بخشی از مقاله
روشهاي نمونه گيري در تحقیق
تصميم گيري دربارة نمونه برداري گام مهمي در طرح پژوهش است. تصميمات مربوط به طرح نمونه برداري شامل شيوة نمونه برداري و حجم مي باشد. در طرح هاي نمونه برداري احتمالي تعميم پذيري ميسر است ولي در طرح هاي نمونه برداري غير احتمالي چنين نيست.
بعضي از طرح هاي احتمالي كارآمدتر از بقيه هستند. اگر چه طرح هاي نمونه برداري غير احتمالي به سادگي قابل تعميم نمي باشند ولي براي به دست آوردن انواع خاصي از اطلاعات به طور سريع و ارزان مفيد هستنند. حجم نمونه بر اساس دقت و درستي مورد نياز براي برآورد پارامترهاي جامعة آماري و نيز تغيير پذيري در خود جامعة‌آماري تعيين مي شود. تعميم
پذيري يافته ها از حجم نمونه به جامعه آماري بستگي دارد به ميزان پيشرفته بودن طرح نمونه برداري كه به كار گرفته مي شود كه خود مشتمل است بر حجم نمونة مورد استفاده در پژوهش . همچنين ، در كل پژوهش بايد دقت شود كه نتايج مطالعه به آن بخش جامعه آماري كه در نمونه معرفي نشده اند. تعميم داده نشود اين يك مشكل عمومي در بسياري از مطالعات پژوهشي است.
داده هاي گروه نمونه هم براي برآورده كردن پارامترهاي جامعة آماري و هم آزمون فرضيه به كار مي رود.
كليد واژه: نمونه گيري - جامعه آماري - حجم نمونه - تعميم پذيري
مقدمه
ما در بسياري موارد علاقمنديم كه درباره مردم، وقايع و پديده هاي مختلف، اطلاعات بدست آوريم و اغلب به اعمالي دست مي زنيم كه احتمالاً آگاهانه نيست اما در منطقي جلوه دادن نتايج اين گونه اعمال، از هيچ كوششي مضايقه نمي كنيم. براي مثال بمنظور آگاهي از مطلبي درباره مردم ، تعدادي از آنان را كه مي شناسيم يا نمي‌شناسيم (ولي در دستر ما هستند) مورد مطالعه قرار مي دهيم و احتمالاً ، پس از طي دوره بررسي ، از اين مطالعه نتايجي غالباً كلي ، بدست مي آوريم.
اما از آنجا كه يكي از هدفهاي عمده تحقيقات علوم انساني دستيابي به اصول و آگاهي‌هاي معتبري است كه قابل تعميم به جامعه مادر يا عام (يعني) آن جامعه كه شامل همه اعضاي حقيقي و حقوقي مجموعه افراد، از همه اعضاي تشكيل دهنده يك جامعه وقت گير،هزينه بر و تقريباً غير ممكن است؛ لذا طبيعي است كه تا قبل از گسترش بهره گيري از نمونه در تحقيقات پيشرفت علوم آگاهيها بطيء و كند باشد . به سخن ديگر، انفجار اطلاعات و آگاهيها در قرن بيستم و بويژه از اواسط همين قرن، مرهون بسط و اشاعه مقوله نمونه گيري در تحقيقات است. زيرا، در اوايل قرن بيستم يكي از انديشمندان بنام ويليام گوزت با درك اين نكته كه :
«برخي از ويژگيها از جمله پراكندگي متغيير مورد مطالعه در گروههاي كوچكي كه با رعايت انصاف يا بگونه اصطلاحاً تصادفي و مستقل از يكديگر از جامعه مادر انتخاب شده باشند از يكسو در بين گروهها و از سوي ديگر با موقعيت همين ويژگيها در جامعه مادر تقريباً مشابه است و به لحاظ مفاهيم آماري با يكديگر تفاوت معني داري ندارند» و ارائه آن به جامعه علمي و اقبال جامعه علمي به آن سبب شد تا قيد مطالعه متغير يا متغيرهاي مورد نظر در تمامي اعضاي جامعه مرتفع گردد و بجاي آن مطالعات بر گروههاي كوچكي كه به روشهاي ويژه
برگزيده مي شود، رايج گردد. بنابراين، دانشمندان فرصت بيشتري براي مطالعات متعددتري يافتند و متعاقب آن دستيابي به اطلاعات بيشتر در زمان كمتر مقدور شد. لذا، محققان در تمامي معارف بشري از جمله در علوم انساني به گزينش نمونه از جامعه مادر رو آوردند؛ بهمين جهت آگاهي هر چه بيشتر آنان از چگونگي نمونه گيري صحيح در تحقيقات محققان را در دستيابي به اطلاعاتي دقيق تر و معتبرتر و نيز در يافتن توجيه و توضيح رساتري از يافته ها ياري مي كند.
در بسياري از تحقيقات علوم انساني كه بمنظور مطالعه و بررسي مثلاً انگيزشها، رفتارها و ويژگي هاي گروهي معدود و بدون توجه به چگونگي معيارهاي درست گزينش نمونه صورت گرفته است ، نتيجه گيري هاي كلي به چشم مي خورد به سخن ديگر محققان اين دست از تحقيقات ، تلاش دارند نتايج حاصل از مطالعه اي محدود و بدون ضابطه را به گروه بزرگتري تعميم دهند، كه همين امر سبب اشاعه بي اعتمادي و بي اعتقادي مردم نسبت به تحقيقات و نتايج آنها ، حتي از نوع دقيق و حساب شده مي گردد. براي مثال ، ممكن است فردي كه نمي توان او را محقق ناميد از مطالعه سردستي درباره تعدادي محدود از جوانان نتيجه مي گيرد كه:
«جوانان خطاكارند!» يا بعد از مطالعه محدود ديگري عنوان مي كند كه «امروزه مردم داراي ارزشهاي اخلاقي نيستند!»
پي بردن به اساس اظهاراتي اين چنين، حتي اگر «محقق لعاب كار!» آنرا توأم با ارائه چند جدول كوچك و بزرگ كرده باشد، بسيار آسان است. زيرا، او براي بدست آوردن اين گونه توجيهات ، تجزيه و تحليل نمونه‌هاي معدودي از تجارب محدود خود يا دوستان و آشنايان از امور مبادرت مي كند. كه در هر دو صورت مي توان به علت محدوديتها در گزينش نمونه و همچنين وجود تعصبات و تمايلات شخصي در نتيجه گيري ها، نتايج حاصل را بي ارزش و ناروا دانست.
تعريف جامعه آماري
جامعة‌آماري عبارت است از كليه عناصر و افرادي كه دريك مقياس جغرافيايي مشخص (جهاني يا منطقه اي) داراي يك يا چند صنعت مشترك باشد. (حافظ نيا)
عضو جامعه آماري
يك عضو جامعه آماري جزيي از كل جامعة آماري است اگر 1000 كارگر در يك سازمان خاصي جامعة آماري مورد نظر يك محقق را تشكيل دهند. هر كارگر يك عضو جامعة آماري به شمار مي آيد. (صائبي –شيرازي- اوماسكاران)
چارچوب جامعه آماري
چارچوب جامعة آماري فهرستي از همه اعضاي جامعة‌آماري است كه از بين آن گروه نمونه انتخاب مي شود. فهرستي از دانشجويان كلاس مي تواند چارچوب جامعة آماري براي تحقيق درباره دانشجويان كلاس باشد.
با آنكه چارچوب جامعة آماري در تهيه فهرستي از هر عضو موجود در جامعة آماري مفيد است . اما ممكن است هميشه به عنوان يك سند جاري و روزآمد تلقي نشود. براي نمونه اعضايي كه به تازگي سازمان يا دانشگاه را رها كرده اند و نيز اعضايي كه به تازگي به سازمان يا دانشگاه پيوسته اند، ممكن است در يك روز مفروض نامشان در صورت حقوق بگيران سازمان يا دفاتر آمار دانشگاه وجود نداشته باشد.
ممكن است محقق اين مسأله را تشخيص دهد و دربارة آن نگران نباشد. زيرا تعداد كمي از كمبودها و بيش بودها شايد تفاوت زيادي را براي مطالعه بوجود نياورد. حتي اگر هم محقق نگران آن باشد و وقت و تلاش لازم را هم صرف كند تا چارچوب جامعة آماري جديد را بدست آورد، باز ضمانتي وجود ندارد كه چارچوب جديد فهرست درستي از همة اعضاي جامعة آماري به محقق بدهد(محمد صائبي و محمود شيرازي)
تعريف نمونه
«نمونه عبارتست از تعدادي از افراد جامعه كه صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده، از تجانس و همگن با افراد جامعه برخوردار باشند (دكتر محمدرضا حافظ نيا)
مفهوم نمونه هدف محقق شناسايي جامعه و تعيين پارامترهاي مربوط به آن است. براي اين كار يا بايد به كليه افراد جامعه مراجعه كند و صفت يا ويژگي مورد نظر تحقيق خود را در آنها جويا شود؛ يا بايد تعدادي از افراد جامعه را مورد مطالعه قرار دهد و از طريق جمع كوچكترين و با روش معيني، پي به صفات و ويژگيهاي جامعه ببرد. بديهي است اگر جامعة مورد نظر كوچك و حجم و تعداد افراد آن كم باشد، مي تواند آن را به طور كامل مطالعه نمايد. ولي اگر جامعه بزرگ باشد و امكانات و مقدورات وي اجازه ندهد، ناچار است از بين افراد جامعه تعداد مشخصي را به عنوان نمونه برگزينند و با مطالعه اين جمع محدوده، ويژگيها و صفات جامعه را مطالعه كرده ، شاخصها و اندازه‌هاي آماري آن را محاسبه كند. (دكتر محمدرضا حافظ نيا)
نمودار رابطه گروه نمونه با جامعه آماري
تعريف نمونه گيري
نمونه گيري يعني انتخاب تعدادي از افراد، حوادث و اشياء‌از يك جامعه تعريف شده به عنوان نماينده آن جامعه
انواع روشهاي نمونه گيري
1- نمونه گيري تصادفي ساده
نمونه گيري تصادفي ساده نوعي نمونه گيري است كه در آن هر يك از اعضاي جامعة مورد مطالعة‌جهت انتخاب شدن شانس مساوي دارند. در اين روش ، افراد يا اشياي مورد نياز به صورت تصادفي از فهرست اعضاي جامعه كه به همين منظور تهيه تنظيم و شماره گذاري شده است انتخاب مي شوند. مطابق قانون شانس و احتمال افراد انتصاب شده بايد داراي ويژگيهايي همانند ويژگيهاي جامعه اي كه از آن انتخاب شده اند باشند. به عنوان مثال برخي از آنها بايد مسن، عده‌اي جوان، بلند قد، كوتاه، فقير، ثروتمند باشند يكي از مشكلات اين روش تهيه و تدوين فهرست افراد جامعه است، زيرا خيلي از مواقع اين فهرست قبلا تهيه و تنظيم نشده است. (دكتر علي دلاور)
نمونه گيري منظم (سيستماتيك)
نمونه گيري منظم به منظور انتخاب يك نمونه از جامعه تعريف شده بكار برده مي شود. در اين روش اعضاي نمونه از طريق فهرستي از افراد يا اعضاي جامعه كه به منظور نمونه گيري تهيه شده است انتخاب مي شوند. بنابراين، از اين روش هنگامي استفاده مي شود كه تمام اعضاي جامعه تعريف شده وقبلاً بصورت تصادفي فهرست بندي شده باشند. فرض كنيد مي خواهيم از يك جامعه 2000 نفري كه قبلاً فهرست بندي شده است 100 نفر دانش آموزان را انتخاب كنيم. براي اين منظور ابتدا تعداد اعضاي جامعه را به تعداد اعضاي نمونه تقسيم مي كنيم سپس به صورت تصادفي شاره اي را كه مساوي يا كوچكتر از عدد به دست آمد (20) انتخاب مي كنيم (به عنوان مثال شماره 8) شماره 8 به عنوان نقطه شروع انتخاب مي‌شود. سرانجام افرادي را كه شماره هاي آنها در فهرست جامعه 8، 28، 48، 68 ، است انتقاد مي كنيم و اين عمل را تا انتخاب 100 نفر ادامه مي دهيم .(دلاور)
نمونه گيري طبقه اي
در روش نمونه گيري اتفاقي ساده فرض بر اين بود كه افراد جامعه از تجانس نسبي برخوردار و همگون هستند؛ ولي هميشه اينطور نيست كه افراد جامعه از تجانس و همگوني برخودار باشند، بنابراين به زيربخشها و زير گروههاي خاصي كه از تجانس درون گروهي برخوردارند قابل تقسيم بندي هستند. در اين جوامع استفاده از روش اتفاقي ساده مناسب نيست ، چون ممكن است تمام يا اكثر افراد نمونه از يك گروه يا قشر برگزيده شوند و بنابراين، معرف كل جامعه نخواهند بود براي حل اين مشكل در انتخاب افراد نمونه از روش طبقه بندي استفاده مي شود؛ يعني اينكه افراد جامعه با توجه به صفات درون گروهي خود به طبقات مختلفي تقسيم مي‌شوند و افراد نمونه به تناسب از بين تمامي طبقات انتخاب مي گردند؟؛
مثلاً اگر محققي بخواهد علائق مردم يك جامعه شهري يا روستايي را نسبت به يك امر سياسي يا اجتماعي جو يا شود، ناچار است اين جامعه را بر اساس متغير سن ، جنس ، سواد و... طبقه بندي كند، يعني يك يا چند متغير را مبناي كار قرار دهد؛ زيرا علائق گروههاي سني با يكديگر تفاوت دارد (محمدرضا حافظ نيا)
روش نمونه گيري طبقه بندي باعث مي شود كه اولا توزيع نمونه در كل طبقات جامعه به طور متناسب صورت پذيرد؛ ثانياً اختصاصات و ويژگيهاي كلي جامعه مشخص شود؛ ثالثاً ويژگيهاي هر يك از طبقات نيز مورد توجه و مطالعه قرار گيرد.
نمونه گيري خوشه اي
نمونه گيري خوشه اي عبارت است از انتخاب واحد تحليل و به عبارتي واحد اصلي مطالعه از طريق طي چند مرحله نمونه گيري پيوسته.
اين گونه نمونه ها به دو دسته تقسيم مي شوند:
1- خوشه محض كه مربوط به جامعه سلسله مراتبي در يك مكان خاص است؛
مانند دانشگاه يا سازمان اداري
2- خوشه – فضايي كه از الگوي تركيبي سازمان سلسله مراتبي در چهارچوب تقسيمات كشوري تبعيت مي كند . يا اينكه نظام تصميمات كشوري به عنوان چارچوب نمونه گيري براي پديده مورد مطالعه مانند روستاها يا خانوارهاي شهري در نظر گرفته مي شود.
اين نوع نمونه گيري هنگامي كاربرد دارد كه امكان تعيين چهارچوبي براي جامعة آماري وجود نداشته باشد و محقق نتواند نمونة مورد نياز را به روشهاي احتمالي ساده يا طبقه بندي شده انتخاب كند.
اين روش را از آن جهت كه در چند مرحله انجام مي گيرد و واحد تحليل در مرحله پاياني انتخاب مي شود، روش نمونه گيري چند مرله اي و از آنجا كه در سطوح مختلف انجام مي شود روش خوشه اي و گروهي مي گويند و هر سطح معادل يك مرحله و به روش عنوان يك خوشه يا گروه شناخته مي شود. البته به اين نكته بايد توجه داشت كه الزاماً روش خوشه اي يا سلسله مراتب ناحيه و جغرافي همراه نيست و احتمال دارد همين مراحل و خوشه ها در يك مكان جغرافيايي و در يك واحد سازماني انجام مي شود؛ مثلاً اگر محققي بخواهد تعدادي
دانشجو را در يك دانشگاه يا تعدادي كتاب را در يك كتابخانه يا تعداد كارمند را در حوزة ستادي يك وزارتخانه انتخاب كند مي‌تواند بر اساس سلسله مراتب سازمان يا گونه هاي مختلف، نمونة خود را به روش خوشه اي و گروهي انتخاب كند؛ مثلاً در خوشه اول مي تواند تعداد دانشكده يا تعدادي رشتة موضوعي تعداد قفسة‌كتاب يا تعداد اداره كل ستادي را برگزيند. در خوشه دوم تعدادي گروه آموزشي يا تعدادي قفسة كتاب يا تعداد اداره را برگزيند و در خوشة سوم واحدهاي تحليل خود را انتخاب كند و تعداد دانشجو يا تعداد كتاب يا تعداد كارمند را از بين گروهها خوشة‌دوم برگزينند.
نمونه گيري خوشه اي و چند مرحله اي براي زماني است كه اولاً چهارچوب جامعه آماري در اختيار نباشديا تهيه آن زمان و هزينه زيادي را طلب كند؛ ثانياً به لحاظ گستردگي جغرافيايي واحدهاي تحليل امكان گردآوري اطلاعات فراهم نباشد. (حافظ نيا)
نمونه گيري مكاني
اين روش نمونه گيري بيشتر براي مطالعة پديده هاي و ويژگيهاي مكانها و نواحي جغرافيايي مورد استفاده قرار گيرد . در فضاي جغرافيايي پديده ها و صفات گوناگون وجود دارد كه گاهي بعد طبيعي دارند، مانند جنس زمين، گونه هاي گياهان خرده اقليمها كميت و كيفيت آب و نظاير آن و گاه بعد انساني دارند، مانند وضعيت جمعيت، مؤسسات اجتماعي و خدماتي ترافيك و حمل و نقل فعاليتهاي اقتصادي و نظاير آن و گاهي نيز تركيبي از دو بعد طبيعي و انساني هستند، مانند عناصر فضايي روستا، شهر، جاده راه آهن، فرودگاه، كارخانه، سد و مزرعه
هر كدام از پديده‌ها و عناصر ياد شده مكان و فضاي جغرافيايي خاص را به خود اختصاص داده‌اند و مطالعة تمام آنها مقدور نيست. از اين رو، محقق ناچار است از روش نمونه گيري
استفاده و از طريق انتخاب تعدادي از مكانها يا نواحي جغرافيايي آنها را مورد مطالعه قرار دهد؛ مثلاً محققي كه مي خواهد مقر روستاها يا تاسيسات شهري و مقر يا كارخانه يا مراكز آموزش و علمي را مطالعه كند، مي‌تواند و مقر كليه آنها را در مقياس جغرافيايي مورد مطالعه (جهان – قاره، منطقه، كشور، استان و ...) و به عنوان جامعة آماري تلقي كند و از بين آنها افرادنمونه مورد نياز را به يكي از روشهاي احتمالي ساده يا طبقه بندي شده انتخاب نمايد. (حافظ نيا)
نمونه برداري ناحيه‌اي، شكلي از نمونه برداري خوشه‌اي در داخل يك ناحيه مي‌باشد.
نمونه برداري از نيازهاي مصرف كنندگان قبل از تاسيس فروشگاه مواد و لوازم ضروري شبانه روزي در قسمت ويژه‌اي از شهر مستلزم نمونه برداري ناحيه است. نمونه برداري ناحيه‌اي كم هزينه تر از اكثر طرحهاي نمونه برداري احتمالي ديگر است و بستگي به چارچوب جامعة آماري ندارد. نقشه شهر كه بلوكهاي شهر را انشان مي‌دهد در بردارندة اطلاعات مناسبي است كه به محقق اجازه مي‌دهد يك گروه نمونه را از بلوك‌ها بگيرد و اطلاعات را از ساكنان هر بلوك به دست آورد. (اوماسكاران)
نمونه گيري مضاعف
موقعي كه يك گروه نمونه در جامعه‌اي به كار گرفته مي‌شود تا مقداري اطلاعات مقدماتي گردآوري شود و در پي آن يك گروه نمونة فرعي از آزمودني نمونة اوليه براي مطالعة دقيق تر مورد استفاده قرار ميگيرد، چنين طراحي را نمونه برداري مضاعف مي‌نامند. به طور مثال، ممكن است يك مصاحبة ساخت‌مند (هدايت شده) نشان دهد كه يك گروه فرعي از ميان آزمودني‌ها اطلاعات بيشتري درباره سازمان دارند.
بنابراين مي‌توان با پرسش سوالات بيشتري با اين افراد مصاحبه كرد. در چنين پژوهشي روش نمونه برداري مضاعف به كار گرفته مي‌شود.
