بخشی از مقاله
چکیده
رودخانه ها به دلیل تغییرات بستر و تغییرات دبی جریان آب هنگامیکه در مرزها قرار می گیرند، سبب ایجاد اختلافات مرزي می شوند، بویژه هنگامیکه تجانس فرهنگی در طرفین مرزها وجود دارد، مشکلات بزرگتري براي دولت مرکزي فراهم می شود.
پایش روخانه هاي مرزي می تواند سبب پیش بینی رفتار رودخانه و در نتیجه کاهش اختلافات مرزي شود. رودخانه ارس مرز مشترك کشورهاي جمهوري اسلامی ایران، ترکیه ، جمهورى ارمنستان و جمهورى آذربایجان است . به دلیل موقعیت خاص ژئومرفولوژیکی حوضه ارس، دره این رود داراي تغییرات متعددي در طول زمان شده است که این تغییرات سبب عدم تطابق خطوط مرزي و بستر رودخانه ارس می باشد. هدف پژوهش حاضر پایش تغییرات فرسایش و رسوبگذاري رود ارس می باشد. داده هاي مورد استفاده نقشه هاي 1:25000، انعکاس سطحی((SR تصاویر ETM و داده هاي راداري Aster می باشد. به دلیل عدم وجود اطلاعات مکانی از کشورهاي همسایه، این تحقیق به این ترتیب انجام شده است که ابتدا زیر حوضه دوزال از حوضه هاي مرزي ایران انتخاب شد و سپس بر اساس داده هاي راداري Aster ، زیر حوضه هاي دیگر آن در کشورهاي آذربایجان و ارمنستان استخراج شد. مرز ایران و رودخانه ارس بر اساس نقشه هاي 1:25000 در زیر حوضه هاي انتخابی جدا گشت. براي بررسی تغییرات بستر رود ارس از داده انعکاس سطحی((SR تصاویر ETM، تهیه شده توسط دانشگاه مریلند استفاده شده است. مساحت حوضه مورد مطالعه معادل 11469,940 کیلومتر مربع و طول مرز ایران در داخل این حوضه
215,61 کیلومتر است. در حالیکه طول رودخانه ارس در حوضه انتخابی در امتداد این مرز برابر 231,57 کیلومتر می باشد.
البته کل حوضه رودخانه ارس 97000 کیلومتر مربع است و طول رودخانه ارس که مرز ایران و کشورهاي همسایه است معادل
450 کیلومتر است. براي بررسی میزان فرسایش کناري در رودخانه ارس از تغییرات طیفی داده انعکاس سطحی((SR و فاصله گرفتن رود ارس از مرز ایران از تابع Near استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان داد که فاصله رودخانه ارس از مرز ایران بین 128 تا 4481 متر تغییر می کند که بیشترین فرسایش به سمت ایران بوده است. میزان تغییرات از بالا دست به سمت پایین رو به افزایش است. مراکز جعیتی نزدیک به بیشترین تغییرات به سمت ایران خداآفرین و لاریجان در ایران و هورادیز در خاك آذربایجان می باشند.
واژگان کلیدي: رودهاي مرزي، رودخانه ارس، فرسایش کناري، تابع .Near
مقدمه
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
رودخانه ارس که به نام ارکس1 نیز در منابع دیده شده است((UNDP 2007, p. 59 ، قسمتی از حوضه رود کورا-ارس2 می می باشد. حوضه رود کورا – ارس در قفقاز جنوبی در مرز بین کشورهاي ارمنستان ، آذربایجان و گرجستان قرار دارد و بخشهاي کوچکی از این حوضه در ایران و ترکیه قرار دارد(شکل.(1 به طور کلی این حوضه بخشهایی از کشورهاي آذربایجان، گرجستان، ایران و ترکیه و کل کشور ارمنستان را می پوشاند و مساحت آن بالغ بر 188000 کیلومتر مربع می باشد. جدول
1 سهم هر کشور و جمعیت آن را نشان می دهد. دو رود مهم کورا و ارس در این حوضه جاري است. رودخانه کورا از کوهستان آناتولی در شمال شرقی ترکیه در ارتفاع 2700 متر سرچشمه می گیرد و از طریق گرجستان و آذربایجان به دریاي خزر می ریزد . طول آن 1364 کیلومتر است. رودخانه ارس بزرگترین شاخه کورا است که سرچشمه آن در کوههاي شرقی ترکیه است و کل طول ارس 1072 کیلومتر است که 450 کیلومتر آن مرز ایران است.
شکل :1 حوضه رود کورا-ارس((Wikimedia Commons 2010
جدول :1 وضعیت کشورهاي مرتبط با حوضه رود کورا-ارس((UNDP 2007, p. 7, 17
Country Share of river Share of country Population in the Population
basin area in covered by basin basin (in million) growth(2009 est.)
country area
Armenia 15.8% 100.0% 3.2 (2003) -0.03%
Azerbaijan 29.2% 63.6% 4.8 (2003) + 0.76 %
Georgia 19.3% 52.2% 2.7 (2003) -0.33%
Turkey 15.3% 3.7% N.A. + 0.88 %
Iran20. 3%2.3%2.4 (2000) + 1.31%
به دلیل فعالیتهاي مستقیم و غیر مستقیم انسان مانند گسترش شهرها و جنگل زدایی همچنین افزایش تبخیر و نفوذ، میزان رواناب وارد شده از این حوضه به دریاي خزر به مقدار 40 درصد کاهش یافته است که این کاهش براي کورا
27 درصد بوده است. مداخلات انسان در رژیم طبیعی رودهاي کورا و ارس، تغییرات کاربري بویژه جنگل زدایی و تخریب ناشی از سیلاب که به دلیل افزایش شهرنشینی ایجاد شده است، سیلاب و جریان گلی را در پایین دست حوضه کورا- ارس افزایش داده است. فعالیتهاي محافظتی مهمی در این مناطق نیز در برابر سیلاب انجام نمی شود و احتمالا تغییرات اقلیم هم
1 Araks or Arax 2 Kura-Aras River Basin
٩٩٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
شرایط را تشدید می نماید. اگرچه سیلاب ، جریان گلی و فرسایش کناري در سرتاسر حوضه وجود دارد اما شدت و تواتر آن در کشورها متفاوت است. آذربایجان و گرجستان به سیلاب حساس هستند در حالیکه ارمنستان درگیر جریانهاي گلی و ایران دچار فرسایش کناري1 است.
رودخانه ارس بعد از کورا مهمترین رود این حوضه محسوب می شود که آب حوضه اي به مساحت بالغ بر 97000 کیلومتر مربع را جمع آوري می کند (شکل.(2 بلندترین نقطه در این حوضه با ارتفاع 5100 متر در خاك ترکیه و کمترین ارتفاع آن با
11 متر در خاك آذربایجان قرار دارد. این حوضه در عرض 38 تا 40 درجه شمالی حدود 38000 کیلومتر مربع از خاك ایران را اشغال کرده است. این حوضه از غرب و شمال مرز ایران و ترکیه، ارمنستان و آذربایجان است. از جنوب و شرق با حوضه دریاچه ارومیه و حوضه بالهارود2 همسایه است. 450 کیلومتر از ارس مرز ایران با کشورهاي همسایه است.39 درصد حوضه ارس که شامل 20 درصد حوضه کورا- ارس است، در ایران واقع است(شکل .(3 جمعیت حوضه کورا-ارس در سال 2000
میلادي بالغ بر 2,4 میلیون نفر بود که 3,7 درصد آن ایرانی هستند . به دلیل تغییرات ارتفاع در حوضه رود ارس که از 30 متر در بخشهاي ساحلی تا 4800 متر در ارتفاع سبلان در نوسان است ، تغییرات مکانی اقلیم وجود دارد. میانگین سالیانه بارندگی حوضه ارس در ایران 340 میلی متر است که از 250 میلی متر در شمالغربی حوضه تا 600 میلی متر در مرز ترکیه و ایران تغییر می کند. حداکثر بارندگی در بهار 41,8 درصد و حداقل آن در تابستان 8,95 درصد می باشد. سهم باران پاییز و زمستان به ترتیب 24,9 درصد و 23,8 درصد می باشد و اقلیم آن از مرطوب تا خشک در نوسان است (National Report of Islamic
.Republic of Iran,2006)
