بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
معماري دوره اشكانيان (پارتيان)
قوم پارت يا پارتوآ يكي از شعبه‌هاي نژاد آريايي ايراني است، در كتيبه داريوش اول هخامنشي بر بيستون، سرزمين آنان را پرتو ناميده‌اند. اين ناحيه از شمال خراسان و ماوراءالنهر و همين نام بعدها به پهلو تبديل گرديد. (خراسان بزرگ شامل: خراسان فعلي، ماوراءالنهر و افغانستان كنوني مي‌شده است). پارتوا يكي از استانهاي زمان هخامنشي بود. بنا بر گفته استرابو، رهبر پارتها مردي به نام آرساكس (ارشك، ارشاك) بود كه بعدها نياي فرضي پادشاهان اشكاني پارت شد. پارتها حكومت ساقط شده هخامنشي را از جانشينان اسكندر مقدوني (سلوكيان) باز پس گرفتند و توانستند يك دولت نيرومند و عظيم را براي مدت پنج قرن پايه‌گذاري كنند.
اسلاید 2 :
پارتها در زمينه هنرها به ويژه در معماري ابتكارات بديعي داشتند آنها با برخورداري از پيشينه غني دوباره به احياي هنرهاي فراموش شده و يا تغيير يافته ايراني پرداختند، با فترتي كه در هنر ايران پديدار شده بود، نه تنها احياگر معماري و سنتهاي گذشته ايران شدند بلكه تحول ملي عظيم در زمينه شهرسازي و معماري ايجاد كردند و در معماري دو عنصر نوظهور افزودند.
يكي احداث گنبد بر روي بناهاي چهارضلعي (مربع شكل) از طريق فيل پوشها و ديگر توسعه ساختمان ايوان تاقدار. ايوان، اتاق راستگوشه‌اي است كه با طاق بشكه‌اي كه در قسمت پشت بسته بوده و در جلو _ معمولاً رو به بيرون يا حياط قرار دارد _ كاملاً باز است. از زمان پارتها، ايوان نقش مهمي را در معماري آسياي غربي بازي مي‌كند. منشأ ايوان موضوعي است كه در خور انديشه است. بعضي آنرا به درختان و شاخه‌هاي پوشيده با حصير و گل و نيز به تأثير اتاقهاي بشكه‌اي منتسب مي‌كنند.
اسلاید 3 :
چنين بناهايي هنوز در طول رودخانه يا درياچه هيرمند، در شرق ايران و احتمالاً در پيرامون درياچه آرال در آسياي مركزي ديده مي‌شوند. اين نواحي، مناطقي هستند كه پارتها از آن برخاسته‌اند. وليكن سابقه تاقهاي آهنگ با انواع قوسها (نيم بيضي) از آثار معماري هفت تپه (ايلام مياني) آشنا شديم و اين نشانگر آن است كه پارتها با توجه به شرايط زماني و مكاني دست به چنين ابتكاراتي زده‌اند.
متأسفانه عليرغم حاكميت طولاني مدت پارتها اكثر آثار آنها از بين رفته است.
زيرا عواملي مانند زلزله آب و هوايي و گستره وسيع امپراتوري، تأثيرگذار در روند تخريب آثار معماري بوده‌اند. از اينها كه بگذريم بايد به اين مسئله هم توجه كنيم كه پارتها بناهاي خود را بسيار ساده و با خشت خام ساخته‌اند. پي درگاه‌هاي اين بناها كه به مرور زمان ويران شده و گزند ديده است اگر با آجر يا سنگ ساخته شده بود، بسيار بيشتر دوام داشت.
اسلاید 4 :
گاهي آجر هم به كار مي بردند و آن را براي ساختمانهاي مهم همچون كاخ فرمانراويان و پرستشگاه‌ها بود. سنگ هنگامي به كار برده مي‌شد كه در محل موجود بود، يعني اصل استفاده از مصالح محلي و بومي رعايت مي‌شد و البته شرايط اقتصادي و وضع مادي هم بسيار تأثيرگذار بوده است و از طرفي در پهناوري بسيار شاهنشاهي پارت و گوناگوني سنتهاي مردم آن بايد ما را آگاه ساخته باشد كه يك سبك معماري در سراسر اين كشور نمي‌توانست باشد. اما با كاوشهايي كه در مناطق مختلف صورت گرفته است .
از آثار به جاي مانده از دوره پارتها و آثار پس از آن كه به سبك سابق ساخته شده‌اند مي‌توان سبك معماري و حتي ويژگي‌هاي آن را مشخص نمود از آن جمله:
_ حداكثر استفاده از مصالح بوم‌آورد مثل پارتها استفاده از سنگ لاشه، خشت خام و پخته و ...
_ استفاده بسيار خوب از تكنيك پيشرفته تاق و گنبد، به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم‌آورد.
استفاده بسيار خوب از تكنينك پيشرفته تاق و گنبد به ويژه گنبد بااستفاده از مصالح بوم‌آورد.
_ پرهيز نكردن از شكوه و ارتفاع زياد.
_ تنوع فوق‌العاده در طرحها.
_ استفاده از ملات ساروج كه به كمك آن توانستند فضاهاي معماري وسيع را ايجاد نمايند.
اسلاید 5 :
پارتها شهرهاي بسيار كهن را مانند بابل و اروك در اختيار داشتند و نيز شهر آشور، با اينكه از نقشه چندان منظمي برخوردار نبودند، اما پارتها شهرهايي را بنياد گذاشتند كه بر اساس نقشه دايره شكل بود كه شهرهاي مرو، تيسفون، و الحضر داراي چنين پلاني بودند. از فضاي دايره وار مي‌توان آسانتر از چهارگوش دفاع كرد و نيز بارو كشيدن آن هم آسانتر است. اين شيوه شهرسازي تا زمان ساساني و اسلام ادامه يافت. معمولاً شهرهاي پارتي داراي برج و بارو بودند، باروهاي شهر مرو از خشت خام بود، با برج‌ها و كنگره‌هاي قائم‌الزاويه و سوراخهايي براي تيراندازي.
در درون شهرهاي پارتي مهمترين ساختمان معمولاً ارگ و پرستشگاه‌ها بودند. برخي معتقدند هنر پارتي در حدود سال 252 ق. م پا به عرصه وجود نهاده اما بايد آغاز آن را از ابتداي پادشاهي مهرداد دوم ( سال 203 ق. م ) دانست. به طوري كه عنوان گرديده معماري را بايد از اولين مكانهاي استقراري پارتها آغاز كرد. در اين بررسي ما به شرح جزئيات معماري بعضي از آنها مي پردازيم.
اسلاید 6 :
آثار معماري شهر نسا
آثار و بقايايي كه از نسا در نزديكي شهر عشق در دوره پارتيان به دست آمده نشانگر اين امر است كه اين شهر قديمي‌ترين محل سكونت پارتها بوده است. بسياري از بناها يادبود با پلان‌هاي جداگانه، مشخص شده است.
« نسا» يا « پارتانيسا» شهري است كه روي يك تپه كوچك طبيعي ساخته شده است. اين ارگ (دژ) كه بر اساس لوحي گلي كه در آن پيدا شد، مهرداد ركت نام داشت. و توسط مهرداد اول ساخته شده است. ديوارهاي بستر آن 20 تا 25 متر ارتفاع و پنج متر ضخامت داشت، و با استفاده از گل ساخته شده بودند و نماي ان را با آجر پوشانده بودند. ورود به ارگ از طريق پاگردهايي كه در پي ديوارهاي گرد شهر قرار داشت صورت مي‌گرفت.
اسلاید 7 :
بناهاي داخل ارگ شامل يك كاخ موسوم به « خانه مربع» تعدادي معبد است. اتاق اصلي كاخ، تالاري ستوندار به مساحت تقريبي 20 متر مربع بود. سقف آن را با استفاده از تيرهاي بزرگ روي چهار ستون بزرگ چهار پر (شبدري) كه در واقع اتاق آن را به سه راهرو تقسيم كرده بود پوشانده شده بود، بخش مركزي توسط تيرهاي چوبي به صورت گنبدي اجرا شده كه اين روش را مي‌توان اساسي براي گنبدهاي ابداعي دوره پارتي دانست.
سطوح ديوارهاي اين بنا به رنگ قرمز و سفيد رنگ‌آميزي به طور افقي توسط موادي از ظروف كوچك سفالي و به طور عمودي با رديفهايي از نيم‌ستون كه روي هر ديوار شش تا از آنها قرار داشت سرستونها به شيوه ستونهاي كورنتي تزئين شده بود كه اين نشانگر نفوذ هنر هلنيسم به بخشهاي آسياي ميانه بوده است.
اسلاید 8 :
بخش اصلي يكي از معابد به شكل دايره و قطر آن 17 متر است. اين بنا نيز مانند تالار بزرگ كاخ آي‌خانوم فاقد ستون بود. از نحوه مسقف نمودن آن اطلاعي نيست، ولي به نظر مي‌رسد كه از گنبد استفاده كرده باشند. اين معبد هم مانند كاخ‌ها داراي رنگ‌آميزي بود. ديوارها به رنگ سفيد با استفاده از نواري مركب از سفالهاي نقش‌دار و بخش فوقاني نيم‌ستون تزئين شده بود. اين فضاي مدور بخش مركزي يك مجموعه چهارگوش را كه توسط يك دالان يا راهرو محاط شده بود تشكيل مي‌داد. در كنار اين معبد يك واحد مركزي (معبد) چهارگوش ديگر با برج دالان‌دار قرار داشت. بخش اداري آي‌خانوم نيز داراي همين نقشه است و در تمام طول دوره حكومت پارتها و حتي ساسانيان ساختن چنين بناهايي ادامه داشت.
اسلاید 9 :
معماران پارتي درست فرمهاي مختلف ساختماني را آزمايش كردند در «خانه مربع» به سبك متداول صحن ستوندار با اتاقهاي داراي ستونهاي بلند در چهار سمت بازگشتند، وروديها نيز به همين اندازه حالت تجربي داشت و شامل وروديهاي ساده، هشتي‌ها و مدخلهاي ستوندار مي‌شد. تا اينكه ايوان را در قرن اول ميلادي ساخته‌اند. احتمالاً در تكامل ايوان دوره پارتي دو مرحله وجود داشته است. مرحله نخست تنها يك تالار كه داراي سه ديوار يا سقفي متشكل از تيرهاي چوبي متكي بر ستون يا ديوارهاي تالار ساخته مي‌شد. مرحله دوم ايجاد سقف آن با طاقهاي آهنگ آغاز كردند. نمونه‌هاي مرحله اول را مي‌توان در معماري اوايل دوره پارتي در كاخهاي نسا و ساكساناخير در آسياي ميانه يافت و از نوع مرحله دوم (ايوان تاقدار) در قرن نخست ميلادي متداول و ساخته شده است.
اسلاید 10 :
هيكاتوم پليس (صد دروازه)
بقاياي آثار معماري پارتي كه احتمالاً آنها را به عنوان مقبره مورد استفاده قرار مي‌داده‌اند، در شهر دامغان يافت شده. جان هانسمن اين محل را شهر گمشده سلوكي _ پارتي صد دروازه كه پارتها آن را در ربع آخر قرن سوم پيش از ميلاد به صورت يكي از تختگاه‌هاي خود درآوردند مي‌داند. به علت موقعيت شهر دامغان احتمالاً يك پايتخت كوهستاني بوده است. شايد پس از ما پارتها در ادامه متصرفات خود اين مكان را انتخاب كرده باشند.
شايان ذكر است كه در قرن نخست ق.م اين شهر (صد دروازه) را ترك كرده و رو به سوي تيسفون نهادند، آنجا را پايتخت خود قرار دادند، ولي آنچه كه در صد دروازه يافت شد در بخشي كه به پارتها منسوب است. سه بناي مهم كه هنوز در ارتفاعي قابل توجه باقي مانده‌اند. نقشه‌ها همگي نسبتاًَ شبيه به هم، اساساً چهار ضلعي، يك پيشرفتگي چهارگوش در مركز ضلع است. دو تا از بناها داراي اتاقهايي به شكل L است. در حالي كه بناي سوم اتاقهاي مربع يا چهارگوش دارد. عرض هيچ‌يك از اتاقها زياد نبوده و بنابراين سقف‌زني مشكلي ايجاد نمي‌كرده است. در اين بنا اشكال گوناگون تاق‌زني كه مورد استفاده قرار گرفته حفظ شده است. در صد دروازه (قومس) سه نوع تاق‌زني مورد استفاده قرار گرفته است: تاق آهنگ ساده، تاق سه‌گوش يا مثلثي شكل جالبي از نوع پالمير كه در آن اتاقهاي سه‌گوش تنها سه فرم دارد و مثل پلكان بالا و پايين مي رود. تاق پلكاني زير يا روي راه‌پله مورد استفاده قرار مي‌گرفته و تمام اين تاقها با استفاده از نوعي آجر خاص قالب‌زده و انحنا دار ساخته شده است.
