بخشی از مقاله
ساختمان تار و سه تار
مقدمه:
اينك گلي از بوستان هميشه معطر ايران:
نغمه ها به صد راز و رمز شگفتيهاي روح را تجلي مي بخشند، از سينه هاي شرحه شرحه از فراق مي گويند، از حجاب جان پرده مي افكند و نواي باغ ملكوت را به گوش معشوق ازلي مي رسانند. نغمه ها از سازها برمي خيزند و سازها زبان گوياي دستان هنرمندان و قلبها هميشه عاشق، تبلور يكي شدن انسان با مصنوع خود، نشانگر نوازشهاي مهربانانة انگشتاني درد آشنا و مبين روح يكي شدن انسان با طبيعت.
كتاب حاضر كوششي است براي انعكاس تجارب چندين سالة تحصيل و نيز چهل روز نجوا و گفتگوي هنرمندانه با چوب و همنشيني با هنرمندان اين حرفه، استادان اين هنر خاضعانه از روز كار خويش مي گويند و بي هيچ پرده و پوششي هنرمندان جوان و شايق به ساخت سازهاي سنتي ايراني را گام به گام دست مي گيرند راه مي برند اميد آنكه قدر بدانند و پي بگيرند.
از بذر تا ثمر راه زيادي در پيش است دقت نظر و سعة صدر و همدلي هاي فراوان درد آشنايان هنر و فرهنگ اين مرز و بوم پشتوانة راه بود. چاپ اين پايان نامه نيز مرهون توجهات خاص استاد فرزانه و گرانقدر آقاي مهندس اردشير عبدي و استادان كارگاه برادران فتاحي بوده است همگي را پاس مي داريم و در تداوم راه نيازمند همدلي و همراهي ايشان هستيم.
تاريخچة كارگاه:
كار و فعاليت اين كارگاه در راستاي ساخت آلات موسيقي است. اين كارگاه ابتدا در سال 1374 بنا به علاقة شخصي استاد قيم فتاحي كه خود يكي از استادان نوازندگي ماهر تار و سه تار در استان است ابتدا در محيطي كوچك از خانة خودشان بوده است كه با توجه به نياز شهرستان و نيز افزايش تعداد هنرجويان موسيقي و نياز آنها به ساز، استاد فتاحي در سال 1378 به طور رسمي و با همكاري برادرانش و سرمايه گذاري بيشتر جهت خريد دستگاه و تجهيزات پيشرفته تر براي كار كارگاهي هر چند كوچك اما فعال را تاسيس نمودند كه هر روز رو به پيشرفت بيشتر همچنان به كار خود ادامه مي دهند. مواد خام كارگاه كه شامل چوب، چسب، شاخ، استخوان و صدف مي
در يك كارگاه ساز سازي بسته به نوع ماشينهاي موجود در كارگاه و تعداد استادكاران ساخت يك يا چندين نوع ساز را انجام مي دهند. در كارگاه ساز سازي برادران فتاحي ساخت دو ساز «تار و سه تار» انجام ميشود كه در فصلهاي بعد به تشريح آنها خواهيم پرداخت.
فصل اول:
ساختمان سه تار
نگاهت بيفتد اگر بر خطا
تو آن را بپوشان ز لطف و عطا
تو بر من مگير آهواي ذي خرد كه خالي نباشد بشر از خطا
اجزاء سه تار
لازم به تذكر است كه سه تار در قديم سه سيم (تار) داشته است. به روايتي مشتاق عليشاه كرماني (شهادت 1306 هـ . ق) عارفي كه با سه تار و موسيقي آشنايي داشته سيم ديگري بين سيم دوم و سوم آن اضافه كرده و اينك سه تار در حقيقت چهار سيم يا چهار تار دارد. اين سيم را واخون و بعضي ها سيم مشتاق مينامند.
تشريح اجزاء سه تار
كاسه: جعبه صوتي سه تار مي‌باشد كه از جنس چوب توت است.
دسته: پرده هاي ساز روي آن بسته ميشوند جنس آن از چوب گردو است.
صفحه: چوب توت نازك كه روي كاسه را پوشانده است و خرك روي آن قرار دارد.
سوراخهاي روي صفحه: اين سوراخها براي تنظيم صداي ساز ايجاد ميشوند.
سردسته: قسمتي از دسته كه گوشي هاي ساز در آن قرار دارند.
گوشي: انتهاي سيم به آن بسته ميشود و با چرخاندن آن ساز كوك ميشود. جنس آن معمولاً از چوب گردو است.
پرده: از جنس روده است كه روي دسته بسته ميشود و محل نوتها را تعيين مي‌كند.
خرك: از چوب ساخته ميشود و سيم ها از روي آن عبور مي‌كنند.
شيطانك: از استخوان ساخته ميشود و سيم ها از روي آن عبور مي‌كنند.
سيم گير: در انتهاي كاسه نصب ميشود و انتهاي سيم ها را نگاه مي دارد. جنس آن از شاخ قوچ، چوب شمشاد جنگلي يا چوب فوفل است.
سيم: سه تار چهار سيم فلزي دارد كه با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در مي‌آيند.
شيار كنار دسته: شياري است كه در موقع بستن پرده ها از آن استفاده ميشود.
تذكر: در فصل هاي ديگر توضيحات بيشتري راجع به اجزاء سه تار داده خواهد شد.
انتخاب چوب:
انتخاب چوب مراحل مختلفي دارد و برش صحيح آن يكي از عوامل مهم ساختن ساز مي‌باشد. لذا، مطالعه خواص فيزيولوژيكي درخت داراي اهميت زيادي است. توضيح دقيق در اين باره خارج از عهده نگارنده است. فقط در اينجا براي آشنائي با ساختمان ساقه يك درخت، كه براي ساختن ساز بريده مي شود، قسمت هاي مهم برش عرضي آن به طور خلاصه توضيح داده ميشود. قسمت بيروني درخت پوسته آن مي‌باشد كه خود از دو قسمت تشكيل شده است «قسمت بيروني» و «قسمت دروني» و پس از آن قسمت بعدي «لايه زاينده» نام دارد كه يك تك سلول است و هنگام رشد
درخت به دو قسمت تقسيم ميشود. قسمت اول آن تبديل به قسمت دروني پوست درخت ميشود كه عامل انتقال مواد غذائي از برگها به بقيه درخت است. قسمت دوم «لايه زاينده» تبديل به «برون چوب» ميشود كه عامل انتقال شيره از ريشه به ساقه هاي درخت مي‌باشد. به تدريج كه لايه زاينده سلولهاي جديدي توليد مي‌كند «برون چوب» فعاليت فيزيولوژيكي خود را از دست ميدهد و تبديل به قسمت سخت تنه ميشود كه درخت را استوار نگاه مي دارد. اين قسمت تنه درخت را «درون چوب» مي گويند كه در درختهاي نسبتاً بزرگ شامل قسمت اعظم برش عرضي درخت
ميشود. قسمت مركزي برش درخت، مغز درخت نام دارد كه از ريشه تا سر تنه درخت ادامه دارد و دور آنرا نخستين حلقه سالانه فرا گرفته است. در برش عرضي درخت چيزي كه خيلي زود جلب توجه مي‌كند حلقه هاي سالانه است كه دايره وار در دور مغز درخت قرار دارند. تعداد اين حلقه ها سال درخت را نشان ميدهد و فاصله بين اين حلقه ها همانطوريكه بعد خواهيم ديد در انتخاب چوب براي ساز سازي اهميت فراواني دارد.
ذكر دو موضوع در اينجا لازم است. اول اينكه رنگ «درون چوب» تيره تر از «برون چوب» مي‌باشد. دوم اينكه مغز درخت داراي خلل و فرج هاي بسيار است كه به راحتي قابل رويت مي‌باشد.
در سه تار سازي از چوب درخت توت (نوع ميوه دار آن) براي ساختن كاسه و صفحه استفاده ميشود. «درون چوب» تنها قسمتي از تنه مي‌باشد كه براي اين كار مناسب است. بقيه چوب تنه چون پوست، «برون چوب» و مغز درخت زائد است و در ساز سازي از آنها استفاده نميشود.
در ساختمان كاسه و صفحه سه تار از چوبهايي استفاده ميشود كه فاصله حلقه هاي سالانه آنها از چهار ميليمتر كمتر است و اليافهاي طولي به موازات يكديگر هستند. تهيه چوبهايي با اين
مشخصات آسان نيست و كار سازنده را مشكل مي‌كند. درختهايي كه در مناطق خشك و گرم مي رويند براي استفاده در ساز سازي بسيار مناسب هستند. در ايران درختاهي توت حاشيه كوير، اصفهان، قزوين و اطراف تهران براي اين كار مناسب هستند. در مناطق پر آب و رطوبت، رشد درختان سريعتر از مناطق خشك مي‌باشد در نتيجه فاصله بين حلقه هاي سالانه زياد است كه براي استفاده در ساز سازي مناسب نيستند. در فصل مربوط به ساختن صفحه و كاسه سه تار راجع به اين موضوع توضيحات بيشتري خواهيم داد.
برش چوب
برش طولي تنه درخت بايد در مسير اليافهاي طبيعي آن باشد. لذا اره كردن تنه درخت صحيح نيست و بايد آنرا در ابتدا با تيغه تبر شكاف داد (يا شقه كرد) تا چوب در مسير اليافهاي خودش كه طبيعي و نامستقيم است شكافته شود. معمولاً در تنه هايي كه حلقه هاي سالانه آن دايره وار دور مغز درخت قرار گرفته اند، تنه به چهار قسمت مساوي شكافته (شقه) ميشود كه پس از خشك شدن با اره فلكه (اره تسمه اي) به اندازه هاي مناسب بريده ميشوند. معمولاً اين حلقه ها صددرصد دايره وار نيستند.
لذا چوبكار بايد تا حد امكان سعي كند كه برشهاي چوب عمود به حلقه هاي سالانه باشند.
خشك كردن چوب ساز بايستي بطور طبيعي در سايه و در مسير هوا قرار گيرد. براي ساختن سازهائي چون ويولن حدود 5 سال وقت لازم است ولي بهتر است كه بين هفت تا ده سال چوب خشك شود. تحقيقات نگارنده راجع به «درصد» رطوبت چوب سه تار و مدت خشك كردن آن ادامه دارد. معمولاً سازندگان ساز در جواب اين سوال مي گويند كه هر چه چوب كهنه تر باشد بهتر است. اصولاً سازنده بايد اين موضوع را در نظر داشته باشد كه چوبي را مورد استفاده قرار دهد كه بحد كافي خشك شده تا پس از ساختن ساز بعلت از دست دادن نم زيادي ترك نخورد و يا شكل خود را از دست ندهد.
رابطه طول دسته با طول كاسه سه تار
نگارنده روش زير را براي پيدا كردن طول دسته سه تار پيشنهاد مي‌كند. براي اين منظور آشنائي با رابطه محل نوت «سل» روي دسته و طول سيم دست باز لازم است. مي دانيم كه اگر نوت سيم دست باز را «دو» فرض كنيم و طول اين سيم را به سه قسمت مساوي تقسيم كنيم محل پرده هاي «سل» و «سل اكتاو» بدست ميآيد.
اگر فرض كنيم كه طول دسته مناسب، طولي است كه آخرين پرده كه «لابمل اكتاو» است در حدود يك سانتيمتر از محل اتصال دسته به كاسه فاصله داشته باشد، اين طول دسته با استفاده از رابطه هندسي محل نوت «سل» با سيم دست باز به روش مثال زير بدست ميآيد. دليل اين فرض اينست كه پرده آخري روي
ابعاد سه تار
سه تار به شكل و اندازه هاي گوناگون ساخته شده است. ابعاد كاسه، دسته و ضخامت چوب كاسه و صفحه آن استاندارد معيني ندارد. بطور كلي شكل صفحه سه تار از نيم دايره اي تشكيل شده است كه انتهاي آن با منحني اي مركب به دسته وصل شده است.
در اين كتاب اندازه هاي كاسه و دسته چهار نوع سه تار آورده شده است. اندازه ترك (بر وزن برگ) و دوره كاسه و ضخامت آنها براساس مطالعات و تجربه هاي عملي نگارنده روي سه تاراهيي كه در دسترسم بوده مي‌باشد.
اولين سه تار مورد مطالعه كه اثر هنرمند فقيد شادروان استاد مهدي كماليان است بنام دلربا كه تاريخ ساخت آن سال 1366 هـ . ش. مي‌باشد.
سه تار دوم مورد مطالعه هم ساخت استاد كماليان بنام مرمر است.
سه تار سوم مورد مطالعه كه آن نيز ساخت هنرمند مشهور شادروان استاد محمود هاشمي به شماره 38 و ساخت آن در تاريخ 1370 هـ . ش. مي‌باشد.
ايشان شكل صفحه را كه شامل يك نيم دايره دو قسمت از يك دايره كه شعاع آن قطر دايره مذكور است و دو منحني كه بدسته وصل ميشوند ترسيم كردند. در اين الگو انتهاي صفحه در دو طرف سيم گير در حدود چهار ميليمتر به طرف بيرون دايره ترسيم ميشود.
چهارمين سه تار مورد مطالعه ام، يكي از سه تارهاي شادروان محمد نوائي مشهور به عشقي سه تار ساز معروف مي‌باشد. در فصل هاي آينده، اين سه تار در قسمت ساختن قالب و روش اندازه گيري دوره و ترك مورد استفاده قرار گرفته است.
كاسه سه تار:
كاسه سه تار را ميتوان به سه طريق كه هر كدام روش خاص خودشان را دارند ساخت.
روش اول: كاسه كدوئي
در اين روش كدوي قلياني كه به حد كافي خشك شده است مورد استفاده قرار ميگيرد. پوست اين كدو داراي جداري سخت به ضخامت تقريبي يك ميليمتر و پوسته اي نرم به ضخامت تقريبي چهار ميليمتر مي‌باشد. اندازه كدوي مورد استفاده بايد تا حد امكان شبيه كاسه سه تار باشد تا بتوان آنرا با اندازه اي مناسب از آن بيرون آورد. پس از اندازه گيري و ترسيم خط برش روي پوست
كدو، قسمتي كه كاسه از آن ساخته ميشود با احتياط، با اره دستي، بريده ميشود. پس از بيرون آوردن مواد زيادي داخل كدو (الياف و تخم) با استفاده از ليسه اي كه لبه آن گرد است داخل آن كاملاً صاف ميشود. آنگاه كاسه از طرف دهانه روي كاغذ سنباده اي خيلي زبر (شماره 60) كه روي سطحي صاف چسبانده شده است قرار داده ميشود و با حركت دادن آن لبه دور كاسه را مي ساييم تا كاملاً يكنواخت شود. سپس لبه كاسه را از داخل با سوهان گرد مي ساييم تا ضخامت آن سه ميليمتر شود. در اين حالت كاسه آماده براي مراحل بعدي كه نصب دسته و صفحه است مي‌باشد.
روش دوم: كاسه يك تكه
در اين روش قطعه چوبي از درخت توت را كه بي ترك و گره است انتخاب مي كنيم. اندازه هاي طول، عرض و عمق آن بايد در حدود دو سانتيمتر از اندازه هاي كاسه سه تار موردنظر بيشتر باشد. ابتدا، اندازه صفحه و محور آن را كه در جهت اليافهاي چوب مي‌باشد، ترسيم مي كنيم. سپس محور صفحه را در نماي پشت قطعه چوب مشخص كرده و بعد نماي پشت سه تار را روي آن ترسيم مي كنيم. مرحله بعدي ترسيم نماي پهلوي كاسه روي چوب مي‌باشد. اين قطعه چوب را روي صفحه اره فلكه (اره تسمه) قرار ميدهيم و اول قسمت صفحه را مي بريم. مرحله بعدي برش پهلوي سه تار مي‌باشد. براي اين منظور بخاطر آنكه اين قطعه چوب در سطحي صاف روي صفحه اره بنشيند قسمت هاي بريده شده را دوباره در جاي اوليه خود قرار ميدهيم و ميخ كوب مي كنيم. محل ميخ ها بايد طوري انتخاب شود كه در مسير اره قرار نگيرند و خارج از قسمت نهايي كاسه باشند. در
اين حالت نماي پهلوي كاسه را مي بريم. قسمت هاي زايد را دور مي ريزيم و بقيه بيرون كاسه را با استفاده از تيشه لب باريك و اسكنه لب گرد مي تراشيم. هر چه ضخامت كاسه نازكتر شود دقت كار بايد بيشتر شود تا صدمه اي به كاسه وارد نشود. ضخامت كاسه در حدود چهار تا پنج ميليمتر مي‌باشد و در قسمت گلوئي، ضخامتش، به جهت زياد كردن استحكام آن در محل اتصال به دسته، در حدود دو ميليمتر بيشتر از بقيه كاسه مي‌باشد.
براي سهولت كار تراش كاسه، چوب انتخاب شده معمولاً بايد تازه بر و با رطوبت باشد. انتخاب چوب خشك كار تراشيدن را مشكل مي‌كند و احتمال شكستن آنرا در موقع تراش بيشتر مي‌كند. براي اينكه در مرحله تراش، چوب رطوبت خود را زود از دست ندهد، و ترك نخورد، آنرا در چند مرحله كه فاصله هر مرحله دو تا سه روز است، مي تراشيم و بين هر مرحله آنرا در درون كيسه اي
پلاستيكي قرار ميدهيم و سر آنرا مي بنديم. در نتيجه سرعت خارج شدن رطوبت از چوب را به تدريج كم و از ترك خوردن آن جلوگيري مي كنيم. هر دو سه روز يكبار كاسه را از كيسه درمي آوريم و تراش آنرا ادامه ميدهيم و دوباره براي چند روزي در كيسه اي ديگر كه خشك است قرار ميدهيم. اين عمل را آنقدر تكرار مي كنيم تا ضخامت نهائي بدنه كاسه بدست آيد. قسمت اتصال كاسه به
دسته را به اندازه زبانه دسته با اره دستي مي بريم. داخل و خارج كاسه را اول با كاغذ سنباده زبر (شماره 60) و بعد با كاغذ سنباده نرم (شماره 300) مي ساييم تا كاملاً صاف و براي لاك و الكل زدن آماده شود.
لازم به تذكر است كه بعضي از سازندگان سه تار براي سهولت كار تراش، قطعه چوب را در جهت محور كاسه به دو نيم مي كنيم و بعد از تراش دوباره آنها را به هم مي‌چسبانند.
روش سوم: كاسه تركه اي
در اين روش كاسه با چسباندن قطعات چوب كه به شكل هاي مشخصي بريده شده اند، ساخته ميشود. قطعه چوبي كه به لبه صفحه وصل ميشود دوره (يا پيشاني) ناميده ميشود. دوره از يك و يا از دو تكه تشكيل شده است. يك تكه اي آن دور كامل سه تار را ميگيرد. دو تكه اي آن در محل محور كاسه و انتهاي كاسه، وسط سيم گير، بهم چسبانده ميشود. قسمت پهن دوره در انتهاي كاسه، در قسمت سيم گير ساز قرار دارد و قسمت باريك آن در محل تماس با دسته. بقيه كاسه كه قسمت كروي آن است از قطعات چوبي كه ترك (بر وزن برگ) ناميده ميشود تشكيل شده است.
