بخشی از مقاله
کاربرد رویکرد اکولوژیکی در طراحی پارکهای حاشیه رودخانه ( مطالعه موردی :پارکهای حاشیه رودخانه زاینده رود)
چکیده:
رودخانه ها شبکه حیاتی و پشتیبان محیط زیست شهرها هستند که بطور روز افزونی از ارزشهای اکولوژیکی آنها کاسته میشود.از طرفی ،امروزه نیاز به استفاده از این فضاها بدلیل تامین بهداشت روانی و بهره وری معنوی مردم ،به ضرورتی انکار ناپذیرتبدیل شده است. مبانی نظری در این تحقیق بر دومحور شناخت اکوسیستمهای رودکناری و اصول اکولوژی سیمای سرزمین استواراست.دلیل منطقی برای کاربرد اکولوژی سیمای سرزمین پتانسیل بالای آن درایجاد مناظر پایدار از طریق طراحی اکولوژیکی می باشد.که هدف از بکار گیری اصول اکولوژیک درطراحی این فضاها، حفظ محیط زیست مناطق رودکناری به طبیعی ترین شکل ممکن بوده وسایر ا هداف (تفرج و اموزش)اهداف ثانویه بشمار می ایند.هدف ازاین تحقیق ارزیابی وارائه راهکارهای اصلاحی در جهت احیاو وارتقاء ارزشهای اکولوژیکی وتفریحی کریدور رودخانه واقدامات طراحی محیطی واولویت بندی فضاهااز نظر ارزشهای ساختاری-عملکردی فضاها میباشد.در این تحقیق از روشهای تحلیل ساختاری ارزیابی توان و EDF3 استفاده شده است.که در این راستا شناخت و پهنه بندی در سه مقیاس کلان ,میانی وخرد صورت می گیرد.در مقیاس کلان حوزه آبخیز رودخانه پهنه بندی می شود.درمقیاس میانی توان اراضی حاشیه زاینده رود مورد ارزیابی قرار می گیردکه شامل پهنه های حومه شهری و شهری می باشد.وسپس این ارزیابی در مقیاس خرد صورت می پذیردکه خروجی حاصله، لکه های حفاظتی مرمتی و اختلالی بودند تا طراحی بر اساس شرایط اکولوژیکی سایت صورت گیرد واثرات آنرا به حداقل برساند .بخش طراحی، بر اساس آنالیز سایت ، امکانات و محدودیتها ،تعداد و نوع لکه های شناسایی شده ،شبیه سازی طبیعت وشکل زمین، راهکارهای مرمتی وراهبردهای طراحی بدست امده و طراحی صورت می گیرد.
واژگان کلیدی:اکولوژی منظر،رودکناری,طراحی اکولوژیکی،ارزیابی
مقدمه
دسترسی به برخی اشکال طبیعت یک نیاز اساسی بشر می باشد. مطالب زیادی از زمان ف.ال.المستد به بعد بیان شده است که میگوید عدم تدارک چنین فضاهایی هزینه های بهداشتی بسیاری در پی خواهد داشت.حضور طبیعت در شهر برای ارتقای سطح کیفی زندگی در نواحی شهری بسیار مهم است و این نواحی را از جنبه های مختلف اکولوژیکی, اجتماعی واقتصادی پایدار می سازد. ازنظر اکولوژیکی روی میکروکلیما تاثیر میگذارد,برای حیات وحش زیستگاه فراهم می کند؛ازنظراجتماعی فضاهای مطلوب تر،باحس مالکیت،فارغ از استرسهای شهری با بهبود کیفیت زندگی فراهم می کند؛ازنظراقتصادی ارزشهای خاصی را که از کیفیت زندگی بهتر حاصل می شود،افزایش می دهد.(.(Brock,2003 وجود عناصر طبیعی در شهرها این امکان برقراری ارتباط متقابل انسان با محیط طبیعی را فراهم می کند.که این ارتباط برای بشر امروزی نه یک تفنن که ضرورت انکار ناپذیر است. در این میان بهترین نوع عناصر طبیعی که در شهرها می توانند وجود داشته باشند رودخانه ها هستند انسانها رابطه جدا نشدنی بامناظر رودکناری دارند.در عین حال مناظر رودکناری از غالبترین عناطر در بین جوامع انسانی هستند که تعامل فرهنگ و طبیعت درا نها به اوج خود می رسد(.(Pedroli,2005باید در نظر داشت که طراحی این فضاها بصورت مناظر انسان ساخت این فرصت ایجاد ارتباط را از بین می برد.کنار رودهای دائمی، فضای شهری ممتدی است ،که از دل شهر می گذرد و در تصویر ذهنی اکثر شهروندان سر زندگی و شادابی را می سازد. این سرزندگی معمولا متقارن با تنوع فضایی و رفتاری فضای کناره است و همین امر شهروندان را به حضور در این فضا دعوت می کند(پاکزاد، ..(1384بعلاوه رودخانه شبکه حیاتی و پشتیبانی کننده محیط زیست شهرها هستند, رودخانه های شهری می توانند پناهگاههای با ارزش اکولوژیکی ویژه ای باشند که در مناظر شهری به طور روزافزونی از ارزشهای اکولوژیکی آنها کاسته می شود((Baschak,1994اکوسیستمهای رودکناری خدمات اکولوژیکی و محیطزیستی متنوعی را ارایه می کنند.بدلیل فرم خطی،مناظررودکناری کریدورهای اکولوژیکی طبیعی هستند که اتصال بین لکه ها وزیستگاهها را برقرار می کنند.(( Bentrup and Kellerman, 2004 مرمت رودخانه و نهر اخیراً بصورت یکی از مهمترین جنبههای مرمتهای اکولوژیکی در نظرگرفته می شود. امروزه تلاش برای کنترل رودخانهها
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته بصورت معکوس در آمده است، بطوریکه برداشتن سدها، ایجاد پیچ و تاب دوباره در رودخانهها و پایداری مناطق رودکناری مکرراً درحال انجام می باشد.بعلاوه توسعه شهری مناطق طبیعی را محدود به لکه ها وکریدورهای محدود و جداگانه ای نموده و یا اغلب تبدیل به پارکهای فرهنگی می شوند که اگرچه برای استفاده عموم مردم مناسبند اما بدلیل عدم رعایت اصول اکولوژیک در آنها نمی توانند عملکرد اصلی خود را در بهبود شرایط اکولوژیکی شهری ایفا نمایند. اکولوژی منظر در دهه های گذشته رشدی چشمگیر داشته و به رویکرد کاربردی برای معماران وبرنامه ریزان منظر تبدیل شده است.بحث های مربوط به اکولوژی منظر در مقیاس فضایی مطرح می شوند و تمرکز آن بر ایجاد انسجام میان انسان با طبیعت است.کاربرد آن در هر نوع منظر از شهری تا مرتع و جنگل و توندرا قابل اجراست.امروزه پرداختن به مسئله فضا بدون بهره گیری از اصول اکولوژی منظر ناممکن است.کاربرد این اصول ضمن سادگی می تواند منجر به طراحی ها و برنامه ریزی های باماشود. شهر اصفهان مانند بسیاری از شهرهای دنیا در کنار رودخانه ساخته شده ورودخانه زاینده رود بعنوان عنصر وجودی در پیدایش شهر اصفهان می باشد.حاشیه این رودخانه در پهنه شهری بصورت پارکهای خطی و فرهنگی طراحی شده و لی در بخش حومه شهری هنوز امکان ایجاد پارک طبیعت با حفظ و نگهداری ویژگیهای بکر و طبیعی رودخانه وجود دارد.حومه شهر اصفهان از طریق کناره زاینده رود بسرعت در حال الحاق به شهر اصفهان می باشدو در صورت تداوم این امر رودخانه به عامل مخربی در شهر تبدیل خواهد شدایجاد مناطق بافر بین شهر و حومه شهر علاوه بر فواید اکولوژیک آن می تواند از گسترش بی رویه شهر و تخریب مناظر روستایی و طبیعی آن جلوگیری کند و عنصر اصلی این سرزمین یعنی کریدور آبراهه با کریدورهای نواری و خطی مجاورش را حفظ نماید.
موادوروش ها
این تحقیق از روش های تحلیل ساختاری,ارزیابی توان و مدل EDF قبل از طراحی براساس اصول تقلید از طبیعت استفاده شده تا تحلیل، چند مقیاسی بوده و ارتباطات و جایگاه اراضی در همه مقیاسها مدنظرباشد.ازدیدگاه اکولوژیکی،اصولاهراکوسیستمی درون اکوسیستمهای بزرگتر جای میگیرد. ساختار سلسله مراتبی اکوسیستمهامانع از مرزکشی مصنوعی میان آنها می شود زیرا اکوسیستمها در هر صورت با یکدیگر در تماسند و این ارتباطات هرگز بصورت مطلق از بین نمی روند.(بهرام سلطانی،(1371ازطرفی با استفاده از روش FDE چارچوبی برای برنامه ریزی کاربرد کریدورهای رود دره های شهری تهیه شده و شامل ملاحظات زیست شناسی، فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیباشناسی میباشد.این روش ساده ولی جامع یک فرآیند سیستماتیک را در بر میگیرد که حمایت و ارتقاء اکولوژیکی و ارتباط مناطق طبیعی ومناطق با پتانسیل طبیعی در کریدورهای رودخانه شهری را تسهیل میسازد.((Cook&Vanlier,1994بنابراین ومطابق اصل سلسله مراتب درطراحی اکولوژیکی بمنظورشناخت منطقه ابتدا در مقیاس کلان حوزه آبخیز رودخانه براساس ترکیبی از ژئومورفولوژی و زیستگاه حوزه پهنه بندی می شود تا یک بررسی اجمالی بر موقعیت سایت در کل حوزه انجام پذیردو ویژگیهای حوزه آبخیزرودخانه زاینده رود موردبررسی قرارمی گیرد . مقیاس بعدی (مقیاس میانی)حضورلکه های سبزوبازوکریدورهای طبیعی وجایگاه واهمیت رودخانه ها در بسترشهری مورد بررسی قرارمی گیرد.سپس ارزیابی اکولوژیکی بر روی مسیر رودخانه درون شهر اصفهان صورت می گیرد که در این ارزیابی ارزشهای اکولوژیکی ساختاری و ارزشهای اکولوژیکی عملکردی هرپهنه مورد محاسبه می شود.بعبارت دیگر شناخت توان اراضی حاشیه رودخانه صورت می گیرد. موقعیت سایت در مقیاس میانی تجزیه و تحلیل می شود تا شناخت بهتری از سایت بدست آید . و بالاخره در مقیاس خرد مقیاس سایت برای عملیاتی کردن طرح در آخرین مرحله عناصر منظر موجود در سایت لکه بندی می شود و هرکدام از آنها ارزشدهی نسبی میشوند تا طراحی بر اساس شرایط موجود در سایت و شناسایی لکه های حفاظتی،مرمتی واختلالی انجام گیرد.
پهنه بندی درمقیاس کلان
این پهنه بندی به ما نشان می دهد که سرچشمه های رودخانه زاینده رود در نواحی کوهستانی وباارتفاع بیشتر از 2500 قرار گرفته این رودخانه پس از عبور از ناحیه کوهستانی و جمع شدن در پشت سد از ناحیه تپه ماهور- کوهستانی عبور می کند و وارد دشت کم ارتفاع و کم شیب اصفهان می شود. محدوده طرح در پهنه دشتی واقع شده است این پهنه با ارتفاع کمتر از 1800 بیشترین فعالیت یا بعبارتی دخالتهای انسانی را در کل حوزه آبخیز دارا می باشد.
پهنه بندی در مقیاس میانی
بمنظور شناخت و تحلیل بهتر، حاشیه رودخانه را به پهنه های(تصویر (6-2 زیر تقسیم بندی می کنیم: این تقسیم بندی اجازه تحلیل بهتر موقعیت سایت و پارامترهای ساختاری و عملکردی که بر آن اثر می گذارند را می دهد. تصویر (2)
پهنه حومه شهری 1
این پهنه از حوالی آتشگاه شروع شده و تا پل وحید ادامه می یابد.ازعناصر شاخص این پهنه آتشکده و کوه دنبه می باشد که یکی از هسته های اصلی و تاریخی شهر اصفهان می باشد و کلا این منطقه با این نام شناخته می شود.از آنجاییکه گسترش اصلی شهر به این سمت بوده هرچه از ابتدای این پهنه که از حوالی آتشگاه شروع می شود به سمت شرق پیش برویم کاراکتر روستایی خود را از دست می دهد و کم کم کاراکتر شهری پیدا می کندحضور تصفیه خانه از اصلی ترین کاربری های صنعتی اطراف رودخانه در این قسمت می باشد. کاربری غالب منطقه زراعی و باغات و بیشه زار هستندو طور کلی کاربریهای اطراف رودخانه در این منطقه نیم متجانس است واگرچه حضور زمینهای کشاورزی تا لبه رودخانه وضعیت طبیعی منطقه را بکلی مخدوش نموده است. با این حال وجود فضاهای باز و جلوگیری از مسکونی شدن آنها از ضرورتهای اصلی در این منطقه بشمار می آید
ویژگیهای ساختاری عناصر منظر:
و درسطح عرض رودخانه در این پهنه نسبتا پهن و با لبه پیاده رو کاملا چسبیده به رودخانه می باشد.پهنای لکه در این منطقه بطور مناسب می باشد.این پهنه دارای دانه بندی درشت در سمت شمالی رودخانه و دانه بندی متوسط در سمت جنوبی رودخانه می باشد.حضور لکه های سبز زیاد وبیشتر بصورت زمینهای کشاورزی و باغات و بیشه زار می باشد.منظر اصلی منظر کشاورزی است. و تنوع پوشش گیاهی نسبتا خوبی وجود دارد.
ویژگیهای عملکردی عناصر منظر:
در این پهنه فاصله جاده سواره رو تا رودخانه زیاد است و از این نظر مشکلی بنظر نمی رسد اما از طرفی امکان دسترسی به رودخانه را در بعضی قسمتها ضعیف نموده است اما دسترسی پیاده در تمام نقاط وجود دارد.می توان گفت کاربریهای اطراف رودخانه نیمه متجانس می باشند وحساسیت اختلالی متوسطی در منطقه دیده می شود کاربریهای غالب این پهنه شامل زراعی,باغات و بیشه زار میباشد.فاصله پیاده رو تا لبه رودخانه بسیار کم است و در بیشتر نقاط فاصله ای دیده نمی شود.
پهنه شهری
محدوده این پهنه حدفاصل پل وحید تا حوالی پل شهرستان را در بر می گیرد.در این پهنه دو طرف رودخانه بواسطه پلهای تاریخی و جدید که قبلا ذکر شد به هم متصل می شوند و دو سمت رودخانه در این پهنه از ارتباط بیشتری برخوردارند.بستر شهری بالطبع آلودگیهای صوتی ,هوایی و محیطی فراوانی را به حاشیه رودخانه وارد کرده است. بعلاوه فضای سبز حاشیه زیبای زاینده رود بنظر می رسد با کم توجهی به شرایط اکولوژیکی حاشیه رودخانه طراحی شده است.
ویژگیهای ساختاری منظر
این پهنه دانه ریزوعرض رودخانه در این پهنه بیشترین عرض را دارا می باشدکه این موضوع بر جذابیت شهروپلهای تاریخی این پهنه می افزاید . و در زیرسی و سه پل به حداکثر عرض خود در شهر اصفهان می رسد.سالهای زیادی است که حریمی از فضای سبز برای حاشیه رودخانه در نظر گرفته شده است که این حریم در بعضی مناطق نسبتا عریض و در بعضی مناطق باریک می شود بنابر این حضور لکه های سبز در این پهنه اساسا در حاشیه رودخانه دیده می شود که در بعضی جاها بصورت کریدور و مسیر سبز و بعضی قسمتها بصورت لکه های پهن می باشدتنوع پوشش گیاهی در این پهنه نسبتا وجود دارد,اما در تمام این پهنه نمی توان جایی را پیدا کرد که لبه رودخانه حالت طبیعی داشته باشد و پیاده روهای سنگفرش شده و بتنی در تمام قسمتهای حاشیه رودخانه در بستر شهری دیده می شود.
ویژگیهای عملکردی منظر
فاصله جاده با رودخانه کم و کاربریهای اطراف آن نیمه متجانس می باشد. فرم راست رودخانه در این پهنه از اختلالات زیاد انسانی در بالادست و همچنین در میان دست حکایت دارد.فاصله پیاده رو تا رودخانه بسیار کم می باشد و در بیشتر قسمتها فاصله ای وجود ندارد.امکان دسترسی به رودخانه در تمام قسمتهای این زیر پهنه بخوبی وجود دارد.
پهنه حومه شهری 2
این پهنه از پل شهرستان آغاز می شود و منطقه مورد مطالعه در مقیاس میانی در این پهنه واقع می باشد تنوع کاربریها بسیار زیاد می باشد و انواع کاربریها در آن دیده می شودبعبارتی می توان گفت این پهنه حالت اکوتونی بین شهر و محیط فرا شهری دارد و به همین دلیل از اهمیت ویژه ای برخوردار است.بعلاوه روستاهایی در این منطقه وجود دارند که بدلیل گرانی روزافزون زمین در حال الحاق به شهر هستند.در این پهنه رودخانه از فرم راست خارج شده و فرم طبیعی تری پیدا می کند .که شامل دو پیچان رود(مه آندر ) یوغ شکل می باشدو این پیچان رودها در نقاط عطف خود بسیار به جاده نزدیک می شوند.
