بخشی از مقاله
کلید واﮊه
ترویج، انرﮊی تجدیدپذیر، مرتع ،پروﮊه ترسیب کربن، استان خراسان جنوبی.
سرآغاز
وابستگی شدید و نیاز فزاینده جهان بـه منـابع انـرﮊی کـه بـه عنوان عامل اساسی رشد و فعالیتهای اقتصادی محسوب مـی شـود از یک طرف و محدودیت ذخایر نفتی و سایر سوختهای فـسیلی از طرف دیگر، جهان را در سالهای اخیر بـا مـس ئله پیچیـده چگـونگی تأمین انرﮊی مورد نیاز آینده مواجه سـاخته اسـت . همچنـین مـسئله احتمالی تغییرات اقلیم و ارتباط آن با مصرف سوختهـای فـسیلی و افزایش گازهای گلخانه ای به مسئله فوق ابعـاد جهـانی داده اسـت . چنانکــه ناهنجــاریهــای اقلیمــی در قالــب رخــدادهای گونــاگون خشکــسالی، ســیلابهــای مخــرب، آتــش ســوزیهــای جنگلــی، طوفانهای حاره ای و فاجعههای جـوی و آلـودگی هـوا در سـالهای
نویسنده مسئول: تلفن: ۸۰۴۳۱۸۶۲۱۹۰
اخیر بسیار چشمگیر بوده و می تواند ریشه در تغییر ترکیبات اتمـسفر داشته باشد (کاویانی، ۱۸۳۱) اگرچه هنوز نفت در تأمین انرﮊی مورد نیاز جهان نقش اساسی ایفا می کند، با این حال بحران دهـ ه هفتـاد برای اولین بار آسیب پذیری امنیـت عرضـه آن را بـرای کـشورهای صنعتی به وضوح آشکار کرد. از این رو جهان در تکاپوی گذر از این تنگنای انرﮊی به منابع تجدیدشونده، بویژه انرﮊی خورشـیدی چـشم دوخته و در راستای تکـوین و توسـعه فنـاوری بهـره وری از آن بـه
ســرعت گــا م برمــیدارد Belessiotis & Lesourd, 2001)
.(Delyannis, 2001 بهرهگیری از انرﮊیهای نو، سالهاست که پایه انجام تحقیقات گسترده و دستیابی به فناوریهای جدید جهانی بوده (Lesourd, 2001) که باید گفت کشور بزرگ ایران از آن، کم بهره
ghiasy_f@yahoo.com
۴۱
است. انرﮊی خورشیدی، یکی از مهمترین نـوع انـرﮊی هـای نوسـت (یزدانپناه و جعفرزاده ، ۳۸۳۱). این انرﮊی بـه عنـوان منبـع انـرﮊی تجدیدپذیر، یکی از مهمترین گزینه های جایگزین برای سوختهای فسیلی به شمار می آید که نگرانیهای بشر را در مورد پایان پـذیری، افزایش آلودگی های ناشی از تبدیل آن به انرﮊی های دیگر برطـرف کرده است . خوشبختانه کشور ما به دلیل موقعیت ویـژه جغرافیـایی، توان بالایی در دریافت انرﮊی خورشیدی دارد؛ به طوری که میانگین سالانه تابش خورشیدی در کشور ۵ کیلو وات ساعت در روز برآورده شده که این رقم در مقایسه با دیگر کشورها بسیار چـشمگیر اسـت . بنابراین می توان با استفاده از انرﮊی خورشـیدی در منـاطق مختلـف کشور، بویژه مناطق آفتـابخیـز در کـویر مرکـزی (بـا حـداقل ۳/۵ کیلووات ساعت تابش روزانه)، ضمن بهره مندی از این انرﮊی رایگان و حفظ ذخایر فسیلی برای نـسلهـای آینـده، آلـودگیهـای زیـست محیطی نیروگاههای دیزلی را در اثر کاهش ساعات عملکرد کاهش داده و زمینــه را بــرای رســیدن بــه توســع ه پایــدار فــراهم آورد (خوشاخلاق و همکاران، ۴۸۳۱).
شاید بتوان یکی از علل مهاجرت بزرگ پنج هـزار سـال ه اقـوام آریایی را که از شمال آسیا به سوی سرزمینهای ایران، هند و اروپـا صورت گرفته و سبب پیدایش دگرگونیهای بزرگ در زنـدگی بـشر شده و تمدن های کهن را بنیان نهاده است تلاش در راه دستیابی به مراتع جدید دانست . از آنجا که غذای انـسان بیـشتر از کـشاورزی و دامپروری تأمین میشـود و محـدود بـودن منـابع آب، زمـین، دام و مرتع، محدودیت مواد غذایی را در پی دارد، تولیدات به دست آمده از این منابع پاسخگوی نیازهای جمعیت روزافزون نخواهد بـود . بـدین گونه لزوم توجه به این منابع و استفاده صحیح و علمـی بـه منظـور بهرهبرداری حداکثر و نگهداری از آنها به چشم مـیخـورد (پـازوکی، ۰۸۳۱). مراتع و جنگلها افـزون بـر ایـنکـه تـأمینکننـده علوفـه، سوخت، محصولات فرعـی، گیاهـان دارویـی، لطیـفکننـده هـوا و حمایتکننده وحوش هستند، نقش مهمی در حفظ آب و خاک دارند . در حقیقت مراتع حافظ اصلی آب، خاک و پوشش گیاهی اند. پوشش گیاهی از یک طـرف از برخـورد مـستقیم قطـرات بـاران بـا خـاک جلوگیری کرده و در نتیجه مانع از هم پاشیدن آن میشود و از طرف دیگر مانع جاری شدن آب شده و موجب نفـوذ بیـشتر آن در خـاک می شود. در فرسایش های بادی نیز با کاستن سرعت باد مانع رسیدن آن به آستانه فرسایش شد ه و در نتیجه از جاب هجایی خاک جلوگیری میکند. با از بین رفتن پوشش گیاهی تعادل محیط بـه هـم خـورده
مجله محیط شناسی شماره ۲۶
شاهد هدر رفتن آب و خاک ، و یا سیلهای ویرانگر خواهیم بود و باد نیز براحتی ذرات خاک را از زمین بلنـد کـرده، مـزارع و روسـتاها را مورد تهدید قرار می دهد و زنـدگی روسـتاییان را مختـل مـی سـازد . (مهندسین مشاور جامع ایران، مطالعات تفصیلی اجرایی طرح ترسیب
کربن، ۴۸۳۱.(CEERS, 2005 &
میزان بارنـدگی سـالانه در ایـران حـدود یـک سـوم متوسـط ، بارندگی جهان است که این بارندگی از نظر میزان و پـراکنش آن در سطح کشور یکسان نبوده، بنابراین استقرار پوشش درختـان جنگلـی محدود به مناطق خـاص شـده کـه سـطح آن معـادل یـک چهـارم متوسط پوشش جنگلی در جهان است. به علت شرایط سـخت آب و هوایی، بازیابی مجدد مناطق تخریب شده بسیار سخت و دشوار و در پاره ای از نقاط غیرممکن است. در چنین وضعیت نامساعدی از نظـر پوشش گیاهی و شرایط روی شی، متأسفانه استفاده از درختان جنگلی و بوته های مرتعی و کویری که سهلالوصولترین و ارزانترین مـواد سوختی قابل دسترسی روستا ییان و دامداران است، یکـی از عوامـل عمده تخریب منابع طبیعی محسوب می شود. (پایگاه اطـلاع رسـانی سازمان جنگلها و مراتع ایران، ۶۸۳۱)
طبق برآوردهای انجام شده مراتع ایران با مـساحتی حـدود ۰۹ میلیون هکتار سالانه ۰۱ میلیون تن علوفه تولید مـی کننـد . ارزش و اهمیت مراتع به تولید علوفه و گوشت قرمز محدود نمی شـود، بلکـه سایر منافع حاصل از مراتع مانند حفظ خاک، تغذیه آبهای زیرزمینی، تولید آب صاف و زلال در پشت سدها، تولیـد فـرآورده هـای فرعـی، حیات وحش و در آخر حفاظت محیط زیست ارزش بـسیار زیـادتری به مراتع داده که قابل تبدیل به پول نیستند(مصداقی، ۲۸۳۱).
مرتع بهترین منبع تغذیه دام هاست. علوفه سـبز و آبـدار مراتـع برای جبران کمبود مواد غذایی دامهـا در زمـستان و تـرمیم مـواد از دست رفته بدن آنها با اهمیت است . در علوف ه مراتع خوب، تمام مواد خوراکی از قبیل ویتامینها و مواد معدنی و غیره وجود دارد (پازوکی، ۰۸۳۱). مراتع افزون بر تولید علوفه، دارای محصولات فرعی دیگری مانند گیاهان دارویی و صنعتی هستند که بعضی از آنها مانند باریجه، کتیرا، آنغوزه، شیرین بیان و سقز جزو اقلام صادراتی کـشور هـست ند (مــصداقی، ۲۸۳۱). براســاس آمــارFAO بــیش از ۰۴ درصــد منــابع طبیعی جهان را مراتع (حدود ۵/۵ میلیارد هکتار ) تشکیل داده اسـت که در اثر استفاده ب یرویه ناش ی از بوته کن ی، مصارف سوختی، چرای مفرط، مصارف سوخت ی و مس کونی، تبدیل به اراض ی زراعـ ی، حـدود ۰۲ درصد از مراتع تخر یب شده ، که بیشتر آن در کـشورهای جهـان
نقش استفاده از انرﮊی خورشیدی در حفظ و احیای مراتع...
سوم به وقوع پیوسته است. این موضوع ناشی از ویژگیهای مشترک آنها فقر، بیسوادی، جمعیت زیاد، عدم آگاه ی، نیـاز بـه غـذا و عـدم مدیریت و برنامه ریزی صـحیح اسـت . در ایـ ران نیـ ز از ۰۹ میلیـ ون هکتار مراتع کشور در دو ده ه اخیر، حداقل ۰۱ میلیون هکتار تخریب شده یا به اراض ی دیم تبدیل شده است. متأسفانه منطقه مورد مطالعه این تحقیق که اراضی دشت حـسین آبـاد غینـاب سربیـشه (منطقـ ه تحت پوشش پروﮊه ترسیب کربن ) نیز از این قانون و قاعده مستثنی نبوده و عوامل بسیاری از جمله چرای بیش از حد، فشار دام بر مرتع، تخریب و بوتـهکنـ ی، وزش بادهـای ۰۲۱ روزه سیـستان و افـزایش جمعیت باعث تخریب و تغییر محیط زیـست و منـابع طب یعـ ی شـده است. مطالعات نشان م یدهد که بـ یش از ۰۸ درصـد از خانوارهـای ساکن در دشت حس ین آباد از بوتههای مرتع ی برای مـصارف ی نظیـ ر پخت و پز و گرما استفاده م یکننـد و ایـن وابـستگ ی شـدید جوامـع محلی به مراتع یکی از مهمترین دلایل تخریب آنها است. بـا توجـه به اینکه نوع تحقیقات انجام شده توسط محقق ان محدود به علاقـه و رشته آنها ست و نقش انرﮊی خورشیدی در راه حلهـای توسـعه ای در کشورهای مختلف با توجه به تنوع عوامل مـ ؤثر در آنهـا و انـواع کاربردهــای انــرﮊی متفــاوت هــستند ( Michael, 1987 & .(Maztraati, 2007 بنابراین مشکل به نظر میرسـد کـه ب تـوان در این تحقیق کلی ه فعالیتها تحقیقاتی را که در ارتبـاط بـا اسـتفاده از انرﮊی خورشیدی اند بررسی کرد، با وجود این تلاش شـده اسـت بـا توجه به دانش موجود در این زمینه و انواع انـرﮊی هـا بـه تحقیقـات مرتبط با این موضوع پرداخته شود.
در بین مطالعاتی که در ارتباط با استفاده از انرﮊی ها نـو انجـام شده اند، (2005) Sambo مهمترین مزیت انـرﮊ هـای تجدیدپـذیر را سهولت استفاده، سهولت نگهداری و همـسو بـا اهـداف ح فاظـ ت از محیط زیست (دوستدار محیط طبیعی ) بیـان کـرده اسـت . مطالعـ ه انجام شده توسط مهدوی حسینی پور (۰۸۳۱) نشان داده که بین سن و جنس مجریان طرحهای مرتعـداری بـر میـزان مـشارکت آنهـا در اجرای صحیح طرحهای مرتعداری رابط ه معنیداری وجود نـدارد امـا بین سواد مجریان و میزان مـشارکت در اجـرای صـحیح طرحهـای مرتعداری رابط ه مثبت و معنـیداری وجـود دارد . بررسـی مطالعـات انجام شده توسط علی میرزایی (۷۸۳۱) نشان داده کـه بـین سـطح تحصیلات و میزان پـذیرش انـرﮊیهـای نـو و موفقیـت تـرویج در بومیسازی انرﮊی های نو اختلاف معنیداری وجـود دارد، همچنـین بین آگاهی و علاقمندی مردم از اهداف و فوا ید انرﮊیهای نـو بـین
۵۱
برگزاری کلاسهای آموزشی ـ ترویجی و میزان پذیرش انرﮊیهـای نو مثبت و معنی دار است. نتایج تحقیق اقـوام بکـائی (۶۸۳۱) نـشان داد، بین سطح تحصیلات و میزان پیشرفت جنگلداری پایـدار رابطـ ه معنیداری وجود ندارد و همچنین بین افراد مورد مطالعه در خصوص میزان دستیابی بـه جنگلـداری پا یـدار از نظـر نـوع شـغل اخـتلاف معنیداری وجود دارد ولی بین دو متغیر برگزاری کلاسهای آموزشی ـ ترویجی و میزان دستیابی به جنگلداری پایـدار رابطـ ه معنـی داری وجود ندارد . منطقه مورد مطالعه در این تحقیق به علت همجواری با مرز افغانستان در گذشته بـا حـضور پناهنـدگان افغـانی ، عـلاوه بـر تخریبهای صورت گرفته مراتع منطقه ، در حال حاضر تعداد زیـادی از خانوارهای آبادیهای منطقه برای تأمین مـصارف سـوختی خـود (پخت و پز، استحمام، گرما) از هیزم و آن هم از طریق بوتهکنـی از مراتع استفاده میکنند که وجود تنورهـای پخـت نـان و اجـاقهـای هیزمی در بسیاری از روستاها مؤید این موضوع اسـت . علـت اصـلی این مسئله کمبود و عدم کفایـت نفـت توزیـع شـده در آبـادی هـا و بخصوص مشکل در تأمینگاز مصرفی است هرچند مردم عمیقاً بـه درک اهمیت عدم استفاه از مراتع برای تأمین سوخت پی بـرده انـد و خود از مسئله بوتهکنی اظهار نارضاریتی می کنند اما اجبار و نداشـتن منبع دیگر انرﮊیزا را دلیل بر این اقدامشان عنوان میکنند.
بهطور کلی مسائل مطرح شده ضرورت استفاده از انـرﮊیهـای نو و سهلالوصول را در منطقه سابق الذکر برای جلوگیری از تخریب بیش از پیش مراتع نشان می دهد. بـا توجـه بـه شـرایط موجـود در منطقه و وجود روزهای آفتابی بلند تصمیم بر این شد که در راستای الگوسازی در منطقه، روستای نازدشت در برنامه کاری پـروﮊه بـرای احداث حمام خورشـیدی قـرار گیـرد . در آخـر حمـام خورشـیدی بـا همکاری و تعامل سازمان انرﮊی هـای نـو، پـروﮊ ه ترسـیب کـربن و گروههای توسعه روستایی نازدشت در ۰۲/۱/۵۸ آغاز بـه کـار کـرد. یکی از برنامه های این طرح، ترویج استفاده از انرﮊی های نو است تا به صورت مشارکتی غیرمستقیم ضمن کاهش روند تخریـب مراتـع، باعث بهبود وضعیت مرتع و افزایش ت رسیب کربن شود. شایان ذکـر است که تعداد صفحات خورشیدی مورد اسـتفاده در ایـن طـرح ۸۴ عدد، ظرفیت گرمایشی آن ۰۰۰۶ لیتـر در روز، جمعیـت بهـره بـردار ۰۰۲ خانوار است. هدف کلی این تحقیق بررسـی نقـش اسـتفاده از انرﮊی خورشـیدی در حفـظ مراتـع و تـرویج آن در منـاطق خـشک (حسینآباد غین اب سربیشه) است که برای دستیابی به هـدف فـوق ، اهداف اختصاصی زیر تعریف شدهاند:
۶۱
-ارزیابی میزان تمایل و رضایتمندی افراد در استفاده از انرﮊی خورشیدی.
-شناخت ویژگیهای روستاییان منطق ه مورد مطالعه در راستای کاهش بوتهکنی از مراتع و ترویج انرﮊی خورشیدی.
- ارزیابی میزان اطلاعات و آگاهیهای روستاییان در خصوص اهمیت مراتع، انرﮊی خورشیدی و آشنایی با پروﮊه ترسیب کربن.
روش پژوهش
دیدگاه کلی حاکم بر تحقیق حاضر کمی است . تحقیق حاضر از جنبه هدف از نوع کاربردی ، از نظر میـزان نظـارت و درجـ ه کنتـرل میدانی و ازلحاظ گردآوری اطلاعات تو صیفیو علّی ارتباطی اسـت . متغیر وابسته این تحقیق نمره حفاظت از مراتع است که با جمعبندی و نمرهدهی بـه فعالیـتهـای جمـع آوری بـذور مرتعـی، نهالکـاری، بذرکاری هلالی آبگیر ، تولید نهـال ریـشه لخـت تـاغ ، تولیـد نهـال گلدانی آتریپلکس و تولید نهال تاغ گلدانی که برای حفاظت و احیای مراتع استفاده شده است محاسبه شد.
متغیرهای مستقل ایـن تحقیـق شـامل سـن، جنـسیت، تعـداد اعضای خانوار، سطح تحـصیلات، شـغل اصـلی، میـزان آشـنایی بـا انرﮊی خورشیدی، میزان تمایل افراد در استفاده از انرﮊی خورشـیدی به عنوان انرﮊی نو و پاک در سالهای بعد، میزان اهمیت کلا سهای آموزشی ترویجی در پروﮊه ترسیب کربن، میزان اهمیـت اسـتفاده از سخنرانیهـای ترویجـی در پـروﮊ ه ترسـیب کـربن، میـزان اهمیـت استفاده از فیلم و اسلاید آموزشی -ویدیویی در پروﮊه ترسیب کـربن، میـزان اهمیـت اسـتفاده از نــشریات و مجـلات آموزشـی در پــروﮊه ترسیب کربن، میزان اهمیت بازدیدهای مستمر از فعالیتهای مراکز انرﮊی نو در پروﮊه ترسیب کربن، میزان اهمیت تعامـل و ارتبـاط بـا ارگانهای دولتی در پروﮊه ترسیب کربن، میـزان اهمیـت تمـاس بـا مروجان منابع طبیعی در خصوص انرﮊی نو در پروﮊ ه ترسیب کـربن، میزان آشنایی افراد با پروﮊ ه ترسیب کربن، میزان م صرف بوته بعد از استفاده از انرﮊی خورشیدی، میزان آگاهی از اهمیـت مراتـع، میـزان رضایتمندی افراد از انرﮊی خورشیدی است. جامعه آماری از طریـق سرشماری مورد مطالعه قرار گرفته است . جامعه آماری ایـن تحقیـق شامل زنان و مردان روستای نازدشت (واقع در شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی ) بوده که در قالب هشت سـازمان محلـی ، یـا گروه توسعه روستایی از حمام خورشیدی اسـتفاده مـی کننـد . بـرای اطمینان از روایی پرسشنامه، پـس از تهیـ ه پرسـشنامه مقـدماتی در اختیار محققان و کارشناسان اداره کل منابع طبیعی استان قرار گرفته
مجله محیط شناسی شماره ۲۶
و اصلاحات پیشنهادی ارائه شده اعمال شد. به منظور تعیـین پایـایی ابزار تحقیق به وسیل ه یک تست پایلوت تعداد ۵۲ پرسشنامه تکمیـل شد و ضریب آلفای کرونباخ ۵۷/۰ بود که نشان میدهد پرسشنامه از پایایی مناسبی برخوردار بوده است . در این تحقیق به علت حجم کم جامعه آماری (۰۴۳) نفر با استفاده از سرشما ری اقدام بـه پـر کـردن پرســشنامه از تمــام افــراد در دســترس شــده اســت. البتــه مجمــوع پرسشنامههـای دریـافتی شـامل ۰۱۳ پرسـشنامه از ۰۴۳ پرسـشنامه ارســالی اســت. در ایــن تحقیــق پــس ازجمــعآوری و کدگــذاری پرسشنامهها با استفاده از نـرم افـزار آمـاری spsswin ازروش آمـار توصیفی و استنباطی به منظور تجزیه وتحلیل دادهها اسـتفاده شـ ده است.
یافتهها
متوسط سن افراد مورد مطالعه ۸/۶۳ سال است که جوان تـرین آنها ۳۱ سال و مسن ترین آنها ۰۸ سال داشته اند. ۱/۷۶ درصد افـراد مورد مطالع ه مرد بودند . ۵/۵۴ درصد از افراد دارای بعـد خـانوار ۳-۴ نفر بودند . از نظر سطح ت حصیلات ۲/۴۴ درصـد(۷۳۱ نفـر) از افـراد مورد مطالعه بی سواد هستند و فقـط فراوانـی ۹ نفـر از پاسـخگویان (۹/۲ درصد) سطح سواد دیپلم دارند.
منبع تأمین آب افراد منطقه با فراوانی ۰۵۲ نفـر (۶/۰۸ درصـد ) چاه است و فراوانی صفر در چشمه و قنات نشان دهنده آن است کـه در این منطقه با توجه به شرایط آب و هوایی، چشمه و قنـات وجـود ندارد. تعداد ۷۷۱ نفر (۱/۷۵%) از پاسخگویان از نظر میزان آشنایی با پروﮊه ترسیب کربن در سطح خیلی زیاد میزان آشنایی خـود را بیـان داشتهاند و ۹۴۱ نفر (۱/۸۴%) از پاسخگویان نیز میزان آگاهی خود را از اهمیت مرتع در پروﮊه ترسیب کربن را در سطح خیلی زیـاد بیـان داشتهاند.همچنین بـیش از ۵۸ درصـد از پاسـخگویان نقـش پـروﮊه ترسیب کربن در حفاظت از مراتع را در حد خیلی زیاد و زیـاد اظهـار نموده اند. همانطور که در جدول شماره (۱) در ارتبـاط بـا نظـر افـراد مورد مطالعه در ارتباط با برخی ازگویه های تحقیق مشاهده می شـود میزان رضایتمندی از انرﮊی خورشیدی (حمام خورشیدی) بیشترین فراوانــی در ســطح خیلــی زیــاد، میــزان تمایــل اســتفاده از انــرﮊی خورشیدی به عنوان انرﮊی نو و پاک در سالهای بعد در سطح خیلـی زیاد، میزان تأثیر استفاده از انرﮊی خورشیدی بردرآمد را خیلی زیاد و میزان مصرف بوته بعد از استفاده از انرﮊی خورشیدی را در سطح کم اظهار داشتهاند.
