مقاله ابعاد اجتماعی توسعه پایدار

بخشی از مقاله

ابعاد اجتماعی توسعه پایدار

چکیده

رشد شتابان جمعیت و توسعه صنعتی افسار گسیخته، باعث پایین آمدن کیفیت محیط زیست شهری، تخریب منابع طبیعی و ناپایداری توسعه می شود. آثار تجمعی اینگونه مسائل زیست محیطی، نه تنها باعث تهدید سلامتی مردم می شود، بلکه به توان شهری جهت دستیابی به رشد اقتصادی لطمات جدی وارد می کند.

برای دوری جستن از چنین نتایجی بود که اندیشه توسعه پایدار شکل گرفت. طبق نظریه توسعه پایدار رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی باید به گونه ای صورت گیرد که سرمایه های زیست محیطی و نیازهای توسعه را برای نسلهای بعد دچار نقصان نسازد. توسعه پایدار از بین طرحها و برنامه های مختلف ، تحولات و رشد اجتماعی آنهایی را بر می گزیند که از نظر زیست محیطی و اجتماعی نسبت به سایر الگوها برتری داشته باشند.

ایران نیز از حرکت جهانی به سوی گسترش سریع شهرنشینی و صنعتی شدن مستثنی نیست. در شهرهای بزرگ کشور به سرعت پیامدهای شهرنشینی شتابزده رخ می نمایاند و معضلاتی همچون کندی ترافیک، مسکن نامناسب، آلودگی هوا، نابرابری های اجتماعی، حاشیه نشینی، بیکاری و نابرابری در توزیع درآمد و برخورداری از خدمات و تسهیلات اجتماعی ، روز به روز به طور قوی تری بر شهرها پنجه می افکند. بر این اساس مطالعه و بررسی توسعه پایدار و ابعاد گوناگون آن در شرایط حاضر ضرورت حتمی دارد.

توسعه پایدار مفهومی نو در ادبیات توسعه محسوب می گردد که دردهه های اخیر مطرح شده است . این توسعه ابعاد گوناگونی دارد که عبارتند از : ابعاد اجتماعی ، ابعاد اقتصادی و ابعاد زیست محیطی.

در این مقاله تلاش شده است که ضمن بررسی مفاهیم توسعه پایدار و شناسایی اصول واهداف آن، ابعاد گوناگون توسعه پایدار نیز معرفی شده و ابعاد اجتماعی آن همراه با معیارها وشاخص های ارزیابی و سنجش ابعاد اجتماعی توسعه پایدار مورد بررسی قرار گیرد.

واژه های کلیدی : توسعه پایدار ، شهرنشینی ، ابعاد اجتماعی ، محیط زیست

1

بیان مسئله

اساسی ترین مسایلی که پیش روی این تحقیق قراردارند عبارتند از:
توسعه پایدار چیست؟

اصول توسعه پایدار کدام است؟ اهداف توسعه پایدار چیست؟

توسعه پایدار چه ابعاد و جنبه هایی دارد؟و ابعاد اجتماعی توسعه پایدار کدامند؟

مفهوم » توسعه پایدار« به معنی ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهای سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه می باشد که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکو سیستم ها، آلودگی، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسان ها جلوگیری کند. (بحرینی(42 :1376

توسعه پایدار مفهومی است که از دیدگاه های مختلف علمی قابل بررسی است. از دهه هفتاد که این مقوله در مبحث توسعه مطرح شد، بحث توسعه پایدار در شهرسازی نیز وارد شد. از آن تاریخ تا کنون مطالعات متعددی در زمینه توسعه پایدار شهری در دنیا انجام شده است

شهرها به چند دلیل برای رسیدن به توسعه پایدار مکان های مهمی هستند: با افزایش سریع میزان شهرنشینی بخش عمده جمعیت در شهرها ساکن شده و به منظور بالا بردن کیفیت زندگی آنها باید شهرها مکان مطلوب و مناسبی برای زندگی باشند. همچنین افزایش سریع جمعیت شهری و گسترش روز افزون کالبد شهرهای بزرگ فشار بیش از حدی بر محیط پیرامون وارد می کند. دلیل دیگر اینکه زیرساخت های شهری مانند آب لوله کشی، سیستم فاضلاب و باید متناسب با نیازهای شهر گسترش یابد، ایجاد این زیرساخت ها هزینه کلانی در بردارد و تغییر آن نیز مشکل است. و دلیل چهارم اینکه شهرها مراکز تولید ثروت و توسعه اقتصادی هستند، رقابت لازمه توسعه اقتصادی است و رقابت اقتصادی در شهرها مستلزم تحرک اجتماعی زیاد، عدالت اجتماعی، فرصت های فراغت و محیط طبیعی سالم می باشد. داشتن شهری با این ویژگی ها با توسعه پایدار میسر است. (sustainable development for Newzeland 2003 :17)

اهداف تحقیق: هدف کلی این تحقیق عبارت است از بررسی ابعاد مختلف توسعه پایدار و شناسایی جنبه های اجتماعی توسعه پایدار و نیز شناخت شاخصهای بررسی ابعاد اجتماعی توسعه پایدار .

روش تحقیق: در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. به منظور شناخت و تعیین شاخص های بررسی ابعاد اجتماعی توسعه پایدار، ابتدا با مراجعه به زمینه نظری تحقیق ،شاخص های گوناگون سنجش توسعه پایدار جمع آوری شده ، سپس از میان آنها شاخص هایی که بعد اجتماعی پایداری را می سنجند مانند آموزش،بهداشت محیط، امکانات، فرهنگی تفریحی، تأسیسات و تجهیزات شهری و امنیت گزینش و معرفی شده است.

2

توسعه پایدار

از توسعه پایدار تعاریف گوناگونی ارائه شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

- توسعه پایدار عبارتست از توسعه ای که نیازهای جهان را در حال حاضر برآورده می سازد، بدون آنکه توانایی نسل های آتی را در برآوردن نیازهای خود به مخاطره افکند. (کمیسیون برانت لند)

- توسعه پایدار فرایندی است که در آن سیاست های اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعت و سایر سیاست ها به نحوی طراحی می شود که موجد توسعه ای است که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی پایدار می باشد و مفهوم آن انجام سرمایه گذاری به قدر کافی در زمینه آموزش، بهداشت، جمعیت

انرژی است، به طوری که بدهی اجتماعی برای نسل های آینده بوجود نیاید. (پرانک(67 :1380
- لمن و کاکس1 نیز توسعه پایدار را چنین تعریف می کنند: توسعه پایدار روندی است که بهبود شرایط اقتصادی اجتماعی، فرهنگی، فن آوری به سوی عدالت اجتماعی باشد و در جهت آلودگی اکوسیستم و تخریب منابع طبیعی نباشد. (عزیزی(22 : 1380

- مصطفی تولبا2 در کتاب " توسعه پایدار: معیارها و فرصتها" در سال 1987 در تعریف توسعه پایدار، با دیدی بازتر مفهوم توسعه پایدار را شامل موارد زیر می داند:

-1 کمک به مردم بسیار فقیر، زیرا آنان بدون هیچ اراده و اختیاری بیش از دیگران به تخریب محیط می پردازند.

-2 ایده خود اتکایی توسعه با توجه به بهره برداری از منابع طبیعی.

-3 ایده هزینه مؤثر (مناسب) توسعه با استفاده از معیار اقتصادی متفاوت در روش سنتی، که معتقد است توسعه نبایستی کیفیت محیط را پایین آورده، بدون اینکه سودمندی در طول یک دوره طولانی کاهش یابد.

-4 دربرگیرنده دستاوردهای مهمی چون کنترل بهداشت، تکنولوژی مناسب، خوداتکایی غذایی، تأمین آب بهداشتی و تمیز و پناهگاه برای همگان باشد.

-5 این ایده که ابتکارات انسانی مهم بوده و نوآوری ها و اختراعات بشری یکی از مهمترین منابع توسعه است.

- ار. کی ترنر3 در کتاب " مدیریت محیط پایدار" در سال 1988 می گوید: توسعه پایدار در اصل جستجوی یک راهبرد برای رسیدن به کمال مطلوب (رشد پایدار)است و می باید به گونه ای باشد که از یک

" امر قابل قبول" در رابطه با نرخ رشد درآمد سرانه واقعی بدون نابودی سرمایه های ملی و همینطور بدون تخریب سرمایه محیطی حمایت کند.

- روبین و ویکنز4 معتقدند: توسعه پایدار نوعی از توسعه است که طی آن کشورهای فقیر و ثروتمند می باید در حین فرایند توسعه از محیط طبیعی حفاظت نموده، به گونه ای که منافع یا تولیدات بتوانند برای خودمان و فرزندانمان در آینده به شیوه ای پایدار تداوم یافته و برای نسل های آینده نیز باقی بماند.

- استفن ویدرمن(1993)5 معتقد است که پایداری مسئله ای تکنیکی نیست که بایستی حل شود، بلکه تصویری از آینده است،که به مثابه نقشه ای در تمرکز توجه ما بر مجموعه ای از روش ها و اصول اخلاقیات که منجر به هدایت ما در انجام کارهای عملی مان می گردد، کمک می کند.(طبیبیان1378 ب:(41
- توسعه پایدار یعنی بهره برداری از اندوخته های طبیعی کره زمین با توجه به توان زیست محیطی به گونه ای که نظم طبیعی محیط زیست را بر هم نزند و هیج گونه آلودگی زیست محیطی به همراه نداشته باشد. پس از یک قرن حاکمیت صنعتی شدن، تجارت و شهر گرایی به عنوان شاخص های پیشرفت ملی، توسعه پایدار را می توان بازگشت به طبیعت توصیف نمود. (حکمت نیا(22: 1383

- توسعه پایدار، فرایندی است که طی آن علاوه بر کیفیت های مناسب زندگی و نیازهای نسل آینده به حفاظت محیط زیست نیز توجه می شود. (حکمت نیا(19: 1383

اصول توسعه پایدار

اصول توسعه پایدار را میتوان چنین بیان نمود:

الف) به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر ب) پایدار ساختن مصرف منابع طبیعی تجدیدپذیر

ج) نگهداشتن حد تولید ضایعات و آلودگی ها در میزان ظرفیت جذب محلی و جهانی د) تامین نیازهای پایه انسانی و اجتماعی (اولین سمینار توسعه پایدار، (71 :1379

اهداف توسعه پایدار

هدف اصلی توسعه پایدار ، تامین نیازهای اساسی، بهبود ارتقاء سطح زندگی برای همه، حفظ و اداره بهتر اکوسیستم ها و آینده های امن تر و سعادتمندتر. این هدف خود متضمن تناقض است که بسیاری آن را از خصوصیات اصلی واژه توسعه پایدار می دانند: تامین رشد لازم برای بهبود سطح زندگی عموم و آینده ای مرفه تر و در عین حال حفظ اکوسیستم ها.(بحرینی (44 :1380

در تعریفی دیگر، اهداف توسعه پایدار چنین بیان می شود: دستیابی به یک فرآیند مساوی از نقطه نظر اقتصادی، عدالت ومشارکت اجتماعی، فرآیندی که جهت جدیدی عرضه می کند و به کمک تکنولوژی از کارآیی بالاتری بهرمند می گردد و بالاخره اینکه فرآیندی که از محیط زیست تحویل گرفته و در حفظ و اعتلای آن می کوشد.( طبیبیان 1378ب: (3

اهداف توسعه پایدار معمولا به تناسب نگرش ها نسبت به آن، در سه بخش مشخص قرار می گیرند: بخش اقتصادی، با هدف پیشرفت و کارآیی بیشتر، بخش اجتماعی، با هدف برابری و کاهش فقر، و بخش اکولوژیکی، با هدف حفظ منابع طبیعی.(کهن(8 :1376

ابعاد توسعه پایدار

غالب محققین بنا بر تعریف گزارش برونتلند که در آن سه لایه توسعه، برابری ، و حفاظت از محیط زیست مشخص شده، توسعه پایدار را در سه بعد اکولوژیکی یا محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار می دهند. برخی دیگر دو بعد مکانی و فرهنگی را به تفکیک اضافه می کند. همچنین برخی معتقد به بعد پایداری نهادی یا سیاسی در توسعه پایدار نیز هستند.

در هر حال توسعه پایدار دستیابی همزمان به همه اجزاء یا ابعاد با رویکردی سیستمی و یک ادراک ذهنی کل گرایانه نیاز دارد که تک تک ابعاد و نیز روابط متقابل بین آنها را به حساب آورد. عدم دستیابی به هر یک از ابعاد موجب ضعیف شدن پایداری و دوری از شکل آرمانی توسعه پایدار است.

پایداری اکولوژیک: پایداری اکولوژیک به معنی حفظ منابع پایه (و انواع مرتبط) در سطوحی که اختیارات آینده را سلب نکند، و یا حفظ یا ارتقاء ظرفیت، کیفیت و انعطاف اکوسیستم است. این بعد از پایداری از طریق کاهش مصرف منابع و انرژی، کاهش حجم ضایعات، آلودگی ها و بازیافت آنها و یافتن فن آوریهای مناسب تقویت می شود.

پایداری اقتصادی: این بعد در حفظ و ارتقاء شرایط اقتصادی،تأکید دارد که در تمامی نظام مورد بررسی جمع می گردد. معیارهای اقتصادی ارتباط ناگسستنی با فرایند شکل گیری سیاستهای اقتصادی دارند و رفاه اقتصادی مبتنی بر ترکیبی از مؤلفه های اقتصادی مربوط، نظیر اشتغال رسمی و غیر رسمی، بیکاری، سطوح اجاره یا رانت منابع (یا منابع خالص پایدار)، سطوح توزیعی برابری، و سطوح بقاء در اقتصاد محلی و جهانی است. تخصیص بهتر و مدیریت کاراتر منابع و جریان سرمایه گذاری ها تضمین کننده این بعد خواهد بود.

پایداری اجتماعی

تداوم تمدنی که در آن انسانها توزیع عادلانه بین اغنیا و فقرا را شاهد بوده، و بهبود کیفیت زندگی حاصل آن است. کاهش تنش های اجتماعی، شیوه سازمان دهی سازگار با شرایط اجتماعی، برابری برای ناتوانان، زنان و گروه های نژادی، قومی- مذهبی، حقوق انسانی، آموزش و آگاهی های زیست محیطی، بهداشت و درمان و سرپناه مناسب برای همه، ترویج نقش خانواده و اجتماعات، حقوق سیاسی و مشارکت و ترویج ارزشهای اجتماعی، از محورهای اصل این بعد از توسعه پایدار هستند.

مک لارن درباره پایداری اجتماعی چنین می نویسد: تداوم تمدنی که در آن انسان ها توزیع عادلانه بین اغنیا و فقرا را شاهد بوده و بهبود کیفیت زندگی حاصل آن است. کاهش تنش های اجتماعی، شیوه سازمان دهی سازگار با شرایط اجتماعی،برابری برای ناتوانان، زنان و گروه های نژادی، قومی- مذهبی،حقوق انسانی،آموزش و آگاهی های زیست محیطی، بهداشت و درمان و سرپناه مناسب برای همه، برابری اجتماعی، برابری در حکومت، حفاظت از محیط طبیعی، زندگی در چارچوب ظرفیت تحمل آن، استفاده حداقل از منابع غیر قابل تجدید، بقای اقتصادی و تنوع، جامعه خود اتکاء، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه. (maclaren1996: 62)

پایداری در شهر برای اینکه از اعتبار و ارزش لازم برخوردار باشد، باید جنبه های اجتماعی را نیز دربرگیرد.

5

بنابراین، به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، شهر پایدار باید به مسائل اجتماعی و انسانی نیز توجه داشته باشد که منظور، ایجاد و حمایت از محیط های انسانی فعال، فضاهای زنده و شهرهایی است که کیفیت بالایی را برای زندگی شهروندانش فراهم نماید. بدیهی است تعریف کردن ابعاد اجتماعی به مراتب از تعریف کردن ابعاد زیست محیطی و اکولوژیک مهمتر و کیفی تر است، زیرا نمی توان به سادگی بر معیارهایی همچون ظرفیت برد طبیعی متکی بود.

واژه هایی همچون قابلیت زندگی و کیفیت زندگی تعاریف و مشخصات خاص خود را دارند. در سالهای اخیر، استفاده از شاخص های ارزیابی کیفیت محیط در کشورهای مختلف متداول شده است. این شاخص ها مجموعه اطلاعاتی است که وضعیت کل یک مجموعه را منعکس می سازد و روشی است برای دیدن تصویر کلی از طریق اجزاء آن که به ما نشان می دهد. مجموعه شهر به کجا می رود، به طرف بالا یا پایین، به جلو یا به عقب، وضعیت در حال بهبود است یا وخامت و یا اینکه تغییری نمی کند. (بحرینی(34:1376

پایداری فرهنگی: تداوم و یافتن ریشه های درونزای الگوهای نوسازی و فرایندهایی که در روند تداوم فرهنگی تغییراتی به وجود می آورند. در این بعد، فرهنگ مناسبات انسان با طبیعت و محیط را تعریف کرده، نگرشها و باورهای فردی و اجتماعی در ارتباط با حفظ محیط زیست، پاسداری از ارزشها و نهادها بیان می شود.

پایداری فضایی- مکانی: در این بعد، تشکل روستایی- شهری متعادلتر و توزیع سکونتگاهها و فعالیتها با تأکید بر کاهش تمرکز در مادر شهرها، ممانعت از تخریب اکوسیستم های ناپایدار. صنعتی شدن غیر متمرکز، حفظ تنوع زیستی در قرق های طبیعی، شیوه های کشت جدید و مولد بین زارعین کوچک، و اشتغال روستایی غیر کشاورزی، بهتر می شود.

پایداری نهادی: تداوم تأمین مناسب مالی، توانایی اداره و سازماندهی بلند مدت، تصویب قوانین، تعیین دستگاه و نظام قانونی مناسب، ارتباط و هماهنگی نهادها و سازمانها است که به عنوان پیش نیازی برای ابعاد قبلی مطرح می شود. پایداری نهادی به این معنی است که در طول زمان کاهشی در کیفیت ترتیبات نهادی بوجود نخواهد آمد. این نکته بویژه با توانایی مدیریت و تأثیر مقررات و آئین نامه ها ارتباط پیدا می کند. قوانین و توانایی های سازمانی که تعامل و رفتار میان سرمایه های انسانی، اجتماعی، طبیعی و دست ساخت را تنظیم و هماهنگ می کنند، ابعاد توسعه پایدار نهادی را بیان می کنند.

پیوستگی و ارتباط ابعاد فوق، هر ارزیابی مبتنی بر مفهوم توسعه پایدار را مکلف می سازد تا همه وابستگی های متقابل را در بر گیرد: ثبات اکولوژیک ، ثبات اقتصادی را ترویج کند که دارای تأثیری مثبت در بهداشت و آموزش است و این مسئله به نوبه خود می تواند نرخ موالید را پایین آورده و در نتیجه فشار بر منابع زیست محیطی نظیر زمین و جنگلها کاهش یابد. بنابراین، توسعه پایدار بیش از همه یک مفهوم اجتماعی اقتصادی است که محتوی آن بر اساس فرهنگ، زمان و دوراندیشی ها تغییر کرده و فقط با پذیرش یک رویکرد جامع قابل درک است. (موسی کاظمی( 39- 40: 1378