بخشی از مقاله
چکيده
وجود تنوع اکولوژيکي نظير رودخانه در کنار جنگل ها و يا کوه ها شرايطي را فراهم مي کند که خود باعث جذب گردشگر به منطقه شده و از سوي ديگرتنوع زيستي امکان کسب تجربيات متعدد و ساير جاذبه هاي زيستي يک منطقـه را بـراي سـياحان فـراهم مـي آورد. در کنار فعاليتهاي سرگرم کننده نکته اي که بايد مورد توجه قرار گيرد توسعه پايدار در منطقه است و حضـور گردشـگران در منطقه نبايد براي اکوسيستم خطري داشته باشد. رودخانه ارس نيز يکي از رودخانه هاي مهم مرزي کشور است . از طرفـي پتانسـيل بالاي رودخانۀ ارس موجب توسعۀ قابل توجه فعاليت هاي کشـاورزي، شـرب و صـنعت در منطقـه شـده و در نتيجـۀ ايـن فعاليتهـا، آلاينده هاي مختلفي نيز به سيستم رودخانه اي افزوده شده است و از طرف ديگر وجود طبيعت سرسـبز بهـاري بـويژه جنگـل هـاي سرسبز ارسباران ، درياچه سد ارس و از همه مهمتر سواحل رودخانه دائمي ارس در محـدوده ارس بـه لحـاظ اهميـت مـاهيگيري و شناکردن در سواحل آن داراي اهميت اکوتوريستي است . رودخانه ارس از ظرفيت هاي کم نظير گردشگري در کشور برخوردار بـوده و حاشيه رودخانه ارس قابليت گردشگري بالايي دارد و بنابراين حفاظت کيفي اين رودخانه ضروريست . در اين راستا، در ايـن تحقيـق ابتدا ظرفيت هاي اکوسيستمي و گردشگري منطقه ارس بررسي شده و سپس وضعيت کيفي رودخانه ارس به عنوان بخش لاينفـک آن مورد بررسي قرار گرفته است . نتايج بررسي کيفي و رده بندي منابع آلاينده حوضه ارس نشان مي دهد که منابع آلاينده صـنعتي بيشترين اهميت را داشته و سپس منابع فاضلابهاي ناشي از مناطق شهري و روستائي و در آخـر زه آبهـاي زراعـي. در ادامـه عوامـل عمده تأثيرگذار بر کيفيت آب رودخانه ارس و در نتيجه اثرگذار بر اهداف توسعه اي منطقه شناسـايي و بـا توجـه بـه منشـاء آنهـا و همچنين نقش فعاليت هاي آمايشي، مديريتي و اجرايي جهت کاهش آلودگي و بهبـود شـرايط کيفـي وتوسـعه پايـدار در منطقـه و همچنين افزايش توان اکوتوريسم منطقه آناليز و پيشنهادهايي در اين زمينه ارايه گشته است .
واژه هاي کليدي: منابع آب ، منابع آلاينده ، آلودگي، صنايع آلاينده ، رودخانه ارس
١- مقدمه
وجود رودخانه هاي متعدد، پر آب طويل و عاري از آلودگي عامل مهم و اساسي در شکوفايي، رشد و توسعه همه جانبه جوامع بوده است (پيروز و همکاران ، ١٣٨٨). وجود تنوع اکولوژيکي نظير رودخانه در کنار جنگل ها و يا کوه ها شرايطي را فراهم مي کند که خود باعث جذب گردشگر به منطقه شده و از سوي ديگرتنوع زيستي امکان کسب تجربيات متعدد و ساير جاذبه هاي زيستي يک منطقه را براي سياحان فراهم مي آورد. در کنار فعاليتهاي سرگرم کننده نکته اي که بايد مورد توجه قرار گيرد اين است که حضور گردشگران در منطقه براي اين اکوسيستم خطري نداشته باشد.
وجود طبيعت سرسبز بهاري بويژه جنگلهاي سرسبز ارسباران ، درياچه سد ارس و از همه مهمتر سواحل رودخانه دائمي ارس در محدوده مورد مطالعه به لحاظ اهميت ماهيگيري و شناکردن در سواحل آن داراي اهميت اکوتوريستي است . رودخانه ارس از ظرفيت هاي کم نظير گردشگري در کشور برخوردار بوده و حاشيه رودخانه ارس قابليت گردشگري بالايي دارد و بر اساس گزارشات ، ساحل رودخانه ارس به طول ٣ کيلومتر در حال آماده سازي براي اجراي طرح هاي گردشگري است و اين کار پتانسيلي عظيم و نيرومند براي ارس جهت رقابت با تمامي جاذبه هاي گردشگري ايران خواهد مي باشد (سايت خبري اعتدال ، ١٣٩٣).
مسأله کاهش کيفيت آب ، خطري براي گردشگري و توسعه بشمار مي آيد و با توجه به اينکه توسعه و محيط زيست دو موضوع جدايي ناپذير ميباشند ضروري است که با دستيابي و استفاده از ابزارهاي مديريت محيط زيست در کليه برنامه هاي توسعه حداقل خسارت به منابع و محيط زيست وارد شود (خدادادي و همکاران ، ١٣٨٤). يکي از مهمترين عوامل آلوده کننده آبها، فاضلاب صنايع و خدمات شهري و مازاد آب کشاورزي ميباشد. به طوريکه تخمين زده اند هر متر مکعب فاضلاب تصفيه نشده خانگي ميتواند ٤٠ تا ٦٠ متر مکعب آب را به شدت آلوده نمايد، به طوريکه اگر اکسيژن اين آبها به سرعت تأمين نگردد آب آلوده شده قابل استفاده نخواهد بود (جوادي و همکاران ، ١٣٨٥).
نتايج تحقيقي که به بررسي تاثير منفي آلاينده هاي نقطه اي در رودخانه هاي کوچک پرداخته شده است و نمونه برداري هاي صورت گرفته شامل آلاينده هاي ارگانيک ، آمونياک، Cr، سولفات و کلر در آب سطحي و رسوبات در رودخانه جوبل جانيکا بوده نشانگر منشاء ورود اين مواد که بيشتر از ورود فاضلاب هاي شهري بوده مي باشد (کاتمن و همکاران ، ٢٠٠٨). نتايج تحقيق ديگري در منطقه آستانه -کوچصفهان نشان مي دهد که بررسي تلفيقي حريم کيفي آبهاي سطحي و زيرزميني مي تواند بعنوان روشي بمنظور ممانعت از آلوده شدن اين منابع بشمار آيد (پيروز و همکاران ، ١٣٨٨).
در اين تحقيق ابتدا ظرفيت هاي اکوسيستمي و گردشگري منطقه ارس بررسي شده و سپس وضعيت کيفي رودخانه ارس به عنوان بخش لاينفک آن مورد بررسي قرار گرفته است و در اين راستا عوامل عمده تأثيرگذار بر کيفيت آب رودخانه ارس و در نتيجه اثرگذار بر اهداف توسعه اي منطقه شناسايي و با توجه به منشاء آنها و همچنين نقش فعاليت هاي آمايشي، مديريتي و اجرايي جهت کاهش آلودگي و بهبود شرايط کيفي وتوسعه پايدار در منطقه و همچنين افزايش توان اکوتوريسم منطقه آناليز و پيشنهادهايي در اين زمينه ارايه گشته است ٢- منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه ، در حوضه آبريز رودخانه مرزي ارس واقع شده است . رودخانه ارس از کوه هاي شرق ترکيه سرچشمه ميگيرد و بعد از گذشتن از مرز ايران با ارمنستان ، نخجوان به خاک آذربايجان وارد شده و به رودخانه کورا که بزرگتر از رودخانه ارس است ميپيوندند و در ادامه مسير به درياي خزر ميريزد. در شکل (١) موقعيت مکاني محدوده مورد مطالعه استان آذربايجان شرقي در کشور نشان داده شده است .
شکل (١) منطقه مورد مطالعه و موقعيت منطقه آزاد ارس (حوزه آبريز ارس در استان آذربايجان شرقي)
٣- نتايج
٣-١- ظرفيت هاي اکوسيستمي و گردشگري منطقه ارس
سواحل ارس با دارا بودن جاذبه هاي طبيعي و اقليم معتدل کوهستاني، در تمام فصول سال مي تواند جاذب گردشگران باشد.
رودخانه مرزي ارس ، مهمترين و پرآب ترين رودخانه شمالي آذربايجان شرقي است . سواحل رود ارس و آثار تاريخي اين منطقه به ويژه کليساي سنت استپانوس که ثبت چهاني شده است در کمتر نقطه اي از کشور به صورت يک جا و در محلي کنار هم وجود دارند. بر روي رودخانه معظم ارس سه سد بزرگ احداث شده است که در طول موجب سرسبزي منطقه مي باشند شکل (٢).
(سايت خبري باشگاه خبرنگاران ، ١٣٩٢). رودخانه ارس از ظرفيت هاي کم نظير گردشگري در کشور برخوردار بوده و حاشيه رودخانه ارس قابليت گردشگري بالايي دارد و بر اساس گزارشات ، ساحل رودخانه ارس به طول ٣ کيلومتر در حال آماده سازي براي اجراي طرح هاي گردشگري است و اين کار پتانسيلي عظيم و نيرومند براي ارس جهت رقابت با تمامي جاذبه هاي گردشگري ايران خواهد مي باشد (سايت خبري اعتدال ، ١٣٩٣).
شکل (٢) طبيعت منطقه آزاد ارس
برخي از قابليت ها و پتانسيل هاي اکوتوريستي در محدوده منطقه آزاد ارس عبارتند از:
- مسير کليساي تاريخي سنت استپانوس ( جاده مرزي جلفا- سد ارس ) که داراي سواحل با ارزش رودخانه ارس ، درياچه تفرجگاهي سد ارس ، شاه ميگوي درياچه سد ارس و ... مي باشدو
- مسير سيه رود(جنوب شرق جلفا) و آبشار آسياب و آبشار هاي مناطق ييلاقي مهاران
- مسير جلفا- تبريز که مناسب براي کوهنوردي بوده و در اين مسير نواحي کوهپايه اي و مناسب براي گردش و کوهنوردي وجود دارد که در فصل بهار سرسبز و پوشيده از گلهاي بهاري مي باشد.
٣-١- بررسي پارامتر هاي کيفي و زيست محيطي رودخانه ارس
بررسي آلاينده ها طي چند سال گذشته در محل ايستگاه هاي مختلف رودخانه بررسي و در شکل هاي شماره (٢) تا (٩) نشـان داده شده است .
شکل (٣) مقادير EC در آزمايشات کيفي
شکل (4) کيفيت رودخانه ارس پس از تلاقي با قطورچاي
شکل (5) مقادير مس در آزمايشات کيفي
نمودارها روند نوساني مقادير را طي ايستگاه هاي مختلف نشان ميدهند که ناشي از ورود آلودگي هاي مختلف و شاخه هاي ورودي آلوده به رودخانه است و همانطور که مشاهده ميشود بيشترين افزايش آلودگي ها و همچنين کدورت پس از شاخه قطور چاي و ايستگاه روبروي آگاراک رخ داده است . بررسي وضعيت زيست محيطي رودخانه ارس با شاخص WQI که بر اساس ٩ پارامتر اصلي کيفيت آب طبقه بندي ميگردد و بر اساس مقدار هر پارامتر و با استفاده از گراف ها شاخص هر پارامتر محاسبه و سپس بر اساس وزن دهي مربوط به هر پارامتر شاخص محاسبه ميگردد (نشريه شماره ٣٣٤- الف ، ١٣٨٧) در شکل (٩) در طول رودخانه ارس نشان داده شده است . براساس شاخص WQI، وضعيت کيفي آب رودخانه ارس در بهترين شرايط نيز در حدکلاس متوسط در نوسان مي باشد و در محل ورودي قطور چاي نيز افت زيادي نموده است
