی گرفتهاند و در توجیه آن هر کدام چیزی بافته اند.[3] پس برخلاف تصور ما، نام میانه برگرفته از یک نام کهن تاریخی است؛ نه به معنای واسطهی بین دو شهر، چراکه تمام شهرها به هر حال بین دو شهر دیگر قرار دارند.[2]
-2- 2 بازشناسی بناها، محوطهها یا مراکز تاریخی شهر آثار باستانی میانه تا کنون به صورت تخصصی بررسی نشده است و تا صحبت از آثار باستانی به میان آمده، افکارمتوجه چهار اثر باستانی معروف شده است. در حالی که در میانه آثاری وجود دارند که به اندازهی بقیهی آثار دارای ارزش تاریخی و معماری و باستانشناسی هستند. میانه بیش از 100 اثر باستانی دارد.بناهایی که در راستهی تاریخی شهر میانه قرار گرفتهاند شامل قلعهی نجفقلی خان متعلق به دورهی تاریخی ساسانی، بنای امامزاده اسماعیل و آب انبار موجود در محوطهی امامزاده متعلق به دورهی اسلامی صفوی، منزل آقای ناصر خشکباری واقع در کوچه ی کنار سردر ورودی بازارمتعلق به دوره ی اسلامی قاجار، ساختمان حوزهی علمیه مربوط به دورهی معاصر پهلوی و بازار شهر میباشد.
-3-2 اقتصاد شهر در دورانهای گذشتهی تاریخی و بررسی آن در رابطه با وضع موجود در گذشته، میانه به دلیل قرار گرفتن در مسیر جادهی ابریشم از رونق اقتصادی مطلوبی برخوردار بوده است. این رونقتا چندی پیش نیز به دلیل وجود جاده ترانزیت مشهود بوده ولی اکنون به دلیل احداث اتوبان تهران- تبریز که از هفتاد کیلومتری شهر عبور میکند، شهر در انزوا قرار گرفته است.در این شهرستان، تجارت در حد متوسط قرار دارد و بیشتر شامل خرید و فروش میباشد. تجارت به معنای اخص، بازار سرپوشیدهی شهر را در بر میگیرد که بیش از 60 سال قدمت دارد و از رونق خوبی برخوردار است. در این شهرستان، بخش خدمات بالاترین رقم شاغلین را دارد و در بین بخشهای مختلف خدمات، آموزش و پرورش، از بالاترین درصد کارکنان برخوردار است. پس از آن، در بخش صنعت، فولاد آذربایجان در رتبه ی بعدی قرار دارد. همچنین در بخش حمل
