بخشی از مقاله
مقدمه
جدا از نیــــازهای زیستی به عنوان اولین محرک در شکل دادن به پوشاک که به همراه تنوع محیط زیست مهم ترین دگرگونی ها را در ساختار پوشش پدید می آورد؛ شکل پوشاک را باید معلول دو عامل فناوری و زیبایی شناسی دانست که در این میان، فناوری قابلیت های بشر برای بازتاب این علایق شخصی و ارزش های زیبا شناختی را تعیین می نماید. (Brogmannn, 2006, 352) در اغلب فرهنگ ها، لباس نشانه ای برای تفکیک جنسیتی و تعیین مرتبت اجتماعی محسوب و رمزگان زیبایی شناسانه، سیاسی، مذهبی، اجتماعی و شغلی را حمل می نماید.((Derber,2000,63
تن پوش ها نشان گر منزلت اجتماعی و روحی و برتابنده تفاوت های افراد مختلف هستند. این سعی در عینیت بخشیدن ارزش ها و تناوب میان آمال فرهنگی و توان فنی موجد آثاری بوده که امروزه سرچشمه درک هنر و فرهنگ یک دوره محسوب می شود. در روایات کهن، از جمله اسطوره گیلگمش١ (Foster, 2001, XII) و آرای بسیاری از مردم شناسان٢، گذر جوامع از برهنه به پوشیده به عنوان بخش مهمی از فرآیند تکامل تمدن ها بازتاب یافته است. (وایزمن، ١٣٧٩، ١٥٢-١١٤)
به مرور و با توسعه فعالیت های فرهنگی و اجتماعی جوامع و شکل گیری عقاید دینی، به مرور رنگ، جنس، شکل
ﻭ سبک دوخت تن پوش ها زمینه و نقشی فرهنگی یافت و کارکرد نمادین آن برجسته تر و به نظامی از نشانه ها در بستر یک نظام ارتباطی فرهنگی بدل گشت. ارزش هایی که در حفظ و استمرار هویت جوامع نقش مهمی ایفا می نماید. ( بلوکباشی، ١٣٨٣، ١٧)
اما این ساختار نیازمند فناوری برای تبلور خود است
ﻭ با کنار نهادن معنای اخیر کلمه فناوری به معنای پیوند با صنعت، در دنیای قدیم باید هنر و مهارت کار با مواد برای تحقق اهداف را مترادف آن دانست. (Stratton,2005,190) از این رو دانش طراحی پوشاک نمونه ای با اهمیت از بهره برداری از فناوری برای نمایش ارزش های فرهنگی محسوب می شود.
اما بسیاری از پژوهش ها در زمینه پوشاک ایران از جمله آثار جلیل ضیاﺀ پور٣ ، محمد رضا چیت ساز٤ و مهر آسا غیبی٥ بر روی ادوار گوناگون پوشاک، تنها به توصیف حالت ظاهری لباس ها و ملحقات تزیینی٦ آن ها
ﻭ ارایه مستندات تاریخی از خلال منابع مکتوب پرداخته اند یا همچون پژوهش کاوه فرخ بر لباس سوارکاران نظامی ساسانی روی شکل عمومی و نمادهای مورد استفاده (Farrokh, 2005,19) در آن دوره تمرکز داشته اند.
اما هدف پژوهش حاضر، نشان دادن شیوه تفکر طراحان این دوره به مقوله طراحی لباس و استفاده از منسوجات برای تولید البسه گوناگون است. این امر به عنوان گامی برای بررسی تخصصی در زمینه طراحی لباس در ایران با
توجه به فرآیند طراحی آن ، یعنی پدید آوردن الگوی لباس، انتخاب و برش پارچه متناسب با آن و اتصال قطعات پارچه به یکدیگر به عنوان آخرین مرحله این روند است. از این رو به عنوان روش پژوهش و به منظور بررسی دقیق تر، نحوه شکل گیری لباس و شیوه طراحی الگو، برش و دوخت طی یک فرآیند منظم به نمایش گذارده شده و هدف پی بردن به ساختار عمومی لباس و چگونگی طراحی لباس در این دوره است.
این روش از شیوه مورد استفاده پیریا بک در تحلیل ردای هخامنشی(بک، ١٣٥٤، ١٠٧) اقتباس شده است؛ اما با هدف بهبود روش و نمایش تناسبات صحیح قطعات پارچه و ارتباط میان لباس و بدن انسان، از پیکره انسانی مطلوب برای نمایش فرآیند استفاده شده است. عامل مهم در انتخاب این شیوه، تناسبات گوناگون انسانی موجود در اسناد تصویری و مجسمه های مورد استفاده برای تحلیل
ﻭ ضرورت حذف تناسبات فردی برای دست یابی به الگوی جامع و عمومی بوده است.
دوره اشکانی ایران به عنوان یکی از دوره های غنی ایران در زمینه طراحی پوشاک و ملحقات تزیینی آن و دوره ای با مستندات متعدد قابل رجوع و بررسی انتخاب شده است. زیرا در این دوره به واسطه پیوند ایران با تمدن هلنی یونانی
ﻭ گسترش ساخت تندیس ها در تمامی نقاط ایران، به ویژه نیمه غربی امپراطوری اشکانی و تمایل عمومی هنر پارتی به نشان دادن جزییات لباس ها برای نمایاندن مقام دولتی یا اجتماعی افراد، اطلاعات و مستندات لباس ها و جزییات ملحقات تزیینی آن ها برای ما حفظ شده است. (غیبی، ١٣٨٥، ١٧٣)
از آن جا که هدف این پژوهش درک شیوه طراحی لباس در یک دوره است، به همین دلیل در انتخاب نمونه ها با استناد به اسناد کتابخانه ای و مــــــوزه ای، لباس های عمومی مورد استفاده در این دوره تحلیل شده است. توجه به این نکته ضروری است که تنوع بسیاری از لباس های این دوره از ملحقات و افزوده های تزیینی آن ها ناشی می شود
ﻭ الگوهای طراحی محدود هستند. از این رو بعد از بررسی موارد متعدد، نمونه عمومی لباس مردان و زنان انتخاب
ﻭ مورد بررسی قرار گرفته اند و هدف اصلی بررسی نیز تمرکز بر طراحی، برش و دوخت تن پوش ها بوده است. به همین دلیل بررسی سر و پای پوش ها و ملحقات تزیینی مورد توجه قرار نگرفته است. در هر بخش به منظور آشنایی خواننده با این افزوده ها به منظور ایجاد تنوع، اطلاعاتی ارایه شده است. در این مورد مطالب کوتاهی پیرامون تمدن و هنر اشکانی ارایه و تمرکز بر روی تحلیل آثار قرار گرفته است. فارغ از نتیجه نهایی بخشی از اطلاعات جانبی نیز در مستندات و بازسازی های تصویری قابل مشاهده است.
تمدن اشکانی
اطلاع ما درباره فرهنگ اشکانی به واسطه محو آثار
تصویر۱- گروه پارتیان، ماخذ: www.oi.uchicago.edu
آن ها توسط ساسانیان مبهم و متکی به اطلاعات ناقص منابع یونانی است. (تاجبخش، ١٣٨٢، ١٨٧) هشتاد و چهار سال حکومت اسکندر و جانشینانش در ایران، فرهنگ را دستخوش تحولی بزرگ و ﮊرف نمود. (رجبی، ١٣٨١، ج ٤، ٢١٦) اما به واسطه سیاست عدم مقابله با ایرانیان، این تاثیر تنها در مراکز یونانی نشین محسوس بود. ( بهار، ١٣٨١، ٦٧-٦٦) این عدم تاثیر از یونان در شرق ایران بیش تر بود؛ زیرا میان پارت و سلوکیان تنها یک قرارداد صلح وجود داشت و آن ها تحت تسلط یونانیان نبودند. (هرمان، ١٣٧٣، ٢٧)
منشاﺀ پارت های باستانی مشخص نشده است (دیاکونف، ٦٨،١٣٨٠)؛ برخی آن ها را سکاهای ایرانی مستقر در آساک١ (پیرنیا، ١٣٨٦، ١٤٧-١٤٦ ) و برخی اقوام سکایی موسوم به پرنی٢ و ساکن داهه٣ در شرق دریای مازندران دانسته اند. (بهار، ١٣٨١، ٦٩) اما از حضور آن ها به عنوان قومی مهم در سلطنت هخامنشیان آگاهیم. آنان هفتاد سال پس از سقوط هخامنشیان مقدمات ظهور مجدد یک دولت ایرانی که خود را منتسب به هخامنشیان می دانست، فراهم کردند. (زرین کوب، ١٣٧٤، ١٣٩) عدم نزدیکی به مراکز شاهنشاهی کهن و تعلق آن ها به گروه طوایف نیمه متمدن سبب عدم اعتنای آن ها به صنعت و تجارت و توجه صرف به امور نظامی بود و تنها پس از دوره مهرداد اول رسوم جهان داری را فراگرفتند و از یک سیاست مثبت در اقتصاد و تجارت پیروی کردند. (بهشتی پور، ١٣٤٣، ١٣٧)
با وجود آغاز دوره اشکانی از ٢٥٦ ق.م.، بیرون راندن کامل سلوکیان تا سال ١٢٨ ق.م. به طول انجامید( دوبواز ،١٣٤٢، ٩) ولی نفوذ هنر بیگانگان تا سال های متمادی ادامه یافت. سیاست های اسکندر مبنی بر پیوند خونی میان دو تمدن و تبار دوگانه بسیاری از پادشاهان سلوکی متاخر (هرمان، ١٣٧٣، ٢٥) تاثیرات یونانی را در ایران نهادینه ساخت. در دوره ابتدایی حکومت اشکانی نفوذ هنر و تمدن یونانی آشکار
ﻭ شاهان به زبان یونانی و لاتین سخن می گفتند. Ros-) (tovtzeff,1941,517-518 با وجود احیای مجدد تمدن ایرانی از دوره مهرداد دوم سیاست عدم تقابل با شهرهای یونانی نشین آن دوره لقب دوستدار یونان را به القاب شاهان اشکانی افزود. (بهار، ١٣٨١، ٩٠) اما به گفته برخی ایران شناسان، این گرایش مجدد به احیای دوباره هنر و فرهنگ ایرانی آگاهانه نبوده و یک واکنش غریزی متمایل به فرهنگی خودی تا نوعی واکنش روشنفکرانه بوده است.
(Rostovtzeff, 1935, 179) این امر با توجه به محدودیت گسترش فرهنگ هلنی در ایران و پیوند سریع دو فرهنگ، منطقی به نظر می رسد.
با وجود مبانی مذهبی حکومت مطلقه، پذیرش آیین مهر به عنوان نگهبان خاندان شاهی که در نام مهرداد بازتاب یافته (دوشن گیمن، ١٣٦٥، ٥٨- ٤٦)و تجسد مهر در وجود شاه ( بهار، ١٣٧٦ ،١٠) اشکانیان آزادمنشی دینی و آزادی اقوام در اعتقادات را ادامه دادند. در دوره مهرداد دوم پارت با تسلط بر غرب ایران و بابل لقب هخامنشی شاه شاهان را احیا نمود ( پیگولوسکایا، ١٣٥٤، ٤٦)؛ راه ابریشم را گشود
ﻭ تجارت ابریشم چین به اروپا را در دست گرفت. (پیرنیا، ١٣٨٦، ١٧٧) بازرگانی مهم ترین منبع درآمد بود و شهرهای مرزی پالمیر٤ و هترا ٥ که به مقتضای نیازهای بازرگانی بنیاد نهاده شدند؛ مهم ترین مراکز تماس ایران و غرب بود. ( بهار، ١٣٨١، ٨٨-٧١) در کنار مهر آناهیتا نیز مورد نیایش واقع می شد. تصویر وی در آبان یشت که به زعم محققین ساختار امروزی آن متعلق به دوران اشکانی است؛ تصویری از زیبایی زنانه و تجارب واقعی زیبایی شناسی زنانه را مشخص می سازد. (رجبی، ١٣٨١، ج٤، ٢٧١)
در این دوره پرستش ایزد بانوان و وجود مجسمه های خدای بانوان در قبور و حضور برخی ملکه ها در سکه های اشکانی نشان گر حضور بیش تر زنان در جامعه و هنر است. با وجود تعدد زوجات، زن در اجتماع و ملکه در دربار
فصلنامه علمی- پژوهشی
۱- شهر باستانی اشک یا ارسکه ، محتملاً قوچان امروزی
۲- Parni ، از اقوام اشکانی ۳- Daha ، داهه ، نامی که در کتیبه داریوش بیستون دیده می شود و برخی محققان آن را مسکن اولیه پارتیان می دانند.
۴- Palmyra ، شهری باستانی در سوریه کنونی
۵-Hatra، الحضــــر، شهری در عراق کنونی
۳۳
شــماره۷۱ بهــــار۰۹
طراحی پوشاک ایران در دوران اشکانیان(پارتیان) ( مطالعه بر روی الگو، برش و دوخت لباس ها )
۱- Dura- Europos بر ساحل فرات نزدیک دهکده صالحیه، در سوریه امروزی
۲- D. Schlumberger
تصویر۲- شاه و ملکه ، کوه خواجه، ماخذ: گیرشمن، ۰۷۳۱
احترام و اهمیت بسیاری داشته و صاحب نفوذ بودند و در مراسم و مجالس مذهبی در کنار مردم حاضر می شدند. به طور کلی مقام زن در این دوره با تکریم همراه بود (بنی احمد، ١٣٤٦ ، ٦٢) این امر بر زندگی زنان تاثیر بسیار مهمی داشت، فارغ از تغییر در نگرش به زنان، در این دوره توجه به لباس و آرایش در میان آنان افزایش یافت.
مجموعه ملوک الطوایفی از قبایل در حال رقابت با یکدیگر امپراطوری اشکانی و قرارگیری برخی از آن ها در شاهراه التقاط فرهنگی شرق و غرب یا حضور نظامی و بازرگانی، موجب شد که فرهنگ در سرحدات و مرزها پیشرفت بیش تری داشته باشد. حتی این امر به یکی از ویژگی های مهم فرهنگ پارتی یعنی پدیده مد منجر گردید. Widengren,) (1956, 241-254تماس ایرانیان با خارجیان و حضور فراگیر تجاری اشکانیان موجب فراگیر شدن لباس آن ها در تمامی دربارهای پیرامونی شد. Rostovtzeff,) (1932, 156 این موضوع باعث شده هنگام وضع اصطلاح »هنر پارت« بسیاری آن را واﮊه ای متناسب با هنر دورا اوروپوس١، هترا ، آشور و پالمیر بدانند؛ در حالی که دورااروپوس فقط گاهی و پالمیرا هرگز تحت فرمانروایی پارتیان قرار نداشت؛ در نتیجه باید گفت فرهنگ و هنر پارتی در سرزمین های تحت سلطه پارتیان و قلمرو نفوذ آن ها
قرار دارد. (کالج، ١٣٨٨، ١٧٨ ) ایران در دوره پارتی تکامل اجتماعی و فرهنگی یافت و سازمان بدوی روستایی آن به زندگی شهری بدل گشت. (پیگولوسکایا، ١٣٥٤ ، ٦٠) در ابتدای این دوره سطح زندگی بسیار بالا بود، اما به مرور نوعی تنزل و انحطاط قابل مشاهده است. (بهار، ١٣٨١، ٨٩-٨٨ ) در سال٢٢٠ میلادی به واسطه رقابت، نظام داخلی از هم گسیخت و پس از ٤٧٥ سال، اشکانیان به دست اردشیر ساسانی، دست نشانده خود در پارس منقرض گردیدند. (بنی احمد، ١٣٤٥، ٥٩)
با توجه به آن چه اشاره شد، باید گفت پدیده مد، افزایش حضور زنان در جامعه و تجارت در زمره موارد تشدید کننده اهمیت و افزایش ارزش طراحی لباس بوده است. امری که در هنر آن ها نیز قابل مشاهده می باشد.
هنر اشکانیان
شلومبرگر٢، برای توصیف هنر پارتی دو ویژگی تمام رخ نمایی و روح باوری را شاخصه اصلی می داند و این هنر یونانی- ایرانی گسترده شده از نمرودداغ تا رود گنگ را در مقابل هنر یونانی - رومی قرار می دهد. (کالج، ١٣٨٨، ١٣٠) روستفچف با بسط این ویژگی ها مذهبی بودن ، قلم پردازی و واقع گرایی را به آن می افزاید. (رجبی، ١٣٨١،
تصویر۳ -۱- مجسمه مرد شمی، ماخذ: موزه ایران باستان
تصویر۳-۲- تحلیل پوشاک باستانی ایرانیان، ماخذ : نگارندگان
٢٥١) در هنر این دوره دین به ردیف پسین رانده شد. (فریه، ١٣٧٤، ٥٨)
در دوره اول هنر پارتی سبک های سنتی ایران و گرایش های هلنیستی به موجودیت خود ادامه می دهند. مرحله دوم از جلوس مهرداد دوم آغاز و تا پایان عصر اشکانی ادامه می یابد و هنر ایرانی از دورا اروپوس و پالمیرا تا پایتخت باستانی آن ها در نیسا را در برگرفت. تغییرات عمیق شکل ها و تکیه بر
