بخشی از مقاله


پیشگفتار :
پس از جنگ جهانی اول که بین سالهای 1914 تا 1918 مسیحی اتفاق افتاد عالم پزشکی با عده زیادی معلول رو برو گردید و بعداً بعلت جنگ جهانی دوم بین سالهای 1939 تا 1945 مسیحی که کشور های اروپایی و بخصوص کشور آمریکا با این مشکل بزرگ بر خورد نمودند علم پزشکی وارد سومین مرحله خود یعنی پزشکی فیزیکی و یا پزشکی توانبخشی گردید.


در کشور ما هم جنگ تحصیلی پس از انقلاب اسلامی عده ای معلول بجای گذاشت که فقط ابتکارات توانبخشی امکان دادن امید به معلولان و استفاده از نیروی انسانی آنان می باشد.
استادان پزشکی :


دروس طب تقریباً به سه قسمت مجزی می شد. طب ایرانی – طبیعات و دارو سازی و طب فرنگی که هر سه قسمت معلمی جدا گانه داشت.
طب ایرانی :


از روی شرح اسباب و کتاب قانون بو علی سینا تدریس می شد. اولین معلمی که برای آن انتخاب شد میرزا طیب کاشانی بود که تا سال 1237 به این کار اشتغال داشت. بعد از نامبرده سلطان الحکماء (میرزا ابوالقاسم نائینی فرزند میرزا محمد جعفر) و میرزا کاظم محلاتی مشهور به شیمی که پسرش دکتر محمود خان شیمی تا سال 1310 و بعد از آن به تدریس شیمی در دانشکده طب و کلاس P.C.N مشغول بود.


فصل اول :
مقدمه :
مدیران خدمات بهداشتی درمانی وظایف برنامه ریزی، سازمان دهی، رهبری، استخدام، اجرا و ارزشیابی و کنترل را در سازمان خود به کار می گیرند. مدیران بیمارستان مهارتها و تخصصهای مدیریتی را در جهت حصول اطمینان از دستیابی به اهداف و مقاصد سازمان به کار می گیرند. یک مدیر می بایست جهت اداره هر چه بهتر امور درونی بیمارستان، قبل از هر چیز از کلیه اوضاع و شرایط بیمارستان آگاه باشد. علاوه بر این اکثر مدیران سیستم های درمانی ثبات شغلی ندارند.
بنابراین در صورت وجود اهداف و دستور العملهای کامل و واضح، هر یک از مدیران سریعاً در می یابند که با توجه به سیاستهای روشن هیات مدیره چه باید بکنند و مدیر بعدی نیز دنباله روی همان سیاستها و اهداف تا رسیدن به حصول و نتیجه خواهد بود و نیز در صورت وجود سیاتها، اهداف و قوانین صریح و مشخص، اصول و پایه این برنامه ها ثابت بوده و فقط محتوای آنها در هر دوره باز نگری و بررسی می گردد. همانگونه که در چاپهای بعدی یک کتاب، تنها مطالب آن بزانگری شده و نام های خود را در جهت ارتقاء کیفیت بکار می گیرند. با توجه به این هدف مهم، دفتر پرستاری مرکز آموزشی- درمانی بوعلی سینا خرم دره با همکاری سایر پرسنل محترم این مرکز این اطلاعات بیمارستانی را جمع آوری نموده، که هر چند بسیار اندکی می باشد ولی امید واریم برای استفاده مسئولین بعدی مفید واقع شود. ان شاء ...
تاریخچه :


در سال 1300 هجری شمسی مدرسه دارلفنون که مرحوم امیر کبیر بنیان گذار آن بود و دارای چند رشته مثل طب و نظام مهندسی و توپخانه و طبیعیات و دارو سازی و معدن شناسی بود و از این صورت خارج و هر رشته به مکان دیگری منتقل و قسمت طب آن به ساختمان ظل السطلان که در نزدیکی بهارستان و خیابان اکباتان فعلی است و مرکز وزارت آموزش و پرورش که آن زمان بنام وزارت معاف و اوقات و صنایع مستظرفه بود و آن ساختمان جزء ساختمان دولتی محسوب می شد چندین اطاق به مدرسه طب و دارو سازی و دندانسازی اختصاص داده شد.


سازمان ادرای و قوانین :
اولین سازمان ادرای که به منظور تامین بهداشت و درمان آموزش پزشکی در کشور بوجودآمد، مجلس حفظ الصحه نامیده شد. تشکیل این مجلس بمانست شیوع بیماری و با در قبل از جنگ های حامل مسافر و مال التجاره رفت و آمد می کردند و انگلیسی ها بمنظور حفظ منافع اتباع خود مجبور به اقدامات بهداشتی بودند باب مذاکرات به میان آمد و در نتیجه مجلس حفظ الصحه که از پزشکان ایرانی بوجود آمده بود شروع به کار نمود. این مجلس چندین سال به فعالیت خود که بیشتر آن فعالیت جلوگیری از شیوع بیمایهای خانمانسوز و با و امثال آن بود ادامه میداد. در یکی

از کابینه های دوره قاجاریه وزارت کشور (که آن زمان به وزارت داخله نامیده می شد)، شامل چند اداره بود که یکی از آن ادارات، وزارتخانه مستقل در آمد. و اولین وزیر بهداری مرحوم اسماعیل مرات و بعد از مدت کوتاهی مرحوم (مهذب السطنه) میرسید باقر خان ک

اظمی وزیر بهداری گردید که در ابتدا امر وزیر بهداری وقت حتی پزشک هم نبود.
قانون تبدیل اداره کل بهداری به وزات بهداری :
ماده 3 – از قانون اصلاح بودجه سال 1320 کشور مصوبه هشتم آبان ماه 1320 تبدیل اداره کل بهداری به وزارت بهداری و اداره کل کشاورزی به وزارت کشاورزی و ضمیمه شدن سازمان اداره کل انتشارات و تبلیغات به وزارت فرهنگ، و سازمان اداره امنیه به وزارت کشور از روز 30 شهریور 1320 تصویب می شود.
قانون اجازه اجرای قوانین و آئین نامه های مربوط به بهداری


که قبل از تاسیس وزارت بهداری بعهده وزارت کشور بوده است به وزارت بهداری
ماده واحده – در مورد کلیه قوانین مربوط به امور بهداری که قبل از تاسیس وزارت بهداری وزارت کشور مامور اجرا و تنظیم ائین نامه های مربوطه به آن بوده است. از تاریخ تصویب این قانون وزارت بهداری قائم مقام وزارت کشور خواهد بود. این قانون مشتمل بر یک ماده است. در جلسه هشتم بهمن ماه یکهزار و سیصد و بیست و سه به تصویب مجلس شورای ملی رسید.


رئیس مجلس شورای ملی – صادق طباطبائی
آئین نامه اجرای قانون تمرکز مؤسسات صحی مملکتی :
مصوبه 13 بهمن ماه 1305 شمسی :


ماده 1 ) از تاریخ تصویب این آئین نامه تمام مؤسسات صحی مملکتی تحت نظارت مستقیم وزارت بهداری خواهد بود.


تبصره : هر دستگاه صحی اعم از بیمارستان و درمانگاه های عمومی و تیمارستان و آزمایشگاه، خواه تابع وزارتخانه یا شرکت ها یا بیگاه های دولتی و حوزه مستقل باشد جزو مؤسسات صحی محسوب است.


ماده 2 ) ایجاد مؤسسه صحی بی اجازه و تصویب اداره کلی صحیه ممنوع است، هر وزارت خانه مؤسسه، سازمان، شرکت، بنگاه، و شخصی که بخواهد یک یا دو مؤسسه صحی بودجود آورد باید جمیع اطلاعات لازم اعم از نقشه، محل عواید تقریبی و محل تأسیس را بصورت پیشنهاد در تهران به اداره کل صحیه و در خارج از تهران به نزدیک ترین اداره صحیه محل بدهد. این پشنهاد به کمیسیون های مربوطه که در کیفیت مختلف اوضاع فنی و اداری و ساختمانی مؤسسات صحی، صلاحیت داشته باشد ارجاع خواهد کرد تا دقیقاً مطالعه شود.
اداره کل صحیه مکلف است که از تاریخ وصول پیشنهاد تا یک ماه رأی قطعی خود را در باب رد یا قبول یا اصلاح برای پیشنهاد نامبرده بالا با ذکر دلائل ابلاغ نماید.
ماده 3 ) استخدام کارکنان فنی اعم از ایرانی و خارجی در مؤسسات موکول به رسیدگی مدارک فنی آنها و تأیید وزارت بهداری خواهد بود؛


ماده 4 ) وزارت بهداری مجاز است هر یک از مؤسسات صحی مملکت؛
را هر وقت بخواهد بازدید و بررسی نماید مؤسسه صحی مکلف است که هر نوع اطلاع را در دسترس وزارات بهداری بگذارد. وزارت بهداری اگر در وسائل و لوازم و بنا و اداره مؤسسه صحی نقص بهداشتی مشاهده نمود فوراً باید نقص را از مسئول اداره بخواهد و مؤسسه مزبور ملزم به اجرای سریع رفع نقص می باشد. در صورت تسامح وزارت بهداری طبق مقررات اقدام خواهد شد.
ماده 5 ) از تاریخ تصویب این آئین نامه کلیه مؤسسات صحی مملکت از داخلی و خارجی مکلفند در ظرف سه ماه گزارش جامعی از سازمان مؤسسه خود به وزارت بهداری بدهد.


ماده 6 ) پزشکان شاغل یا بازنشته علاوه بر حقوقی که از دولت دریافت می نمایند می توانند تنها در یکی از مؤسسات وابسته به دولت مانند بانکها سازمان بیمه اجتماعی مؤسسه خیریه در قابل کار اضافه مبلغی دریافت دارند مشروط بر آنکه این مبلغ از حقوق دولتی یا بازنشستگی آنها تجاوز ننماید.


این آئین نامه تمرکز امور صحی و نظارت بر مؤسسات بهداری که مشتمل بر شش ماده در این تاریخ سیزدهم آذرماه 1333 به تصویب کمیسیون بهدار مجلس شورای ملی رسیده بموجب قانون مصوبه سیزده بهمن ماه 1305 قابل اجرا می باشد.


رئیس مجله شورای ملی – رضا حکمت
نخست وزیر سپهبد زاهدی
آمار پزشکان کشور از سال 1300 تا 1330 :
همانطور که در بخش اول کتاب در قسمت آموزش پزشکان اشاره شد تا سال 1330 فقط دانشکده پزشکی دانشگاه تهران پزشک تربیت می نمود لیکن پس از تبدیل آموزشگاه های بهداری که بهدار تربیت می نمود تبدیل به دانشکده پزشکی گردید و دانشگاه شیراز و اصفهان و مشهد و تبریز و بعداً اهواز مشغول تربیت پزشک شد تعداد پزشکان و آموختگام پزشکی در سراسر کشور رو به افزایش نهاد.


بعداً دو دانشگاه جدید یکی بنام دانشگاه ملی که اکنون دانشگاه شهید بهشتی است و دیگری دانشگاه علوم پزشکی ایران که هر یک دانشکده پزشکی مجهز و منظمی دارند و بعداً دانشکده هایی در سایر شهرستانها بمنظور تربیت پزشک تجهیز و تأسیس شده است.
در راهنمای پزشکان تهران که وسیله وزارت بهداری در سال 1335 منتشر گردیده تعداد 1308 پزشک دیپلمه که فقط 32 نفر آن زن و بقیه مرد بوده اند ذکر شده است. همچنین تعداد 37 نفر پزشک مجاز (پزشک دوم) که فقط یک نفر زن و بقیه مرد بوده اند.


پس از این دیگر آماری از پزشکان کشور تهیه و تدوین نگردید تا این که در سال 1348 سازمان نظام پزشکی ایران بر طبق قانون مصوبه مجلس شورای ملی تأسیس و شروع بکار نمود

.
اولاً راهنمائی که این سازمان در سال 1351 تدوین و بین پزشکان توزیع نمود.
تعداد پزشکان دیپلمه را 8850 نفر که 4714 نفر از آنان در تهران و بقیه در شهرستان ها بوده اند.
سال تعداد پزشک سال تعداد پزشک
1300 8 1328 106
1301 14 1329 122
1302 15 1330 169
1303 8 1331 200
1304 14 1332 256
1305 24 1333 261
1306 11 1334 269
1307 23 1335 471
1308 14 1336 437
1309 21 1337 450
1310 31 1338 437
1311 20 1339 450
1312 9 1340 197
1313 14 1341 197
1314 56 1342 500
1315 65 1343 650
1316 69 1344 614
1317 68 1345 572
1318 96 1346 450
1319 63 1347 625
1320 63 1348 612
1321 39 1349 585
1322 76 1350 507
1323 77 1351 701
1324 82 1352 715
1325 88 1353 776
1326 88 1354 13009
1327 82 جمع کل
استخراج از نشریه آماری نظام پزشکی ایران

روش درمان نوین و پیدایش آنتی بیوتیک :
تا سال 1320 یعنی اواسط جنگ جهانی دوم روش درمان در ایران همانطور که قبلاً ذکر شد به دو روش قدیمی و جدید ادامه داشت تا این در سال 1320 آقای دکتر پروفسور شارلابرلین که ریاست دانشکده پزشکی دانشگاه تهران را داشت، مسافرتی به خارج ایران نموده و در مراجعه طی چند سخنرانی پیدایش پنی سیلین را بطور مژده و سوقاتی به ایران آورد، که یعنی سخنرانی نامبرده بعداً بنظر خوانندگان محترم می رسد.
ولی چند سالی این دارو به بازار نیامد و در خدمت جنگ و مجروحین آن قرار داشت، لیکن پس از خاتمه جنگ و پس از آنکه پنی سیلین به بازار آمد به علت کمبود این دارو فقط پنی سیلین که بصورت پودر در شیشه های مخصوص خود بود فقط در اختیار بیمارستان دولتی (بیمارستان سینای فعلی) در شهر تهران خیابان امام خمینی فعلی قرار گرفت. به هر پزشکی که نسخه پنی سیلین می نوشت لازم بود نسخه به آن بیمارستان برده شود و در طبق پزشکان قدیمی بفراگرفتن حکمت طبیعی می پرداختند. هر کس بی مانع و رادع می توانست پس از کسب اطلاعات مختصر در طب خود را پزشک نامیده و بدرمان بیماران مشغول شود.
این وضع تا زمان سلطنت ناصرالدین شاه و صدرات امیرکبیر ادامه داشت. ناصرالدین شاه برای آنکه تحولی در وضع طبابت و تحصیل طب ایجاد شود به دکتر کلو که حکیم باشی مخصوص خود دستور می دهد که عده ای را نزد خود پذیرفته به آنان طب جدید تعلیم دهد. در این دوره که طب جدید اروپایی تازه در ایران راه یافته و اطبای فرنگی و ایرانیانی که تحصیلات طبی خود را در فرنگ انجام داده بودند در ترویج آن می کوشیدند.
بین طرفداران طب قدیم و طب جدید اختلاف نظر و گاه مشاجرات و مباحثات بسیار روی می داده است. پیروان طب قدیم که در میان آنان پزشکان دانشمند و فاضل بسیار بوده است اصولاً به طب جدید اعتقاد و ایمان نداشته حتی آن را مضر می دانسته اند. از جمله حاجی میرزابابا شیرازی ملک

الاطباء که از پزشکان اوائل قرن سیزدهم هجری و دارای تألیفاتی فراوان و معاصر با فتحهلیشاه و محمودشاه و ناصرالدین شاه بود و معالجات جدید را در حفظ صحت و ازاله اسقام به هیچ وجه اقدام نمی فرمود. چنانچه رسال جوهریه اس بر ثبات عقیده وی در تکذیب اطبای فرنگ دلیل لایح و برهانی واضح است. یکی از شاگردان حاجی میرزا عبدالباقی پدر مرحوم دکتر خلیل خان تقفی اعلم الدوله است.


چگونگی تحصیل طب :
شاگردان طب قسمتهای عملی را در مطب پزشکان معروف و معلمین مدرسه می دیدند و حتی با آنان به عیادت بیماران رفته تا برموز حرفه طبابت آشنا شوند.


اولین کالبدشناسی (اتوپسی) در ایران بوسیله دکتر بسال 1854 مسیحی روی یک جنازه فرد اروپایی که مظنون به مرگ در اثر جنایتی بود انجام گرفت.
علم شیمی که تا آنروز بشکل کیمیاگری در افواه شناخته می شد

بصورت واقعی خود معرفی گردید و برای اولین بار برخی تجربه های شیمیایی به ایرانیان نشان داده شد.


در سال 1250 شمسی که ناصرالدین شاه مسافرت فرنگستان مراجعه نمود دستور داد تا به سبک اروپا بیمارستانی بنا ایجاد نمایند. برای اولین بار مریض خانه دولتی (بیمارستان ابن سینا فعلی در نزدیکی چهار راه حسین آباد) توسط ناظم الاطبا که خود تا سال 1258 ریاست آن را داشت تأسیس گردید و گزارشات بیمارستان مستقیماً بعرض شاه می رسیده است.


فارغ التحصیلان طب دارالفنون از عنوان دکتر استفاده نمی کردند و این عنوان مخصوص اطبایی بود که در فرنگستان تحصیلات خود را تکمیل و در آنجا به مقام دکتری نائل می شدند و کلمه دکترا بخلاف امروز بعد از اسم شخص ذکر می کردند مثلاً میرزا رضا دکتر.


طب اروپایی :
اولین معلم که جزو هیئت هفت نفری برای این قسمت خواسته شد دکتر پولاک (ادوار دژاکوب) اهل وین بود که پس از فوت کلوکه که طبیب ناصرالدین شاه بود به ایران آمد. دکتر پولاک بیشتر جراح بود تا طبیب و عملیات جراحی او در ایران تازگی تمام داشت و با آب و تاب در روزنامه های رسمی آن دوره درج می شد. بیماران سخت را غالباً به دارلفنون نزد او می فرستادند.
در محرم سال 1337 که اول سال تحصیلی آبان 1297 بود دکتر محمد حسین خان لقمان ادهم (لقمان الدوله) رئیس اطبای حضور همایونی به پیشنهاد نصیروالدوله از طرف احمد شاه بریاست قسمت طب خوانده شد و رئیس جداگانه و محل جداگانه ای در، حیاط بزرگ دارالفنون که حیاط نظام خوانده می شد پیدا کرد و اصطلاحاتی بدین ترتیب در مدرسه طب بعمل آمد.
1 ) مدرسه طب دارای 5 کلاس گردید و که سال اول آن P.C.N یعنی فیزیک و شیمی و طبیعی می دیدند.


2 ) سه نفر از معلمین، دکتر لقمان الدوله – دکتر حسین خان معتمد دکتر لسان الحکماء بودند و معلم دروس بالینی تعیین شوند که هفته ای چهار روز در مریضخانه دولتی به محصلین سالهای سوم و چهارم و پنجم در امراض داخلی – جراحی کحالی آموزش دهند؛


3 ) طب ایرانی توسط صحت الدوله تأسیس گردید؛
4 ) مامائی توسط دکتر یونس خان تدریس گردید؛
5 ) مقرر شد ماهی دوبار شورائی از معلمین مدرسه طب برای حل مشکلاتی که پیش می آید در مدرسه تشکیل گردد از آنجائیکه ابتکار تأسیس مدرسه دارلفنون و برقراری رشته طب در آن مدرسه توسط بنیاد گذار اولیه مرحوم میرزاتقی خان فراهانی امیرکبیر بوده است ولی در واقع مؤسسین و مبتکرین و معلمین اولیه ایرانی مدرسه طب دارالفنون بدون توجه به تقدم و تأخر اسامی آنان بشرح زیر بوده است :


دکتر محمد حسین خان لقمان داهم (لقمان الدوله)، دکتر ملک زاده، دکتر ولی اله خان نصر، دکتر یحی میرزا شمس (لسان الحکماء) دکتر سعید مالک (لقمان الملک)، دکتر نظام الحکماء، دکتر عباس ادهم (اعم الملک)، دکتر غلامحسین خان اعلم، دکتر نیرالملک، دکتر عبداله خان احمدیه، دکتر علی خان پرتو اعظم، دکتر سلطان الحکماء، دکتر صحت الدول

ه، دکتر امیر اعلم سردار، دکتر ابوالقاسم بهرامی، دکتر حسین خان معتمد؛
تا سال 1312 دکتر علیم فرهمندی کفالت مدرسه طب را برعهده داشت. در این سال دکتر لقمان الدوله بریاست مدرسه طب منصوب و در سال 1313 دکتر ابوالقاسم بختیار به معاونت دانشکده طب منصوب و در سال 1314 دکتر بختیار از معاونت دانشکده طب استعفا و آقای دکتر جواد آشتیانی بجای ایشان بود لیکن در سال 1318 معاونت دانشکده بعهده آقای دکتر محمد حسین ادیب محول شد. در آن سال بامر رضاشاه آقای پرفسور اوبرلین برای ریاست دانشکده طبق قانون مصوب نهم بهمن 1318 از تاریخ دوم دیماه 1318 استخدام گردید و استخدام او طبق مصوب دوم اسفندماه 1321 بمدت دو سال تجدید شد. مشارالیه قانون اصلاح قانون دانشگاه راجع به دانشکده پزشکی، را تنظیم و به تصویب مجلس شورای ملی رسانید. و طبق آن بیمارستانهای تهران به دانشکده پزشکی ضمیمه شد و آن بیمارستانها که قبلاً در اختیار اداره کل بهداری مملکتی بود جزء بیمارستان های آموزشی دانشکده پزشکی قرار گرفت که در جای خود این تحول و این تغییر بسیار مهم مزایا و محسنات و مشکلات و معایب ذکر شده است.
کارکنان شاغل در فیزایوتراپی :
کارکنان که در واحدهای فیزیوتراپی فعالیت مینمایند تحت عناوین پزشک (اعلم از متخصص و غیرمتخصص) پیراپزشک (فوق لیسانس و لیسانس، تکنسین و کمک تکنسین) هستند که برحسب نوع وابستگی بشرح ذیل می باشد.
نوع وابستگی پزشک پیراپزشک سایر جمع
وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی تعداد
درصد 15 125
4/46 54
8/72 194
00/100
بخش خصوصی تعداد
درصد 53
0/20 142
0/54 68
8/25 263
00/100
سایر سازمانها
(با دانشگاه ها) تعداد
درصد 37
9/7 267
7/56 167
4/35 471
00/100

نسبت جمعیت به یک فیزیوتراپی :
طبق محاسبات انجام شده نسبت جمعیت به یک واحد فیزیوتراپی در سطح کشور اعم از دولتی و غیردولتی رقم 214541 نفر می باشد که حداقل این میزان بترتیب مربوط به استانهای آذربایجان شرقی 493662 نفر و تهران 86905 نفر و حداکثر آن نسبت اختصاص به استانهای باختران 688214 نفر و گیلان 651919 نفر خواهد داشت.
ضمناً در طبقه بندی زیر اسامی استانهای کشور و برحسب متوسط جمعیت تحت پوشش یک واحد فیزیوتراپی منعکس شده است.

نام استان ها متوسط جمعیت تحت پوشش یک واحد
استان آذربایجان شرقی، تهران 100000 کمتر از (نفر)
استان کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال بختیاری، سمنان، اصفهان، فارس 200000 – 100000 (نفر)
استان مازندران، هرمزگان، یزد، بوشهر 300000 – 200001 (نفر)
استان کرمان، ایلام، همدان، مرکزی و خراسان 400000 – 300001 (نفر)
استان لرستان، خوزستان، آذربایجان غربی سیستان و بلوچستان، زنجان 500000 – 400001 (نفر)
استان کردستان، گیلان، باختران به بالا - 50000 (نفر)

انجام گرفته مسلماً این افراد که در آن سالها جزء داوطلبین امتحان متجاوز 20 الی 30 سال داشته که امروزه سن آنان حدود 90 الی 100 سال گردد. بهرحال زحمات این پزشکان پیش قدم در امر طبابت مورد احترام جامعه پزشکی بوده و خداوند روح آنان را شاد دارد. اما از لحاظ قانون استخدام پزشکان که در هفتم مرداد 1318 به تصویب رسید پزشکان مجاز بعنوان پزشک دوم در دستگاه دولتی استخدام و دارای رتبه پزشک دومی میگردیدند و مقام آنان در سازمان اداری بهداری محفوظ بوده است.
آموزش پزشکی جهت بانوان و دختران :
تا قبل از شروع دبستان های دولتی یا ملی دختران هم مثل پسران در مکتب خانه ها به فراگرفتن خواندن و نوشتن و بخصوص آموزش قرآن اکتفا می نمودند. لیکن پس از ایجاد دبستان های عمومی دولتی برای پسران و دختران آموزش ابتدائی برای آنان مشابه پسران پس از 12 سال تحصیل موفق دیپلم می گیردیدند. و دختران پس از 11 سال فارغ التحصیل شده و دیپلم متوسط دریافت می نمودند لیکن برای دختران ادامه تحصیل در دانشکده ها ممنوع و فقط می توانستند به آموزشگاه عالی مامائی وارد شوند. و عده ای از آنان پس از تأسیس دارالمعلمات که مخصوص تربیت بانوان و یا دختران بود که دوره آن دو سال و پس از دیپلم متوسط به آنجا رفته و ادامه تحصیل می دادند و معلم مدارس دخترانه می شدند.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید