بخشی از مقاله
فهرست منابع و مآخذ:
1- آصف، محمدهاشم، رستم التواريخ، تصحيح محمد مشيري، تهران: اميركبير، 1368.
2- اعتماد السلطنه، محمدحسن، تاريخ منتظم ناصري، تصحيح محمداسماعيل رضواني، ج / 2، تهران، دنياي كتاب.
3- پري، جان، كريم خان زند، ترجمه علي محمد ساكي، تهران: فرامرز، 1376.
4- پناهي سمناني، كريم خان زند، تهران: نشر ندا، 1375.
5- حقيقت، عبدالرفيع، روابط خارجي ايران.
6- حزين لاهيجي، محمدعلي، سفرنامه حزين لاهيجي، تصحيح علي دواني، تهران: اسناد انقلاب اسلامي، 1375.
7- جونز، سرهارد فورد، آخرين روزهاي لطفعلي خان زند، ترجمه هما ناطق، تهران: اميركبير، 1356.
8- رجبي، پرويز، كريم خان زند و زمان او، تهران: اميركبير، 1352.
9- سالكيس، سرپرسي، تاريخ ايران، ترجمه محمدتقي فخر داعي گيلاني، ج / 2 ، تهران؛ دنياي كتاب، 1370.
10- شعباني، رضا، تاريخ تحولات سياسي – اجتماعي ايران در دورة افشاريه و زنديه، تهران: سمت، 1380.
11- شميم، علي اصغر، از نادر تا كودتاي رضا خان ميرپنج، تهران: مدبر، 1368.
12- شيرازي، علي رضا، تاريخ زنديه، تهران: گسترده، 1356.
13- غفاري كاشاني ، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبائي مجد، تهران: زرين، 1369.
14- گلستانه، ابوالحسن بن محمدامين، مجمل التواريخ پس از نادر، به اهتمام مدرس رضوي،تهران: ابن سينا، 1344.
15- مالكوم، سرجان ، تاريخ ايران ، ترجمه ميرزا حيرت، ج / 2 ، بي جا.
16 -محمود،محمود، تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در قرن 19 م ، ج 1 ، تهران: اقبال، 1336.
17- مهدوي، عبدالرضا هوشنگ، تاريخ روابط خارجي ايران از ابتداي دورة صفويه تا پايان جنگ دوم جهاني، تهران: امير كبير، 1380.
18- ميرخواند، ميرمحمد سيدبرهان الدين خوارزمشاه، تاريخ روضه الصفا، ج / 9 ،تهران؛ اساطير ، 1376.
19- نامي اصفهاني، ميرزا محمدصادق موسوي، گيتي گشاي زنديه، تصحيح سعيد نفيسي، تهران: اقبال ، 1377.
20- نفيسي، سعيد ، تاريخ اجتماعي و سياسي دورة معاصر، ج / 1 ، تهران:
21- نيبور، كاريستين، سفرنامة نيبور، ترجمه پرويز رجبي، بي جا: توكا، 1354.
22- نوائي، عبدالحسين، كريم خان زند، تهران: سپهر، 1368.
23- ورهرام، غلامرضا ، تاريخ سياسي و اجتماعي ايران در عصر زنديه، تهران: معين ، 1366.
24- ويلم فلور، هلنديان در جزيره خارك در عصر كريم خان زند، ترجمة ابوالقاسم سري، تهران: توس، 1376.
25- هدايتي، هادي، تاريخ زنديه ، تهران:
مقدمه:
بعد از نادر شاه روابط خارجي ايران از توسعه‌اي كه در زمان او پيدا كرده بود كاسته شد و محدود به مسائل مربوط به سرحدات عثماني و نمايندگيهاي تجارتي دول اروپايي در خليج فارس گرديد.
در مدت 22 سال حكمراني كريم خان زند (1757-1779) مردم از يك دورة صلح و آرامش برخوردار شدند و توانستند خرابيهايي كه در اثر جنگهاي داخلي به وجود آمده بود تا حدودي ترميم كنند. و در اين دوران دوباره پاي اروپائيها به ايران باز شد زيرا قبل از آن بر اثر حمله افغانها و اغتشاشات داخلي نمايندگيهاي تجاري اروپايي در ايران تعطيل شده بود.
به طور كلي در مناسبات سياسي خارجي كريم خان زند به دو دسته از كشورها بر مي‌خوريم:
1- كشورهاي همسايه مانند عثماني و روسيه و تا حدودي هندوستان
2- كشورهاي اروپايي
دستة اول كشورهايي هستند كه ارتباط آنها با دولت مركزي ايران به دليل سوابقشان از زمان صفويه بيشتر جنبة سياسي داشت تا تجاري و بازرگاني و در دسته دوم كشورهاي هلند، انگليس و فرانسه قرار دارند كه انگيزة اصلي ارتباط آنها با ايران كسب سود و منفعت از طريق ايجاد دفاتر بازرگاني در بنادر خليج فارس بود، چه آنها ايران را كشوري سودآور مي‌دانستند.
اين كشورها با توجه به اين كه مي‌خواستند در روابط خود با ايران با امپراطوري وسيع و گسترده عثماني رقابت نمايند و به نوعي موازنة قوا دست يابند تا براي گسترش روابط خود با ايران عملاً باعث تضعيف و يا محدوديت قدرت رو به گسترش عثماني را موجب شوند.
سياست خارجي كريم خان زند در ارتباط با دسته اول گاهي به مصالحه و گاهي به جنگ و درگيري – بجز هندوستان – انجاميد. در رابطه با كشورهاي اروپايي وكيل ابتدا سعي كرد با توجه به ضعف مفرط نيروي دريايي خود كمك و پشتيباني آنها را در سركوبي مير مهنا كه سواحل و بنادر جنوبي ايران و راههاي آبي خليج فارس را ناامن كرده بود به دست بياورد تا جايي كه حتي در رابطه با مزاحمتهاي اعراب بين كعب به رهبري شيخ سليمان تعهد كرد خسارت وارده به كشتيهاي انگليسي كمپاني هند شرقي را جبران كند ولي وقتي دورويي و ضعف پشتيباني آنها را از طرحهاي خود مشاهده كرد، دست به اقدامات ديگري زد كه به آن پرداخته مي‌شود.
در عهد كريم خان هر چند روابط تجاري ايراني بيشتر با انگلستان بود اما چون با هوشمندي خاصي مي‌ديد چگونه انگلستان بر تار و پود اقتصادي هندوستان مسلط شده است سعي كرد هرگز خود را اسير سياستهاي اقتصادي و بازرگاني انگليس نسازد.
روابط ايران و عثماني
در عصر زند مناسبات ايران و عثماني بيشتر جنبة سياسي داشت اگر چه ارتباط بازرگاني را نيز نمي‌توان ناديده گرفت. مرزهاي طولاني مشترك بين دو كشور، اختلافات سياسي بر سر اشغال برخي مناطق مرزي – كه اغلب متقابلاً صورت ميگرفت- و گاه جانبداري از برخي اعراب مرزنشين از جانب يكي از دو كشور، وجود اماكن مقدسه شيعيان در خاك عثماني و علاقة شيعيان ايران به زيارت ايران اماكن و بالاخره راه تجاري ايران به بازار تجارت جهاني از طريق عثماني به طور كلي موضوع اصلي ارتباط دولت ايران و دولت عثماني را تشكيل مي‌داد. زماني به دليل برخي از اين موارد و گاه به علت تشديد يكي از آنها روابط ايران و عثماني شكل ديگر به خود ميگرفت.
البته راه زميني و تاريخي تجارت ايران به مركز مهم بازار وقت يعني حلب از خاك عثماني مي‌گذشت و اين راه نسبت به ساير راه‌ها كوتاه‌تر بود. با اين همه تجار ايراني هفته ها و ماه‌ها در كشور عثماني به سر مي‌بردند تا بتوانند كالاهاي خود را در مراكز تجاري وقت در نواحي غرب عثماني عرضه كنند، البته غير از مخارج راه و هزينه حمل و نقل، گاه ميبايستي عوارض سنگيني نيز بپردازند همچنين زوار ايراني نيز گاه از پرداخت عوارض معاف نبودند. افزون بر‌آن ايرانيان مسافر مورد آزار عثمانيان قرار مي‌گرفتند كه گاه تلفاتي نيز به همراه داشت همچنين عوامل ديگري نيز بر مناسبات ايران و عثماني تأثير مي‌گذارد.
در زمان كريم خان اعراب بني كعب كه در ساحل راست اروند رود ساكن بودند و از تعديات والي بغداد به ستوه آمده بودند به سرداري شيخ سليمان از اروند رود گذشته و در ناحيه فلاحيه خوزستان ساكن شدند. هنگاميكه كريم خان مشغول انتظام امور غرب ايران بود شيخ سليمان چند زورق فراهم آورد و مدخل اروند رود را در خليج فارس بر روي مسافران و كشتيهاي تجاري بست و به ويژه براي ابزار مخالفت با والي بغداد و حاكم بصره كشتيهاي عثماني را در دهنه رود توقيف كرد.
زمانيكه كريم خان در سيلاخور بود سفيري به نام محمد آقا سلام آغاسي از طرف عمرپاشا، والي بغداد به خدمت او رسيد و پيغام آورد كه اگر كريم خان بخواهد قبيلة بني كعب را كه براي والي بغداد مزاحمت هايي ايجاد كرد كه است سركوب كند دولت عثماني با در اختيار گذاشتن كشتي و آذوقه او را ياري خواهد كرد. وكيل با اين پيشنهاد موافقت كرد، اگر چه كريم خان در رفع مزاحمتهاي اعراب بي كعب كوشيد، اما آنچنان كه از جانب عمرپاشا قول داده شده بود، كمكي از عثماني دريافت نكرد و همين امر زمينه‌اي براي عدم اطمينان بعدي به دولت عثماني را به وجود آورد و تأثير در تيرگي روابط ايران و عثماني گذاشت.
جريان آن به اين شرح بود كه كريم خان پس از قبول درخواست دولت عثماني از خرم آباد و دزفول گذشت و در اوايل رمضان سال 1178 وارد شوشتر شد و بعد از انتظام امور داخلي لرستان و خوزستان به سركوبي اعراب بني كعب پرداخت، شيخ سليمان چون تاب مقاومت نداشت از دسترس سپاه ايران دور شد و به دريا پناه بود. سپس تلاش كرد كه با ايرانيان از در آشتي درآيد، به همين منظور پيكي به نزد كريم خان فرستاد و اعلام داشت، چنانچه با قبيله‌اش در خاك ايران به راحتي زندگي كند حاضر است مطيع خاندان زند باشد و حتي پسر خود را به عنوان گروگان به دربار كريم خان بفرستد. خان زند چون تركها به تعهدات خود مبني بر در اختيار گذاشتن كشتي و آذوقه عمل نكردند از تقاضاي شيخ سليمان استقبال كرد و زكي خان و سپاه او را كه مأمور جنگ با بني كعب بود فراخواند. اما ماجراي بني كعب خاتمه نيافت.
فتنه‌هاي مير مهنا و درگيري‌هاي كريم خان با او دوباره داستان بني كعب را پيش آورد، پس از بازگشت كريم خان از نواحي غرب به شيراز شيخ سليمان دوباره با انگليسيها درگير شد و در تابستان 1179 دو فروند از كشتيها را براي سركوبي ميرمهنا با او همكاري مي‌كنند وي نيز آنان را در جنگ با شيخ سليمان ياد مي‌خواهند داد و بيست هزار تن از سپاهيان خود را از راه خشكي به كمك خواهد فرستاد.
ظاهراً علاقة كريم خان به سركوبي مير مهنا كه مشكلات فراواني توليد كرده بود موجب شده بود تا وكيل الرعايا عليرغم عفو و بخشيدن اعراب بني كعب، انديشة محدود كرد ن قدرت آنان را در سر بپروراند، از همين رو وقتي آوازة قدرت نمايي ميرمهنا در سواحل خليج فارس پيچيده محمد صادق خان اعتضاد الدوله ، برادر كريم خان كه در غياب او امور فارس را بر عهده داشت ، سپاهي مجهز به سركوبي ميرمهنا فرستاد، اما اين سپاه با مقاومت و تهاجم زعابي‌ها در هم شكست و به جانب شيراز عقب نشست، كريم خان سپاه ديگري را به فرماندهي امير گونه خان افشار عليه ميرمهنا تجهيز و اعزام كرد. ميرمهنا كه در خود ياراي مقابله با سپاه جديد كريم خان را نمي‌ديد ابتدا به جزيرة خارگو (نزديك خارك) عقب نشت و سپس به علت بي آبي و نامناسب بودن آب و هوا متوجه جزيرة خارك شد و آنجا را با قهر و غلبه از چنگ هلندي‌ها خارج كرد. از اين پس تاخت و تازهاي ميرمهنا در خليج فارس به شهرت افزايش يافت و متمردين را به علت دستبرد و شلتاق او نه عبور از سمت دريا امكان داشت و نه احدي از تجار و مسافرين از انديشه راهزني او قدم به ساحل بحر عمان توانست گماشت.
ميرمهنا در سال 1169 تأسيسات انگليسيها را در بند ريگ ويران ساخت و با حملات درياي خود تجارت را در خليج فارس و زيانهاي بسياري به بازرگانان انگليسي در بوشهر وارد كرد. بنابراين براي سركوبي ميرمهنا علاوه در ايران، دولت عثماني هم كه از ناحيه بصره دچار زيانهايي زيادي شده بود و همچنين انگليسيها كه تجارت خود را در خليج فارس مختل مي‌ديدند اظهار علاقه مي‌كردند.
علاوه بر اينها، بازرگانان و مسافرين نيز كه در امان نبودند، دست به دامان كريم خان شدند و دفع و ي را خواستار گرديدند، كريم خان نيز ابتدا دو سال به ميرمهنا فرصت داد تا مگر او از روش خود دست بردارد و چون او بر شرارت خود افزود، زكي خان را مأمور سركوبي او كرد و به شيخ سليمان رئيس طايفه بني كعب و شهبنداران كنگ و بندرعباس و بوشهر و كنگان فرمانهايي فرستاد تا زكي خان را در دفع ميرمهنا ياري دهند، ميرمهنا از شش جهت در خطر قرار گرفت و هم اين وضع موجب شد تا بسياري از هواخواهان و ياورانش توطئه قتل او را چيدند.
در اين زمان زكي خان نيز كه براي سركوبي وي به نيروي دريايي نياز داشت به انگليسيها امتيازات داد تا آنان وسايل بحري و نيروي لازم را در اختيار زكي خان قرار دهند، ولي عملاً فقط يك كشتي كوچك را در اختيار او قرار دادند كه باعث رنجش كريم خان و بدبيني وي نسبت به سياستهاي انگليس گرديد، زكي خان راه رسيدن آذوقه به ميرمهنا را از هر سو بست و به حاكم بنادر جنوب و روساء عشير سواحل خليج فارس دستور داد كشتيها را آماده كنند، در چنين اوضاعي ، متحدان و ياران ميرمهنا از ترس اينكه به كلي نابود شوند تصميم گرفتند رئيس خويش را دستگير و تحويل دهند.
از همين رو حسن سلطان نامي‌از زعماي طايفه زعابي، روزي كه ميرمهنا بي خبر از همه جا به سير و گشت در بازار مشهد مشغول بود با جماعتي از ياران خود به او هجوم بردند، اما ميرمهنا با زحمت از چنگ آنان جان به در برد و با چند تن از ياران خود به دريا زد. سرانجام ميرمهنا با شجاعت خود را به دريا رساند ولي كشتي ميرمهنا و غلامان او در دريا اسير طوفان شدند و چون شب بود و تاريكي راه تشخيص آنها را بسته بود از اين رو سحر گاه خود را در ساحل بصره ديدند و چون دريا هم طوفاني بود، سپس راه بازگشت هم نداشتند خاصه كه آذوقه آنها هم تمام شده بود، ميرمهنا كه از نفرت مردم بصره نسبت به خود آگاه بود در صدد برآمد به صورت ناشناس براي تهيه آذوقه داخل شهر شود و سپس مجدداً به دريات بازگردد اما جمعي از اهالي بصره كه ضررهاي كلي و كينة ديرينه از او در دل داشتند و در كنار دريا كشتي او را ديدند و وي را شناختند وي را دستگير و نزد حاكم بصره بردند و به دستور عمر پاشا به قتل رسانيدند.
نامي‌اصفهاني دربارة فرار ميرمهنا به بصره و قتل او معتقد است:
«با آنكه ميرمهنا خيال رفتن به بصره را نداشت طوفان او را به بصره و مردم بصره كه از دست او هزاران صدمه و رنج ديده بودند بر سر او تاختند وي را اسير و محبوس كردند و به عمرپاشا والي بغداد گزارش دادند، عمر پاشا هم دستور قتل او را صادر كرد و به طور مخفي وي را به قتل رسانيد.»
سرجام ملكم نيز در كتاب خود در اين رابطه نوشته؛ «ميرمهنا مجبور شد بگريزد و حاكم بصره، علي الفوراً او را گرفته به قتل رسانيد و جسد او را به صحرا انداخته طعمة سگان و عبرت كسان آن بعد ساخت.»
به هر حال ميرمهنا به قتل رسيد اما ماجراي او پايان نيافت، اينك كريم خان مدعي كشندگان او شده بود، وكيل با عنوان اينكه ميرمهنا يك ايراني بوده و دولت عثماني موظف به تحويل او به دولت ايران بوده و حق قتل او را نداشته به سختي اعتراض كرد.
از همين رو فرمود فرماني عقاب آميز به سليمان پاشاي مسلم بصره نوشتند كه اي مرد خام بي تجربه ناهوشيار و اي جاهل برگشته بخت سيه روزگار و اي مغرور تنگ مغز از خود بيگانه و اي كوردل بدتر از ديوانه پا از دايرة حيا و ادب و انصاف بيرون نهادي . . . چاكر ياغي و روگردان ما را از تو چر ا بردار كردي . . . در حقيقت ميرمهنا صاحب سيف و قلم و به كمالات صدريه و معنويه آراسته بود و از كشور روم، خونبهايش بيش است، سپس بر ما واجب و لازم است كه خونبهاي چاكر رشيد نادر خود را از تو بگيريم، خلاصه آنكه ، يا عادله خاتون خواهر پاشاي بغداد را از بر اي ما بفرستيد يا بصره را به تصرف كارگزاران ما بدهيد يا آمادة‌جنگ باشيد.
به طور خلاصه دلايل اختلاف ايران و عثماني كه سبب لشكركشي ايران به بصره شد به شرح ذيل مي‌باشد:
1 - برخي از مورخان يكي از دلايل اين لشكركشي به بصره را در عهد شكني، دولت عثماني در جريان مبارزه كريم خان با قبيلة بني كعب مي‌دانند كه دولت عثماني برخلاف تعهدي كه سپرده بود كمك نظامي لازم را به كريمخان نكرد.
2 – همچنين در ماجراي مربوط لشكر كشي به عمان وقتي زكي خان عازم بندر عباس شد كريم خان از والي بغداد براي سپاهيان ايران از خشكي اجازه عبور خواست، در اين زمان عثمانيها نه تنها اين اجازه را ندادند بلكه با فرستادن آذوقه به ياري عماني‌ها برخواستند.
3- اعدام ميرمهنا به وسيلة والي بغداد كه كريم خان آنرا به منزلة دخالت در امور داخلي ايران تلقي كرده، و اعتراضاتي عليه اين عمل والي بغداد عنوان نمود ولي هيچ پاسخي دريافت نكرد.
4- برخي معتقدند كه چون انگليسيها در سال 1188 تجارتخانة خود را از بوشهر به بصره انتقال دادند، اين امر موجب اعتبار و رونق اقتصادي بصره و در مقابل وارد آمدن زيان بسياري به تجارت خارجي ايران و بنادر ايراني گرديد. كريم خان كه از انگليسيها به شدت آزرده خاطر شده بود، با حمله به بصره هم مي‌خواست زهر چشمي‌از آنان بگيرد و هم بصره را از رونق بيندازد تا دوباره تجارت بنادر ايران رونق يابد.
5- پس ندادن اموال زوار ايراني و ايرانيان مقيم عراق كه طاعون آنها را به كام مرگ كشيده بود از سوي والي عراق، و از زماني كه كريم خان استرداد اموال را از عمر پاشا در خواست كرد اين مسأله با بي‌توجهي والي مواجه شد.
6- اخذ عوارض از ايرانياني كه قصد زيارت مكه و ديگر اماكن مقدس را داشته و ميبايستي از خاك عثماني مي‌گذشتند در حالي كه در گذشته هيچگاه ، هيچ حكومتي چنين باجي از حجاج نگرفته بود، به همين علت اين امر مورد اعتراض كريم خان زند قرار گرفت.
7- برخي منابع نيز علت اختلاف ايران و عثماني را در اواخر عهد كريم خان بر سر حمايتي مي‌دانند كه كريم خان از ولاه كردستان معزول ساخت.
ماجرا از اين قرار بود كه محمد پاشا برادر سليمان پاشا حاكم كردستان عراق بود كه بعد از مرگ برادر به حكومت آن ديار رسيده ولي به وسيله عمر پاشا خلع شده بود و كريم خان در خواست برقراري مجدد او را داشت اما عمر پاشا به اين درخواست نيز وقعي نگذاشت . كريم خان سپاهي به سرداري علي مراد خان زند همراه محمد پاشا كرد و آنها را به جنگ عمر پاشا فرستاد. اما در گرماگرم جنگ، جناب علي مراد خان در حال مستي به دست تركان افتاد و به همين سبب ناگهان خود را در ميان سنگر دشمن يافت و لشكريان بي سردارش منهزم شدند، عمر پاشا از ترس كريم خان عليمرادخان را روانه ايران كرد. كريم خان مي‌خواست او را بكشد ولي به بالاخره به شفاعت صادق خان او را بخشود.
حوادث فوق زمينه را براي حمله به بصره و تسخير آن آماده ساخت بنابراين طي نبردهاي ابتدا به سرداري علي محمد خان زند و سپس صادق خان زند بصره محاصره شد، البته قبل از اينكه جنگ ايران و عثماني شروع شود، كريم خان در سال 1774 عبدالله بيك كلهر را به سفارت به استانبول فرستاد. سفير ايران از سلطان عبدالحميد اول تقاضا كرد سر عمر پاشا را براي كريم خان بفرستد و گرنه سپاه ايران به بصره حمله ور خواهد شد.
سلطان عبدالحميد كه در اين هنگام سخت گفتار جنگ با روسها بود دستپاچه شد و بلافاصله محمود وهبي افندي را با نامه‌اي به سفارت نزد كريم خان فرستاد و در اين نامه اشاره‌اي به روابط دوستي بين ايران و عثماني و جلوس سلطان عبدالحميد شده بود و مسئله بصره ميبايستي توسط محمد وهبي مطرح گردد، محمد وهبي قصد داشت تا با ادامه مذاكرات فرصت بيشتري بدست آورد و احتمال مي‌داد كه پس از مرگ وكيل كه اكنون سالخورده بود مسئلة بصره حل خواهد شد، به ويژه كريم خان در اين زمان دچار بيماري نيز بود. اما كريم خان زير بار نرفت و چون دولت عثماني از عزل و تنيه عمر پاشا استنكاف نمود در فوريه 1775 (1188 هـ. ق) يك سپاه شصت هزار نفري به فرماندهي برادرش صادق خان مأمور فتح بصره نمود.
سپاه ايران به سرداري صادق خان زند، برادر كريم خان، اول محرم سال 1189 به اهواز و روز پانزدهم همين ماه به كنار اروند رود رسيد، صادق خان دستور داد براي گذشتن از آب بدون توجه به بارش توپهاي توپخانه بصره و كشتيهاي انگليسي، روي رودخانه پلي از قايق و الوار و زنجير زده شود، ضمناً دو هزار نفر از شناگران ماهر به آن طرف رودخانه فرستاده شدند تا سازندگان پل را از سوي ديگر آب ياري كنند. پس از 18 روز پل حاضر شد و صادق خان توانست اوايل صفر 1189 سپاه خود را به آن سوي رودخانه بفرستد.
بدين گونه شهر بصره در محاصرة سپاه ايران قرار گرفت . پيشروي سپاه ايران در شرايطي بود كه مدافعان بصره كه توسط نمايندگان تجارتي انگلستان با توپ و تفنگ حمايت شده بود، لذا سپاه ايران با مقاومت فوق‌العاده عثمانيها و اهالي شهر مواجه شد، از همين رو صادق خان براي تصرف سريع شهر دستور داد قلعه‌هايي در مقابل آن ايجاد كنند، در اين زمان بسياري از اعراب منطقه براي مساعدت به طرفين آمادة شدند از آب بگذرند و از جمله كساني كه به ايرانيان كمك كردند يكي حاجي ناصر رئيس قبايل جزاير بود كه در مقابل تعهد حفاظت از آب سدهاي رودخانه‌ها كه به راحتي مي‌توانست محاصرة قواي ايران را متلاشي سازد به مدت يك سال زعامت قبايل و طوايف ناحية‌جزاير را به دست آورد، و ديگر اعراب قبيلة بني كعب بودند كه قصد داشتند چهارده فروند كشتي به قسمت علياي اروند رود كه محل استقرار سپاه ايران بود بفرستند كه با مخالفت انگليسيها مواجه شدند و نتوانستند به سپاه ايران كمك كنند.
در اين ميان اعراب عمان در صدد برآمدند به مردم بصره كمك كنند آنان ارزاق و مواد غذايي خود را از طريق ايران يا بصره تأمين مي‌كرند، اما كريم خان اجازة‌صدور كالا را به آنان نمي‌داد، به همين دليل ، با صد فروند كشتي جنگلي و غير جنگلي و ديگر آلات و ادوات به طرف بصره آمدند. ولي به هر حال اعراب عمان توانستند در زير‌آتش توپخانه ايران خود را به بصره برسانند.
سرانجام حاكم بصره بعد از سيزده ماه محاصره به علت كمبود آذوقه و عدم كمك جدي از سوي بغداد ناچار تسليم شد. در روز 28 سفر سال 1190 سليمان آقا با تمامي‌اقوام خود و بزرگان بصره به خدمت صادق خان رسيدند و از وي امان خواستند و چند روز بعد سپاه ايران وارد بصره شد، به فرمان صادق خان هيچيك از سربازان دست به غارت نگشودند. پرداخت 125 هزار تومان غرامت جنگي بوسيله كريم خان تعيين شد.
به هر حال بصره در 1190 بدست صادق خان و ناصر خان مفتوح گرديد، صادق خان پس از چهار ماه اقامت در بصره عليمحمد خان زند را در آنجا گذاشت و خود با سليمان آقا به شيراز به خدمت برادر آمد، در غياب صادق خان قسمتي از اعراب خوزستان بر عليمحمدخان حكمران بصره شوريدند و به وسيلة انداختن آب در ميان سپاه ايران جمعي از ايشان را تلف كردند و حكمران زند نيز به دست غلام خود به قتل رسيد، كريم خان بار ديگر صادق خان را در سال 1799/ 1192 به تنبيه اعراب سركش و ضبط بصره روانه نمود صادق خان يا غيان را سركوب كرده و به بصره آمد و تا صفر 1193 در آنجا بود، در اين تاريخ كه خبر مرگ كريم خان به او رسيد به شيراز حركت نمود و چون بصره خالي ماند تركان عثماني به سهولت آنجا را بار ديگر به تصرف خود درآورد.
به نوشته دكتر نوايي: «فتح بصره آخرين قدرت نمايي زند و بلكه آخرين قدرت نمايي ايرانيان در عرصة سياست خارجي بوده زيرا پس از اين تاريخ ديگر ما ايرانيان در محاربه با كشورهاي همسايه نه تنها به تصرف شهر مهمي‌موفق نيامديم بلكه دچار شكستهاي فراواني در قفقاز و تركمن صحرا و خراسان شرقي و حتي در بوشهر شدم.»
البته به غير از اين موارد ارتباط ديگري هم دولت عثماني با ايران داشته و آن در زمان، جنگ بين روسيه و عثماني بود، در اين زمان ايلچي روم با نامة‌محبت آميز و برادرانه‌اي به دربار كريم خان جهت جلب پشتيباني ايران آمد. سلطان عثماني مايل بود بداند آيا مادامي‌كه عثماني سرگرم جنگ با روسيه است، دولت ايران مي‌تواند عثماني را از جنگ حفاظت از شهرهاي بادكوبه و رشت و غيره مطمئن سازد، زيرا پشتيباني و هوشياري ايران در اين مناطق، مانع مي‌گرديد كه روسيه بتواند از طريق اين مسير سپاهياني نقل و انتقال دهد به دنبال چنين درخواستي كريم خان فوراً نامه‌اي به فتح علي خان قبه‌اي نوشت و دستوراتي چند دال بر مواظبت از سواحل ايران و غرب درياي خزر و شهرهاي آن نواحي به وي داد، همين برخوردهاي عثماني با روسيه باعث شده بود كه به طور كلي روابط ايران و عثماني در عصر زند- به استثناي چند مورد – از آرامش نسبي برخوردار باشد.
روابط ايران و روسيه:
پس از آنكه در زمان نادرشاه افشار روسها مناطق مازندران و گيلان و ديگر نواحي شمالي ايران را تخليه كردند به علت آشفتگي اوضاع داخلي روسيه پس از مرگ پتر كبير تا روي كار آمدن كاترين دوم، برخورد نظامي‌شايان توجهي با ايران نداشتند و چيزي كه معلوم است اين است كه در زمان زنديه هم ايرانيان با قدرت در برابر تجاوزات مرزي روسها ايستادگي مي‌كردند.
در زمان كريم خان روابط ايران و روسيه بر اساس عهدنامة تجاري دوجانبه 1775 كه در زمان پتر كبير منعقد شده بود استوار بود، از اين زمان به بعد وقايع داخلي ايران موجب شد كه اين كشور از دنياي خارج مجزا و روابط آن با دولت باختري قطع گردد. ليكن دولت روسيه پيوسته با ايران روابط سياسي داشت و هر بار كه هرج و مرج و انقلابات داخلي به اين دولت فرصت مي‌داد
بي درنگ مرزهاي شمالي ايران را مورد تحديد قرار مي‌داد و هر بار، قسمت كوچكي از خاك اين كشور را به بهانه اي مجزا كرد. از طرف ديگر درياي خزر زمينة مساعدي براي استقرار تجارت بين دو كشور فراهم كرده بود. بندر انزلي در ايران و هشتر خان در روسيه مهم ترين مراكز تجاري ايران و روسيه از راه درياي خزر بودند، اين بنادر كه در منتهي اليه راههاي كارواني ايران و هند قرار گرفته بودند و با وجود اغتشاش و هرج ومرج داخلي ايران مركز فعاليت شديدي گريد. جنگهاي داخلي ايران در حقيقت انعكاس بسيار خفيف و بي اهميتي در فعاليت تجاري اين بنادر داشت.
در اين زمان همسايه شمالي ايران (روسيه)، بيشتر سرگرم رقابت با كشورهاي اروپايي و نبرد با عثماني بود. فرانسه كه با روسيه و اتريش درگير بود مي‌خواست ايران و عثماني را به هم نزديك و اين دو كشور مسلمان را عليه روسيه به جنگ وادار سازد، از همين رو پرسيمون، كشيش كه دررأس هيأت سياسي لوئي پانزدهم در سال 1751 به ايران و عثماني آمد تا اين هدف را تحقيق بخشد در آشوب قدرت نمائيها بين كريم خان دو مدعي ديگر او در آغاز كار آنها و با اينكه موفق به مذاكراتي هم با عليمردان خان، يكي از سه مدعي كه در اين زمان صدر اعظم ايران بود، شد ولي در نهايت نتيجه اي بدست نياورد و احتمال مي‌رود در آشوب هاي ايران به قتل رسيده باشد،اما از گزارشهاي باقيمانده از پرسيمون نشان مي‌دهد كه روسها پس از قتل نادرشاه از راه تجارت با قفقاز به تحكيم و توسعة نفوذ خود در ايالات اين منطقه پرداخته بودند و به تعبير پرسيمون با استفاده از جنگهاي داخلي ايران موفق شده بودند تجارت خارجي ايران را به خود اختصاص دهند.
در نبردي كه بين عثماني و كريم خان بر سر مسأله بصره در گرفت روسها سفيري به دربار كريم خان فرستادند و پيشنهاد اتحاد عليه عثماني دادند. اين پيشنهاد در حالي بود كه روسها و عثمانيها نبردهاي شديدي را پشت سر گذاشته بودند و دولت عثماني هر بار امتيازات تازه اي به روسها داده بود. شبه جزيره كريمه را متصرف شده و حاكميت خوانين تا تار تحت الحماديه عثماني را پايان داده بود. كريم خان از اين پيشنهاد استقبال كرد، اما اجل مهلت نداد كه آن را عملي سازد.
