بخشی از مقاله
خون و نقش آن در بدن چيست ؟
خون مايعي است به نام " پلاسما" که گلبولهاي قرمز و ساير سلولهاي خوني درآن معلق ميباشند. پلاسما و گلبولهاي قرمز با هم عهده دار تامين غذا و اکسيژن نسوج و درواقع انرژي بدن هستند و کاهش انرژي يعني بروز خستگي .
کم خوني چيست ؟
کم خوني اغلب با کمبود هموگلوبين در گلبولهاي قرمز توجيه ميشود. کمبود هموگلوبين به علل مختلف ، از جمله نقص مواد غذائي ( فقر آهن ، ويتامين B12 ،و اسيد فوليک ) و يا کاهش گلبولهاي قرمز خون ( دراثر خونريزي ، هموليز و پرکاري طحال ) بوجود مي آيد .
هموگلوبين چيست ؟
هموگلوبين ، ترکيبي از يک ماده آهن دار به نام " هم " و يک پروتئين به نام " گلوبين " است . اين ترکيب درون گلبولهاي قرمز جاي گرفته و کاهش و يا افزايش آن معيار کم خوني ويا پرخوني است .
کم خوني چه ارتباطي با ذخيره آهن بدن دارد؟
چنانکه اشاره شد، آهن عنصر اصلي هموگلوبين خون است . گلبولهاي قرمز که در مغز استخوان بوجود مي آيند، آهن مورد نياز خود را از ذخيره موجود در کبد يعني " فري تين " تامين مي کنند چنانکه غلظت فري تين در کبد کاهش يابد ، انسان به کم خوني " فقر آهن " مبتلا مي شود.
علل کم خوني فقر آهن چيست ؟
الف ) خونريزي : در اثز خونريزيها ، ذخيره آهن بدن کاهش مي يابد که بايد توسط غذا واستفاده از قرصهاي آهن دار تامين شود. اين نوع کم خونيها درمورد زنان جوان که با خونريزي پرحجم ماهيانه روبرو هستند ، کاملا صدق ميکند . خونريزيهاي ضعيف و دنباله دار که به علت زخم معده و سرطان روده ، تومورهاي تخمدان ، مثانه ، کليه ها و همچنين فيبروز رحمي بوجود مي آيند. در بلند مدت منجر به فقر آهن ميگردند . به منظور پيشگيري از عواقب احتمالي کم خوني ، پزشکان انجام آزمايش ساليانه خون در مدفوع را توصيه مي کنند.
ب ) کمبود آهن در رژيم غذائي : عدم استفاده کافي ازغذاهاي آهن دار ، در دراز مدت منجر به کم خوني فقر آهن مي شود.
ج ) اشکال در جذب آهن : جذب آهن در بيماريهاي روده اي مانند پوليپ ، اسهالهاي مزمن و جراحيهاي انجام شده در روده ، مختل ميشود . با توجه به اينکه اسيد معده از عوامل موثر در جذب آهن مي باشد، مصرف زياد داروهاي ضد اسيد نيز در آن اختلال بوجود مي آورد.
د ) بارداري : با افزايش حجم خون در دوران بارداري ، نياز مادر و جنين به آهن افزايش مي يابد که بايد با تغذيه مناسب تامين شود، در غير اينصورت ،کم خوني مادر منجر به کندي رشد جنين و احيانا سقط آن ميگردد. مادران جوان جامعه ما اغلب اين واقعيت را ناديده گرفته و با کم خوني فقر آهن روبرو هستند.
عوارض کم خوني فقرآهن چيست ؟
کم خونيهاي ضعيف در مراحل اوليه علامتي ندارند ولي با ادامه آن به تدريج عوارض مربوطه ظاهر مي شود . اولين و مهمترين عارضه کم خوني ، خستگي است . فعاليت حياتي افرادي که هموگلوبين خون آنها پائين است ، کاهش يافته وزود خسته مي شود ضعف و رنگ پريدگي ،التهاب و سوزش زبان ، زخم کناره دهان وشکنندگي ناخن ها وهمچنين سردرد و سرگيجه از عوارض بعدي کم خوني است . تمايل غير طبيعي به مواد غير غذائي مانند جويدن يخ ، خوردن نشاسته خام نيز از نشانه هاي " کم خوني فقر آهن " است . اين مشکل درکودکان بيشتر ديده مي شود. کودکانيکه به خوردن خاک تمايل پيدا مي کنند، به طور غير مستقيم از کم خوني خود خبر مي دهند بخشي از کم خوني اين کودکان نيز ممکن است دراثر مسموميت با سرب موجود در رنگ ديوار منازل تشديد شود. کودکان کم خون ، اشتهاي خود را به غذا از دست مي دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفوني کاهش مي يابد.
چه کساني د رمعرض کم خوني فقر آهن قرار دارند ؟
به طور کلي زنان بيشتر از مردان در معرض خطر " کم خوني فقر آهن " هستند . زيرا علاوه بر خونريزيهاي ماهيانه ، کلا ذخيره آهن بدنشان نسبت به مردان کمتر است . چنانکه اشاره شد ، زنان جوان ، به خصوص بانواني که گرفتار دفع پرحجم خون در عادت ماهيانه مي باشند و همچنين کودکان در مرحله رشد سريع ، نياز زيادي به آهن خوراکي دارند ، چنانکه نتوانند از مواد غذائي آهن دار استفاده کنند، به سرعت گرفتار کم خوني مي شوند از اين نظر ، کودکان پيش دبستاني و دبستاني در جهان براي جبران کم خوني از حمايتهاي اجتماعي بيشتري برخوردارند.
کم خوني فقر آهن چگونه مشخص ميشود؟
کم خوني با کاهش هموگلوبين خون مشخص مي شود. محدوده طبيعي هموگلوبين خون در سنين مختلف درجدول زبر مشخص شده است .
زنان : ١٢ تا ١٦ گرم درصد
مردان : ١٤ تا ١٨ گرم درصد
نوجوانان : ١٢ تا ١٦ گرم در صد بچه ها : ١٠ تا ١٤ گرم در صد
شيرخواران : ١٠ تا ١٥ گرم در صد نوزادان : ١٦ تا ٢٥ گرم درصد
افرادي که هموگلوبين خون آنها پائين تر از مقادير نامبرده است ، کم خون محسوب مي شوند . لازم به ذکر است که ارقام اشاره شده تا حدي نسبي بوده و به عوامل ديگر خوني نيز ارتباط پيدا مي کنند. چنانکه ممکن است دو ورزشکار با هموگلوبين خون برابر ، آنکه ذخيره آهن يعني " فري تين " بيشتر دارد ، از انرژي بالاتري برخوردار باشد. " سي بي سي " آزمايش پر درخواستي است که با انجام آن علاوه بر غلظت هموگلوبين خون ، خصوصيات کلي سلولها از جمله شکل و رنگ و حجم و تعداد آنها نيز بررسي مي شود." فري تين " همواره غلظت هموگلوبين را در حد طبيعي حفظ مي کند و از کاهش آن جلوگيري مي کند . لذا پزشکان در موارد کم خوني فقر آهن ، قبل از هر اقدامي به سنجش " فري تين " خون مي پردازند و در مراحل بعد براي ريشه يابي علت کم خوني ، به آزمايش هاي تکميلي ديگر يعني اندازه گيري آهن خون و ترانسفرين ( پروتئين حامل آهن ) و همچنين در صد اشباع ترانسفرين مي پردازند.
معضلات کم خوني چيست ؟
چون آهن علاوه بر فعاليت خون سازي در ساختمان عضلات و بعضي از آنزيم هاي مهم بدن نيز وارد مي شود، کمبود آن منجر به کندي رشد جسمي و به خصوص مغزي نوزادان و شيرخواران مي گردد. اين ضايعه در موارد شديدتر ممکن است برگشت ناپذير شده و کودک را در کند ذهني هميشگي نگه دارد . خردسالان کم خون ، اغلب نا آرام و تحريک پذير مي باشند. کودکان کم خون در مرحله پيش دبستاني و دبستاني با ضعف يادگيري ودرک مطالب روبرو مي شوند . " کم خوني فقر آهن " در بانوان باردار ، بر رشد جنين اثرگذاشته و ممکن است زمينه ساز سقط آن شود . نوزاداني که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنيا مي آيند ، اکثرا کم وزن و ضعيف مي باشند.
روش درمان کم خوني فقر آهن چيست ؟
علت کم خوني هاي شديد، بايد قبلا ريشه يابي شود. مواد غذائي به تنهائي جوابگوي تخليه آهن ذخيره شده بدن نمي باشند. بنا براين متخصصين زنان و زايمان و همچنين متخصصين کودکان براي درمان کم خوني بيماران خود از داروهاي آهن دار استفاده مي کنند. آهن خوراکي نقص کمبود را در بانوان باردار تامين مي کند. خونريزي هاي پر حجم ماهيانه بانوان نيز با داروهاي مخصوص قابل کنترل مي باشند.
چگونه مي توان از کم خوني فقر آهن پيشگيري نمود؟
" کم خوني فقر آهن " را مي توان با تنظيم رژيم غذايي مناسب کنترل نمود.عمده ترين مواد غذائي آهن دار عبارتند از جگر گوسفند ، زرده تخم مرغ ، گوشت قرمز بي چربي ، گوشت مرغ و بوقلمون ، ماهي وساير آبزيان است . اغذيه گياهي نيز مانند جوانه گندم ، شيره چغندر ( ملاس ) ، حبوبات ( عدس و نخود) سبزيجات سبز به خصوص اسفناج ، نان و ميوه هاي خشک ( کشمش و زرد آلو و گردو ) ، دانه هاي گياهي و خشکبار از آهن غني برخوردارند.شدت جذب آهن غذاهاي گياهي کندتر از حيواني است . بنابراين اغلب همراه با غذاهاي گوشتي مصرف مي شوند . صرف يک ليوان آب پرتقال و يا ساير مرکبات در روز ويا استفاده از قرصهاي ويتامين C شدت جذب آهن را افزايش مي دهد. صرف چاي و قهوه با غذا ، باعث محدوديت جذب آهن مي گردد. به همين دليل استفاده از آنها همراه غذا توصيه نمي شود . در بيماري هاي عفوني ، آهن به صورت عامل دفاعي از محيط فعاليت باکتريها خارج شده و به کم خوني منتهي مي گردد. لذا براي پيشگيري از کم خوني فقرآهن و گريز از خستگيهاي بي دليل ، توجه به حفظ بهداشت و رعايت رژيم غذائي غني از آهن به خصوص در کودکان و بانوان جوان و باردار بسيار لازم است .
مصرف اضافي آهن چه مضراتي دارد ؟
داروهاي آهن دار به هيچوجه نبايد بدون تجويز پزشک مصرف شوند، با وجوديکه جذب آهن در جهاز هاضمه بر حسب نياز بدن تنظيم مي گردد، ولي در مواردي که بيش ازحد مصرف شود، در نسوج مختلف بدن از جمله کبد رسوب کرده و مشکلات فراواني را بوجود مي آورد. زيادي آهن ، ميتواند مغز استخوان را مهار کرده و خود عامل کم خوني شود. مردان که چرخه آهن بدنشان متعادل است ، نياز چنداني به آهن اضافي ندارند و قرصهاي آهن داري که گاهي در رقابتهاي ورزشي مصرف مي کنند ، ممکن است به علت نقص ژنتيکي ، با خطر شديدي روبروشوند. کودکان نوپا نيز با خوردن قرصهاي آهن دار که در دسترس آنها است ، دچار مسموميت مي شوند . مسموميتهائي که به علت بي مبالاتي در حفظ داروها از دسترس کودکان پيش مي آيد زياد است .
اختلال بينايي و تپش قلب نشانه‌هايي از كم‌خوني فقر آهن هستند
خوردن چاي پس از صرف غذا جذب آهن را كاهش مي‌دهد. كم‌خوني فقر آهن شايعترين نوع كم‌خوني در سراسر جهان است علائم اين كم‌خوني معمولا به شدت آن و سرعت ايجاد آن بستگي دارد به طوري كه اگر فرد به تدريج دچار كم‌خوني شود امكان تحمل اين بيماري حتي در صورت شديد بودن آن وجود دارد اما اگر به صورت حاد مثلا بدنبال يك خونريزي شديد ايجاد شود علائم آن غيرقابل تحمل است. علايم كم‌خوني را خستگي، سردرد، تنگي نفس، احساس سبكي سر، رنگ پريدگي، اختلال بينايي و تپش ضربان قلب است. اين علايم در اطفال به صورت كند شدن رشد و كم ذهني خود را نشان مي‌دهد. متخصصان،
كم خوني فقر آهن را در زنان به علت خونريزي قاعدگي و نياز بيش از اندازه به آهن در دوران حاملگي و شيردهي می دانند و اين مشكل را در مردان ناشي از دست دادن خون مخفي بخصوص از دستگاه گوارشي اعلام كرده اند . در دوران كودكي و بلوغ به دليل جهش‌هاي رشدي نياز كودكان و نوجوانان به آهن بيشتر ميشود به همين دليل اگر اين گروههاي سني از غذاهاي حاوي آهن استفاده نكنند دچار كم‌خوني شديد مي‌شوند. علل كم‌خوني نوجوانان و كودكان را سه عامل افزايش نياز آنها به آهن به علت رشد بدن، كم اشتهايي بدنبال تغيير خلق و خوي در دوران بلوغ و عادت بدغذايي در بين جوانان و كودكان دانست نوجوانان به جاي غذاهاي خانگي از خوراكيهايي مثل چيپس، نوشابه، سوسيس، كالباس، پفك و ... كه حاوي آهن كم است، استفاده مي‌كنند كه اين مساله در بروز كم خوني مؤثر است. براي پيشگيري از ايجاد كم خوني در افراد استفاده از رژيم غذايي حاوي آهن ضروري است، اين غذاها به دو صورت حاوي منابع آهن‌دار و غير آهن‌دار هستند كه اين مواد غذايي حاوي آهن
در گوشت‌ها بخصوص گوشت قرمز، مرغ‌ها و ماهيها يافت ميشود و سبزيجات منابع بدون آهن هستند. بنابراین با اشاره به اين كه علاوه بر نوع رژيم غذايي از مواد ديگر كه باعث جذب آهن ميشود مصرف ويتامين C در انواع غذاهاي آهن‌دار است كه اين ويتامين در سبزيهاو ميوه‌ها يافت ميشود. چاي بعد از غذا و يا همراه غذا صرف نشود چون جذب آهن را كاهش مي‌دهد و از موارد ديگري كه ميتواند باعث كاهش جذب آهن شود افزودن جوش شيرين به نان است. با توجه به علائمي كه كم‌خوني آهن در انسان ايجاد مي‌كند براي درمان آن هرچه زودتر بايد اقدام شود و درمان اصلي كم خوني قفر آهن خوردن قرص آهن است.
آيا بدن شما به ميزان كافي آهن دريافت مي‌كند؟
آهن يك ماده معدني است كه بدن انسان به عنوان بخشي از يك رژيم غذايي متعادل براي اطمينان از سلامت مناسب و مطلوب و پيشگيري از ابتلا به امراض مربوط به فقر آهن به آن نيازمند است. عنصر آهن در بدن به ساخته شدن هموگلوبين و حمل اكسيژن در گلبولهاي قرمز خون كمك مي‌كند. اگر خون دچار كمبود آهن شود، فرد دچار كم خوني فقر آهن ميشود و در اين حالت بدن ضعيف ، خسته، تحريك‌پذير و چهره رنگ پريده شده و فرد دچار كوتاه شدن تنفس ميشود. براي جلوگيري از بروز چنين حالتي شما مي‌توانيد حداقل 4 نوع ماده غذايي سرشار از اهن را به برنامه غذايي روزانه‌ي خود بيافزاييد.
براي افزايش مصرف آهن از دستورات غذايي زير مي‌توانيد پيروي كنيد:
1- از مواد غذايي سرشار از ويتامين ث استفاده كنيد: به گفته محققان ويتامين ث درصد جذب آهن را افزايش مي‌دهد. برخي از منابع مفيد در اين زمينه ميوه ها و آب ميوه‌ها از گروه مركبات، توت فرنگي، انبه، كيوي، گوجه‌فرنگي، فلفل سبز، كلم بروكلي، كلم پيچ، طالبي و كلم بروكسل هستند.
2- از گوشت‌هاي لخم مصرف كنيد: آهن موجود در گوشت قرمز بسيار راحت‌تر از آهن موجود در ساير اعضاي گوشتي ازجمله جگر، دل و قلوه است (كبد، قلب و كليه) كه به علاوه حاوي كسترول بالايي نيز هستند.
3- از حبوبات، نخود و بنشن هاي خشك شده استفاده كنيد اين مواد غذايي ارزان قيمت اما در عين حال حاوي مقادير زيادي آهن و پروتئين هستند.
4- براي انتخاب محصولات و فراورده‌هاي سرشاز از آهن برچسب هاي روي آنها را بخوانيد، به هنگام خريد محصولات و فرآوردهاي غذايي غلات، نان و ماكاروني‌هايي را انتخاب كنيد كه روي آنها عبارت‌هايي چون گندم كامل، غني‌شده، تقويت شده و يا ويتامين‌ها و مواد معدني ضروري اضافي نوشته شده است.
