بخشی از مقاله
چکیده
دوران سلطنت فتحعلیشاه 1250-1212 - ه.ق - از جمله مهمترین و حساسترین دوران پادشاهی قاجار محسوب میگردد؛ چرا که ایران وارد عرصه سیاست جهانی گردیده و بهبرقراری ارتباط با کشورهایی نظیر انگلیس، فرانسه و روسیه میپردازد. در این بین، با توجه بهمشکلات داخلی و در عرصه فراملی، روابط و مناسبات ایران و روسیه خصمانه گردیده و دو دوره جنگهای فرسایشی را بین دو طرف بهوجود میآورد.
این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که ثمره عدم روابطی صلحآمیز و اخذ تصمیمات اشتباه در روابط سیاسی میان ایران و روسیه در این دوره چه تاثیری بر امنیت ملی و دفاعی ایران داشته و این جریان تا چه میزان قابل بهرهبرداری از تجربیات نافرجام این دو دوره جنگ و انطباق با شرایط کنونی در روابط بینالمللی در زمینه سند الگوی پایه بهعنوان هسته اولیه الگوی پیشرفت کشور میباشد؟
یافتهها حاکی از آن است که در نتیجه این جنگها، علاوه بر خسارات مادی و معنوی فراوان، دوعهدنامه ننگینِ گلستان و ترکمانچای بین طرفین منعقد گردید که بهموجب آن، ایران بخش عظیمی از مناطق شمالی سرزمین خود را از دست داد و علاوه بر این موجب ضعف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نسبتا گستردهای در سطح جامعه را به همراه داشت، از اینرو، الگوبرداری و اتخاذ سیاستهایی علمی و کاربردی در دوره کنونی مبنی بر این حادثه تاریخی، میتواند در قالب الگویی در روابط فراملی از سوی دولتمردان مورد تأمل قرار گیرد و از حالت یک رویداد تاریخی صرف خارج و با دیدگاهی تحلیلی مبدل به سندی کاربردی گردد.
مقدمه
دولت روسیه برای دست یافتن به دریای آزاد از راه قفقازیه و ترکستان غربی و یا از طریق آسیای صغیر کوشش میکرد و این اصلِ سیاسی را که، پطر کبیر، مؤسس دولت جدید روسیه، طرح کرده بود، هیچ گاه از مدِنظر دور نمیداشت. بعد از ورود ناپلئون به عرصه رقابتهای استعماری در اوایل قرن نوزدهم، کشورهای انگلستان و روسیه نیز برای خودنمایی درعرصه بین المللی به تکاپو افتادند. در این زمان، ایران بهدلیل موقعیت استراتژیکی که دارار بود،آوردگاهِ منازعه قدرتهای اروپایی شد. روسیه نیز برای عدم عقب ماندن از سایر دولت-هاو در تعقیب سیاست پطر کبیر، شروع به نفوذ در مناطق شمال و شمال غربی ایران نمود و نهایتاً موفق شد
پس از سالها جنگهای فرسایشی ضربات سنگینی بر پیکره نظام سیاسی ایران وارد و بخشهای وسیعی از ایران را متنزع نماید که این جریان به دلیل سیاست توسعه طلبی روسیه و از سوی دیگر بیتدبیری و عدم اتخاذ سیاست های به موقع از سوی فتحعلیشاه و فرماندهان نظامی و گاه خیانت عده ای از آنان و نیز دخالت های کشورهایی چون انگلیس، در پی سال ها جنگ و انعقاد دو عهدنامه گلستان 1228 - ه.ق - و ترکمنچای 1243 - ه.ق - گستره وسیعی از ایران در اختیار دولت روس قرار گرفت و صدمات فراوانی به ایران وارد گردید.
بر این اساس، در مقاله حاضر سعی بر این است که علت و دلیل آغاز این جنگها و نتایج آن بر ایران مورد بررسی و کندوکاو قرار داده و متعاقبا در حد توان، با بیان پیشنهادهایی به کابردی سازی این واقعه تاریخی در دوره کنونی بپردازد. با وجود اینکه در دهههای اخیر طیف گستردهای از پژوهشگران به بررسی روابط ایران و روس در دوره قاجار پرداختهاند، اما در این تحقیقات، دیدگاه کاربردی با تکیه بر رویکرد امنیت ملی و دفاعی مبتنی بر سند الگوی پایه بهعنوان هسته اولیه الگوی پیشرفت کشور را مد نظر قرار نداده و صرفا تک بعدی - از منظر سیر جریانهای تاریخی - بدان پرداختهاند. این پژوهش ضمن اشاره به روند تاریخی وقایع، در خلال آن به بیان راهبردهای کاربردی برای دوره کنونی نیز پرداختهاست، تا مبتنی بر این دیدگاه، یک رویداد تاریخی بهعنوان ابزرای برای سیاستگذاریهای آینده در عرصه فراملی مورد بهرهبرداری قرار گیرد.
دوره اول جنگهای ایران و روسیه 1228-1218 - ه.ق -
دست اندازی به خاک قفقاز که ساکنین آن از نژادهای مختلف تشکیل یافته بود، خواه و ناخواه موجب بروز جنگ بین ایران و روسیه میشد. بهویژه، بیشتر سکنه آن مسلمان و هواخواه دولت ایران بودند. بنابراین کوچکترین تعرّض قوای روسیه به ولایات مسلمان نشین قفقاز، دربار ایران را به آن ناحیه متوجه میکرد.
دولت تزاری، به ایالتِ ممتاز آذربایجان چشم طمع دوخته بود؛ چرا که 40000 مایل مربع، اراضی مستعد و حاصلخیز و روستائیان سختکوش و ستبر آن و استعداد نظامی جمعیتِ این ایالت و کرسی عمده تجارتی آن، تبریز، که چون صدها مایل با ناحیه ماوراء قفقاز، مرز مشترک داشت و از تفلیس مرکز نظامی آن چندان دور نبود، با نهایت آسانی، در معرض تصرف و بدون اشکال، قابل الحاق بود. ناحیهدیگرِ مجاور، ولایت ساحلی گیلان و حاکمنشین آن، شهر رشت، بندر عمده تجارتی، بهشمار میرفت که سرشار از منابع ثروت مانند: چوب، برنج، نیشکر، پنبه و ابریشم بود. ولایت دیگری که به جهات مذکور مشابه، ولی از بابت منابع طبیعی خواه نباتی یا معدنی غنیتربود، سرزمین همجوار مازندران محسوب می گردید، چراکه بهترین افراد پیشه ور را در ایران دارا بود و سرشار از ذخایر بکر زیرزمینی.
اما مهم ترین عامل در بروز جنگهای دوره اول ایران و روس را باید در وضع سیاسی گرجستان و دعاوی دو طرف نسبت به این منطقه جستوجو کرد: ارایلکی خان، حاکم گرجستان، در سال 1196ه. ق در برابر حملات پی در پی قبایل لزگی داغستان، خود را تحت حمایت کاترین دوم ملکه روسیه درآورد. کاترین دوم با کمال میل ارایلکی خان را پذیرفت و یکی از سرداران خود به نام گداویچ را با نیروری کافی به داغستان فرستاد تا هم از حمله قبایل لزگی بهخاک گرجستان جلوگیری کند و از سویی راه را برای پیشروی سپاه روس به طرف ایران آماده سازد، ولی حمله آقا محمدخان به قفقاز، به قدری سریع بود که گوادویچ نتوانست در آن موقع به ارایلکی کمک کند.
بعد از قتل آقا محمد خان چون هرج و مرج در دستگاه فرماندهی سپاه ایران روی داد، ارایلکی به کمک زوبف سردار روس، مجدداً در تفلیس استقرار یافت و به این ترتیب گرجستان زیر نفوذ سیاسی روسیه رفت. الحاق گرجستان بهوسیله روسیه لطمه فراوانی به حیثیت و اعتبار ایران وارد کرد؛ چرا که آن کشور مدتها جزء کشورهای خراج گذار ایران بود
بعد از مرگ ارایکلی خان، دو تن از شاهزادگان گرجی به دربار قاجار پناهنده شدند. فتحعلی شاه که تعلق خاطر شدیدی به گرجستان داشت، این امر را بهانه قرار داده، فرمان حمله به گرجستان را صادر کرد. بنابراین بهانه جنگهای دوره اول ایران و روس را، می توان انقلابات داخلی گرجستان و علت اساسی جنگ را تمایل هر دو دولت، به تصرف آن ناحیه دانست.
الکساندر اول، جانشین کاترین دوم، تزار روس، از سویی چون توسعه سرحدات روسیه را در جنوب لازم میدانستو به امید آن که ملل مسیحی ساکن گرجستان و ارمنستان با نیّات او در تسخیر قفقازیه موافقت خواهند کرد و از سویی دیگر چون خان نشین گنجه را در سدههای پیشین بخشی از قلمرو گرجستان محسوب مینمودند - آهنگران، 106 :1388؛ طالع، - 1 :1380 در اوایل سال 1218ه.ق سپاهی به سرداری سیسیانف، روانقفقازیه نمود و سردار مزبور غفلتاً شهر گنجه را که تقریباً تمامی مردم آن مسلمان بودند، مورد تعرّض قرار داد.
جوادخان زیاد اُغلی، حاکم گنجه، سرداری دلیر بود و با وجود کثرت سپاه روس در دفاع از شهر پایداری کرد و فتحعلیشاه را به کمک طلبید. علمای شهر، مسلمانان را به جهاد باکفار روس دعوت کردند، پایداری و مقاومت دلیرانه مردم گنجه و حاکم شهر، سیسیانف را از تصرف گنجه مأیوس ساخت. اما یکی از اطرافیان خائنِ جواد خان، به نام نصیب بیگ شمس الدین لو، با عده ای از ارامنه ساکن گنجه همدست شد و به سردار روس پیوست و دروازه شهر را به روی سپاه روس گشود.
»قشون روس پس از تسخیر گنجه، سه روز به قتل عام پرداختند و جواد خان گنجه ای نیز با یک پسر خود مقتول شد و اهل قراباغ و ایروان نیز خایف شده با سردار روس به طریق مدارا حرکت میکردند« - اعتمادالسلطنه،. - 1469/3 :1367 خبر سقوط گنجه و قتل عام مسلمانان در دربار غوغایی به پا کرد و علمای تهران، جنگ با کفار روسیه را تصویب و حکم تجهیز سپاه صادر گردید. عباس میرزا در صفر سال 1219ه.ق در راس سپاهی به جانب ایروان حرکت کرد و در یک کیلومتری آن شهر اردو زد
سیسیانف در ربیع الاول 1219ه.ق سپاه خود را به طرف اوچمیاذین - اوچ کلیسا - اعزام داشت و در نزدیکی قصبه شوره گُل بر سر راه اوچمیاذین به ایروان اردو زد. عباس میرزا یکی از سرداران خود به نام احمد خان مقدم را در ارودگاه ایروان نهاده و خود با چند دسته از سپاهیان برای جلوگیری از سپاه روس حرکت کرد.
در اراضی بین ایروان و اوچمیاذین در محل شوره گُل جنگی سخت بین طرفین در گرفت. سواره نظام ایران به سرداری محمد قلی خان دولو رشادت و فداکاری بی نظیر از خود نشان داد و زیرتشِآ توپخانه مجهز روسیه، پافشاری کرد تا وقتی که قوای امدادی عباس میرزا رسید و متحداّ قسمتی از قوای روس را از سنگرها خارج و مجبور به عقبنشینی کردند. جنگ تا اوایل شب ادامه داشت و فردای آن روز طی نبرد دیگری قوای روس عقب نشستند. روز 23 ربیع الاول که هنوز نقشه دفاع و تعرض در شورای فرماندهی سپاه ایران طرح نشده بود در محل »قرخ بولاخ« سپاه سیسیانف حمله ناگهانی خود را آغازکرد.
