بخشی از مقاله
تبیین نقش بعد اجتماعی توسعه پایدار در طراحی شهری نمونه موردی: میدان انقلاب شهر سامان
چکیده
توسعه پایدار، مفهومی در هم تنیده و گسترده از ابعـاد گونـاگون اسـت کـه امـروزه در بسـیاری از زمینـه هـا و شاخههای گوناگون فکری و عملی مطرح می شود. اما بعد اجتماعی توسعه پایدار، از مباحثی اسـت کـه تـاکنون کمتر مورد پژوهش در حوزه طراحی شهری قرار گرفتـهاسـت. غالبـا پـژوهش هـای ایـن بعـد بـه بررسـیهـای شاخصهای سطح کلان جوامع پرداخته و جایگاه آن در طراحی شهری، بـه درسـتی تبیـین نشـدهاسـت. ایـن پژوهش سعی کرده است تا بعد از شرح مفهوم توسعه پایدار و بسط بعد اجتماعی از ابعاد گوناگون آن، در عمـل با مثالی از یک میدان شهری (نمونه موردی مد نظر) برهمکنش طراحی شـهری و مفهـوم توسـعه پایـدار را در نقطه اثر طراحی فضای شهری توضیح دهد و در حقیقت تلاشی است برای تبیـین تـاثیر و تـاثر توسـعه پایـدار اجتماعی در سطح خرد طراحی یک فضای شهری. در واقع، این پژوهش به دنبال آن است تا به گونهای، روشـی استقرایی در طراحی شهری را بسط دهد، از مطالعات خرد رفتارها و فعالیتها به تشخیص نیازها دسـت یـازد و در طراحی فضای شهری، به عنوان ظرف پاسخگویی به این نیازها و جایی که این کنشها در آن اتفاق میافتند و ای بسا نیازهایی شکل می گیرند که احتمالا قرار است پاسخ گفتـه شـوند، بـا اسـتفاده از ابزارهـا و روشهـای گوناگون به بهترین شناخت از آنچه هست و آنچه باید باشد، برسد. محصول این فرایند، تحلیلی راهبردی اسـت که خطوط مشی طراحی را به همراه دارند و راهنمای طراح خواهند بود.
واژههای کلیدی: توسعه پایدار اجتماعی، مطالعات رفتاری، تحلیل رفتاری
-1 مقدمه
هدف اصلی این پژوهش، تشریح نقش و نحوه کاربرد بعد اجتماعی توسعه پایدار در تحقیقات و پروژههای طراحی شهری است. با توجه به عدم بررسی رابطه بین بعد اجتماعی توسعه پایدار و طراحی شهری در مطالعات کنونی، ابتدا به شرح توسعه پایدار و بسط بعد اجتماعی آن پرداخته شده و نقش طراحی شهری در این بعد، در قالب مطالعات رفتاری و فعالیتی تبیین شدهاست. اینکه چگونه رفتار شکل می گیرد و یا چرا انسان دست به رفتاری خاص میزند و اصلا چرا کنشی صورت میگیرد، بر محوریت نیازهای انسان قابل پاسخگویی است. مسئله اصلی اینجاست که طراحی شهری در این بین چه باری بر دوش می کشد؟
انسان موجودی ناخرسند که همواره مملو از نیازهای گوناگون بوده و با تلاشی بیوقفه برای رفع این نیازها اولین گام برای ساختن تاریخ خود را برداشتهاست، هربار که به نیازی از نیازهایش پاسخ گفته، نقطه شروعی برای نیازهایی گستردهتر و پیچیدهتر بوده. نقطه تمایز انسان و حیوان، به تعبیر ماکس وبر و پارسونز، کنش است و به زعم مارکس، محرک و دلیل این کنش، نیاز و تلاش برای رفع آن. نیازی که تلاش را برمیانگیزد، تلاشی که به کنش میانجامد، کنشی که فعالیت و رفتاری خاص را میطلبد و همه اینها در جایی که احتمالا میتواند بک فضای شهری باشد، روی میدهد. اینجاست که پای طراحی شهری به میان میآید. رابطه نزدیک علم طراحی و شناخت و مطالعات رفتاری واضح است. فضایی که نقش ظرف این ماجرا را بازی می کند، میتواند براورده شدن این نیازها را تسهیل و یا حتی سختتر کند. از سویی میتواند نیازهای ابتدایی را پاسخ گفته و در پیشرفت و تکامل آنها سهیم باشد و یا بالعکس.
شاید بتوان این مسیر را از سوی دیگر در پیش گرفت، یعنی از فهم و شناخت رفتارها به نیازها دست یابیم و از این مسیر به درک بهتر آنچه هست برسیم و در انتها بهترین پاسخ را به آنچه باید باشد بگوییم. شناخت خوب شرط اصلی طرح و در حقیقت دخالت خوب است.
این پژوهش سعی کرده تا برای دستیابی به شناخت و تحلیلی دقیق تر به تبیین روشی کاراتر و معرفی ابزارها و تکنیکهای موثر و نوین بپردازد. به منظور استفاده عملی در پروژهها، میدان انقلاب شهر سامان، به عنوان نمونه موردی انتخاب شده و سعی شده تا مطالعات شناختی و تحلیلی آن، به دقت بازگو شده و در ضمن آن به معرفی این روش، شامل بررسی فعالیتها و رفتارها که با استفاده از تکنیکهای گوناگون انجام شده، پرداخته شود.
-2 مبانی نظری
-1-2 توسعه پایدار و بعد اجتماعی
پایداری، واژه دهه آخر قرن بیستم و اکنون است. این واژه با تعریف توسعه پایدار توسط گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل (کمیسیون برانتلند) عمومیت پیدا کرده است و آن را چنین تعریف میکند: »رفع نیازهای نسل حاضر بدون تضییع تواناییهای نسلهای آینده برای رفع نیازهایشان.(Roseland 1997) « تعریف این گزارش، شامل سه لایه است: توسعه، برابری و مساوات، و حفاظت از محیط زیست (موسیکاظمی، شکویی .(1381 بنابراین، برخی مشخصات و اهداف کلیدی توسعه پایدار که غالبا در ادبیات موضوع و اسناد بیان میشوند را میتوان چنین نام برد: برابری بین نسلها، برابری درون نسلها، حفاظت از محیط طبیعی، بقای اقتصادی، جامعه خوداتکار، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه .(Maclaren 1996)
در غالب مستندات، توسعه پایدار را برمبنای این مشخصات، به دسته هدف اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی تعریف و تقسیم میکنند. به عنوان مثال، سازمان همکاریهای اقتصادی با تاکید بر سه دسته هدف مذکور و در سه سطح جهانی و ملی و محلی، شمای توسعه پایدار را چنین ترسیم میکند:
شکل شماره:1 توسعه پایدار از دید سازمان همکاریهای اقتصادی (OECD 2001)
بنابراین مفهوم توسعه پایدار اجتماعی (شامل توسعه پایدار اجتماعی شهری) که کمتر از توسعه پایدار زیست محیطی نیست را باید مورد توجه قرار داد. زیرا تک تک افراد یک جامعه، سرمایه های اجتماعی را می سازند و ذخیره هایی از منابع اجتماعی و انسانی هستند و هچنین توسعه هم میتواند این منابع اجتماعی را ارتقاء دهد و هم آن را نابود سازد (شکویی 1373، .(439 پس این سوال مطرح میشود که توسعه پایدار اجتماعی متشکل از چه چیزهایی است؟ هانکوک (1996) در این مورد، توسعهای را پیشنهاد میدهد که:
نیازهای اساسی به غذا، سرپناه، آموزش، شغل، درآمد، شرایط زندگی و فعالیت را تامین کند عدالت خواه باشد و این اطمینان را بدهد که منافع توسعه کاملا در سراسر جامعه به تساوی و منصفانه توزیع میشود رفاه فیزیکی، ذهنی و اجتماعی جمعیت را ارتقا داده و یا حداقل از بین نبرد آموزش، خلاقیت و توسعه توان انسانی را برای کل جامعه ترویج نماید
میراث فرهنگی و زیستی را حفظ کرده، احساس ارتباط با تاریخ و محیط زیست را تقویت کنید مردم سالارانه باشد و مشارکت و دخالت شهروندان را ترویج کند
شرایط زندگی را بهتر کرده و بین طراحی شکل محل های عمومی شهر با رفاه اجتماعی، کالبدی و شور و هیجان ساکنان شهر ارتباط برقرار نماید (موسیکاظمی، شکویی (1381
-2-2 سطوح خرد و کلان در شهرسازی در تناظر با مفهوم توسعه پایدار
همانطور که در شکل شماره 1 دیده میشود، طبق تقسیمبندی سازمان همکاریهای اقتصادی، توسعه پایدار در سه سطح جهانی، ملی و محلی قابل بررسی است. که باز هر سطح می تواند در سلسله مراتبی از سطوح تقسیمبندی شود. به هر روی، همانطور که در مباحث شهرسازی مطرح است، انجام طرح از سطوح کلان تا سطوح خرد امکانپذیر است و این دو در رابطهای متقابل و در تناظر با یکدیگر قرار دارند. برای مثال در سطوح کلان پایداری اجتماعی سخن از جمعیت، درآمد، منابع و مسائلی از این دست در میان است که احتمالا در حوزه طرحهای آمایشی سرزمین یا برنامهریزیهای منطقهای و ... قرار میگیرد. اما آنچه مد نظر این پژوهش است، بررسی رابطه طراحی یک فضای شهری از سویی و ابعاد خرد پایداری اجتماعی از سوی دیگر است.
همانطور که توضیح داده شد انسان از سویی به دنبال رفع نیاز، دست به کنش زده و متناسب با آن به گزینش فعالیت و رفتاری خاص میپردازد و از سویی این فرایند در ظرفی که احتمالا فضای شهری خواهد بود، رخ میدهد. نقطه اثر طراح شهری همینجاست؛ تاثیر متقابل رفتارها، فعالیتها و فضایی که محرک و یا پاسخگوی آنهاست.
شکل شماره:2 انسان، نیاز و تلاش برای رفع آن (پاکزاد (1390
-3-2 طراحی شهری، فرهنگ و الگوهای رفتاری
هر فعالیتی که توسط انسان صورت میگیرد، اساسا متکی به فرهنگ است و فرهنگ نتیجه مقررات نامدون (عرف)، عادات، آداب و رسوم، سنتها، سبکها و شیوههای متداول زندگی است. معماری و شهرسازی با فضاهایی سر و کار دارند که انواع فعالیت ها در چارچوبهای متفاوت در آنها اتفاق می افتد و در حقیقت به این فضاها معنی و مفهوم میدهند. این فعالیتها تابع خصوصیات فرهنگی جامعهای است که صاحبان این فعالیتها بدانها تعلق دارند. این امر در مورد فضاهای شهری بهخصوص خیابان و میادین به شدت مطرح است. (بحرینی 1389، (1 بنابراین فرهنگ، الگوهای رفتاری را بهوجود میآورد و سپس الگوهای رفتاری تعیین کننده و بیان کننده چگونگی استفاده مردم از فضاها میشوند.
ماهیت و چگونگی فعالیتهایی که در فضاهای شهری صورت میگیرند را میتوان بهطور کلی به دو عامل عمده و اساسی نسبت داد: -1 عامل فرهنگی -2 عامل محیط (یا خصوصیات فضایی-کالبدی). لیکن نحوه و میزان تأثیر این دو بر نحوه وقوع فعالیتها که همان رفتارها و یا به عبارت صحیحتر الگوهای رفتاری باشد یکسان نیست. (همان، (3
شکل شماره: 3 نقش فرهنگ (همان، (3
-4-2 رویکردهای بررسی رفتار اجتماعی
عوامل زیستی-غریزی:
برخی از جامعهشناسان براین باورند که عوامل زیستشناسی و جسمانی افراد، بر رفتارشان تأثیر دارد. »ویلیام شلدون«1، انسانشناس جسمانی آمریکایی، کوشید تا شخصیت و رفتار فرد را به نوع بدنش مرتبط سازد. او در تحقیقاتش به این نتیجه رسید، کسی که جسم عضلانی دارد، زورگو، پرتوان و عصبی است. افراد گرد و چاق، معمولا مهربان و آسایشطلبند؛ ولی اشخاص استخوانی، بسیار حساس و تا اندازهای گوشهگیراند. حتّی عده ای مانند الئنور و شلدون گلوک، الگوی توزیع کروموزمهای افراد را در نوع رفتارشان؛ خصوصا رفتار انحرافآمیز، مؤثر میدانند؛ که البته این نظر چندان قابل قبول نیفتاد (شعارینژاد 1364، .(54
»جان برودوس واتسون2،« آغازکننده سنّتی در روانشناسی بود؛ که برحسب آن، پدیده های رفتار انسانی میباید، مستقیما مشاهدهپذیر و بهنحوی قابل اندازهگیری باشند؛ از این قرار، حالتهای درونذهنی و توضیحات درون نگرانه ازاین حوزه طرد شدهاند. گرایش اساسی این نگرش که موسوم به رفتارگرایی است، این است که پدیده های روانی، انسان را به رفتارهای ناشی از حیات زیستی او برگرداند و برای آنها اساس حیوانی قائل شود، از نظر اینان، روانشناسی جمعی به روانشناسی فردی برمیگردد؛ که براساس »غریزه« یا صورت »بازتاب شرطی« دارد (توسلی 1369، .(275
عوامل ذهنی:
در جهت مخالف نقطهنظر رفتارگراها، دیدگاهی است که رفتار را در چارچوب ارجاعی کنش ]یا چارچوب سنجش عمل[ مینگرد . این شیوه تفکر در نظریه کنش وبر ریشه یافته است. (گولد 1367، (441 »وبر«1 جامعهشناسی را علم فراگیر کنش اجتماعی می دانست. تأکید اصلی او متوجه معانی ذهنیای است، که انسانهای
کنشگر به کنش هایشان نسبت میدهند. او جهتگیریهای متقابل این کنشها را در چارچوب زمینههای تاریخی-اجتماعی، مورد بررسی قرار میدهد. (کوزر 1383، (300
-5-2 فعالیت
در فرهنگهای فارسی نظیر لغتنامه دهخدا، میتوان تنها معادل »کوشش« را برای فعالیت یافت (معین .(1376 در دیکشنری آریانپور نیز ذیل معنای Behavior چنین آمده است: »کنشوری، فعالیت، کار، چابکی، زندهدلی، اکتیوایی) « آریانپور .(1390 همچنین گاهی در ادبیات تخصصی طراحی شهری بین دو واژه »فعالیت« و »رفتار« تفاوتی قائل نمیشوند و به جای یکدیگر بهکار میروند. اما به طور کلی، به تمامی افعال انسانی که در راستای برآوردن یکی از نیازهای او انجام میگیرند، فعالیت گفته میشود. علیرغم تنوع زیاد رفتارهای انسانی، میتوان آنها را از طریق تشابه در جنبه فیزیکی آنها یا اشتراک برآوردن نیاز در بستههای کوچکتری دستهبندی کرد و به آن نام یک فعالیت خاص داد. (پاکزاد (1390 با وجود آنکه فعالیتها به نسبت رفتارها محدودتر میباشند، خودگوناگونی عظیمی را شامل میگردند. در اینجا تنها به آن
دسته از فعالیتها میپردازیم که در فضای شهری امکان تحقق را دارند. فعالیتهایی را میتوان مرتبط با فضاهای شهری خواند که بهگونهای حضور فرد یا سایر افراد در یک فضای مشترک و عمومی با دیگران در آنها دخیل است. فعالیتهایی که در حضور دیگران امکانپذیر نیستند، در این مقوله حذف میگردند. البته ممکن است یک فضای شهری به عدهای از رفتارها اجازه بروز ندهد، ولی همین که بستر مناسب برای تعدادی از رفتارهای ناشی از یک فعالیت را فراهم آورد، میگوییم این فعالیت در ارتباط با فضای شهری موجودیت دارد. مانند راه رفتن، نشستن، دیدن، شنیدن، صحبت کردن، خرید و ... (همان)
-6-2 رفتار
در لغتنامه دهخدا، معنای »رفتار« چنین آمده است: »سلوک، روش، شیوه، سیرت، گزارش، سیر و حرکت، مشی، طریقه، گرفتار و اسیر« (دهخدا (1390 و در دیکشنری آریانپور معانی »رفتار، حرکت، وضع، سلوک، اخلاق« در برابر Behavior آمده است که نشان از تشابه و نزدیکی معنای معادلهای فارسی و انگلیسی دارد (آریانپور (1390 در ادبیات تخصصی طراحی شهری، نحوه انجام یک فعالیت را رفتار گویند. رفتار انسانی برایندی از انگیزهها و نیازهای فرد،
قابلیت محیط، تصویر ذهنی فرد از دنیای خارج ناشی از ادراک او و معنایی که این تصویر برای او دارد، میباشد.
بنابراین هر فعالیت تحت تأثیر شرایط میتواند اشکال مختلفی به خود گیرد و رفتارهای متنوعی را باعث شود. به عنوان مثال روی نیمکت نشستن، چمباتمه زدن، لم دادن و ... رفتارهای مرتبط با فعالیت نشستن هستند.
رفتار تنها تابع فعالیت نیست؛ بلکه ترکیبی از فعالیت و زمان و مکان میباشد و الزامات زیر را میطلبد:
- فعالیتی که قابلیت انجام شدن به طرق مختلف داشته باشد
- بخش خاصی از محیط که حال و هوای متناسب با رفتار داشته باشد
- برقرار ارتباط مناسب میان دو مورد فوق
- یک دوره زمانی خاص (پاکزاد (1390
-7-2 اثر فضا بر فعالیت و رفتار
به عقیده یان گل، فضا در رابطه با فعالیت میتواند حالتهای مختلفی به خود بگیرد. از جمله این حالات میتوان به نمونههای زیر اشاره کرد:
-1 تجمع یا پراکندگی: فضا میتواند به گونهای باشد که باعث تجمع فعالیتهای مختلف گردد -2 تلفیق یا تفکیک: فضا میتواند امکان تعامل فعالیتها و افراد را با یکدیگر یا در کنار هم فراهم سازند
-3 جذب یا دفع: فضا میتواند به گونهای باشد که فعالیتهای مختلف را به درون خود فراخواند و بستر مناسب را برای آنها فراهم نماید.
-4 باز و بسته بودن: فضا میتواند بر روی فعالیتهای فضای مجاور از طریق پشت کردن به آنها، وجود موانع فیزیکی، فاصله زیاد، استقرار در سطح خیلی بالا یا خیلی پایین و ... مسدود باشد . در حالی که با برداشتن موانع فیزیکی، کمتر کردن فاصله میان فعالیتها، رو در رو قرار دادن آنها و همسطح کردنشان و ... میتوان فضا را به روی فعالیتهای مختلف گشود. (گل (1387 به هرحال با تکیه بر این واقعیت که انسان و محیط هردو بر یکدیگر تاثیر گذاشته و از یکدیگر تاثیر میگیرند، هدف، تلاشی
برای شناخت و درک این تاثیر و تسهیل رابطه این دو در پاسخگویی به نیازها میباشد.
-3 روش پژوهش
مطالعات رفتاری بیشتر به مثابه یک نقد شناختهشدهاند تا یک روششناسی دقیق با ساختاری منسجم. مطالعات رفتاری را با »پیچیدگی ناکافیتر« از آن دیدهاند که بتوان به عنوان روشی جستاری در مورد جوامع مدرن به کار گرفت. دو تحول عقلانی حاصل شدند که سنن عمدهای پدید نیاوردند، هر چند نشان دادند که جالب هستند. در اولی بر رفتار فردی و دریافتهای حسی فرد به عنوان راهنمایی در شناخت آن رفتار، تأکید میشد. انعکاس آن را میتوان در کار بر روی نقشهسازیهای ذهنی افراد و گروهها یافت. در تحول دوم، بر ادراک فرد به مثابه راهنمایی برای شناخت فرهنگ او تأکید میشد. (مدنیپور (1387 در این پژوهش نیز برمبنای دو تحول اشاره شده، دو تکنیک شناخت و تحلیل رفتار مورد استفاده قرار گرفتهاست:
-1-3 نگاشت رفتاری (Behavior Mapping)
نگاشت رفتاری، یک روش عینی مشاهده رفتار در ارتباط با اجزا و ویژگیهای محیط ساختهشده و برای پژوهشگران، یک روش ابتکاری ارزیابی رفتار مرتبط با ویژگیهای دقیق فیزیکی محیط بیرونی است. تاکنون پژوهشگران از این روش در مطالعات مربوط به مدارس، پارکهای محلی، موزههای کودکان و باغوحشها استفاده کردهاند (Moore, Cosco 2013)
در واقع این روش، مشاهدهای مستقیم برای ثبت محل موضوع مورد مطالعه و اندازهگیری سطوح فعالیت آنها، به طور همزمان است. نتیجه این روش به پژوهشگران کمک میکند تا دینامیک رفتاری یک محیط ساختهشده را درک کنند .(Moore 1978) چارچوب مورد استفاده در این پژوهش، در جدول زیر نمایش داده شده است:
جدول شماره :1 چارچوب پژوهش در برداشت نگاشت رفتاری
