بخشی از مقاله
ارزیابی و تحلیل فرایند انتقال تکنولوژی
مطالعه موردی انتقال تکنولوژی توربینهای گازی V94.2 به ایران
چکیده
امروزه در بخشهای مختلف صنعت کشور در زمینه جایگزینی تکنولوژیهای جدید به جای تکنولوژیهای قدیمی و یا توسعه تکنولوژیهای جدید تصمیمگیری میگردد. این در حالی است که در بسیاری مواقع دانشی در زمینه تکنولوژی برگزیده برای جایگزینی و یا توسعه در داخل کشور وجود ندارد و این امر مستلزم توجه به تکنولوژی از طریق دریافت آن از خارج کشور یا مبحث انتقال تکنولوژی می باشد.
برای حرکت در جهت بهینهسازی انتقال تکنولوژی شناسایی فرایند انتقال تکنولوژی درقالب ارکان اصلی آن ضروری است.
به این ترتیب با آشنایی ارکان فوق امکان تدوین مدل مناسببرای ارزیابی فرایند انتقال تکنولوژی فراهم می گردد .اطلاعات فراهم شده ناشی از تحلیل گامهای مدل ارزیابیانتقال تکنولوژی می تواند در هر بخش صنعت در اختیار مسوولان مرتبط قرار گیرد تا آنها بتوانند برای تصمیم سازیهای بهینه آینده در زمینه انتقال تکنولوژی از نتایج آن بهره برداری نمایند. در این مقاله سعی گردیده ضمن معرفی ارکان اصلی انتقال تکنولوژی و معرفی مدل پیشنهادی برای ارزیابی فرایند انتقال تکنولوژی، انتقال تکنولوژی توربین گازی V94.2 به ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد.
-1 مقدمه
بررسی انتقال تکنولوژیهای انجام شده به کشورهای جهان سوم عموماً چشم انداز روشنی را نشان نمیدهد. با مطالعه سابقه همکاریهای علمی و تکنولوژیک کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به کرات ملاحظه می شود که زیر لوای همکاریهای شمال با جنوب ، کمک به جهان سوم و بالاخره انتقال تکنولوژی ، آنچه کمتر به وقوع می پیوندد انتقال واقعی تکنولوژی و یا به بیان دقیقتر انتقال تکنولوژیهای مناسب به کشورهای متقاضی استمعمولاً. فروش تکنولوژیهای از رده خارج همچون صنایع آلوده کنندۀ محیطزیست و صنایع پر مصرف انرژی با تبلیغات زیاد و اغلب طی قراردادهای سنگین مالی تحت پوشش انتقال تکنولوژی به کشورهای جهان سوم تحمیل می شوند. این امر ناشی از آن است که انگیزه های متفاوتی در هریک از طرفین انتقال دهنده و انتقال گیرنده در خصوص انتقال تکنولوژی وجود دارد.
از جمله انگیزه های انتقال دهنده ، کسب سود ، رقابت با سایر شرکتها ، تسخیر بازار ، آزمون تکنولوژی در کشورهای دیگر ، انتقال تکنولوژیهایی که موجب آلودگی محیط زیست است و برقراری روابط بین المللی می باشد. در حالیکه انگیزه های انتقال گیرنده تکنولوژی ، توسعه اقتصادی و اجتماعی، تولید کالا و خدمات ، ایجاد اشتغال ، تبدیل مواد اولیه و جلوگیری از صادرات آنها ، گران بودن سرمایه گذاری در امر پژوهش و تحقیق و قطع وابستگی اقتصادی و استقلال ملی است. (1)
با توجه به این تعارضات در انگیزههای طرفین لازم است تدابیر لازمی از سوی انتقال گیرنده اتخاذ گردد تا حداکثر امتیازات از انتقال تکنولوژی انجام گیرد. مهمترین توجه برای کسب بیشترین منافع از یک انتقال تکنولوژی شناسایی ارکان انتقال تکنولوژی و سعی در تقویت این ارکان می باشد.
شناسایی فرایند انتقال تکنولوژی توسط کارشناسان انتقال تکنولوژی سبب می گردد آنها با تحلیلهای دقیق بتوانند اطلاعات مناسب برای سیاستگذاریهای صحیح را در اختیار تصمیم گیرندگان قرار دهند. در این مقاله سعی شده است ضمن معرفی نقش کارشناسان انتقال تکنولوژی، ارکان اصلی انتقال تکنولوژی معرفی گردیده و مدل مناسب برای ارزیابی فرایند انتقال تکنولوژی معرفی گردد و در پایان به منظور کاربرد عملی مباحث بیان شده فرایند انتقال تکنولوژی توربین گازی V94.2 به ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.
-2 نقش کارشناسان انتقال تکنولوژی
بعضی تصور می کنند بمحض آنکه منبع تولید و مصرف و یا منبع ارسال و دریافت تکنولوژی وجود داشته باشد عمل انتقال بخودی خود صورت می گیرد و نیازی به کانال ارتباطی و یا عامل انتقال دهنده نمیباشد. بعبارت دیگر بیشتر کسانیکه واحدهای تولید را چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی ، احداث و یا اداره می نمایند چنین تصور می کنند که خودشان به تنهایی قادر به انتقال تکنولوژی بوده و نیازی به متخصصین انتقال تکنولوژی ندارند. این طرز تفکر اغلب به شکست در انتقال تکنولوژی می انجامد و جز انتقال تعدادی ماشین آلات بیجان یا تعدادی کاتالوگ ، نقشه و دستور العمل غیر قابل استفاده ، چیزی عاید نمی گردد. همچنین کسانیکه مایلند انتقال تکنولوژی توسط شخص ثالثی غیر از خریدار و فروشنده صورت گیرد متأسفانه به افراد و شرکتهایی مراجعه می کنند که فقط نقش دلال و واسطه در امر خرید و فروش را بعهده داشته و نقش مؤثری در انتقال تکنولوژی ندارند. عدهای دیگر هم به کارشناسان شرکتها و کارخانجات متکی بوده و انتظار دارند فروشنده ماشینآلات کارخانه، عمل انتقال تکنولوژی راالزاماً بر عهده گیرد. بطور کلی بیشتر صاحبان صنایع چنین فکر می کنند که تکنولوژی هم کالایی است که می توان آنرا از خارج خریداری نموده و همراه با سایر ماشین آلات توسط کشتی و یا هواپیما در حداقل زمان به کشور انتقال داد و بمحض ترخیص آن از گمرک ، میشوند. این در حالی است که یک انتقال تکنولوژی موفق نیازمند تجزیه و تحلیلهایی است که توسط کارشناسان انتقال تکنولوژی صورت میگیرد. این کارشناسان به واقع نقش حلقه ارتباطی را میان انتقال دهنده و انتقال گیرنده تکنولوژی فراهم میکنند و از دخالت افراد غیر مرتبط در این فرایند ممانعت به عمل میآورند. این کارشناسان فرایند انتقال تکنولوژی را با تجزیه آن به ارکان اصلی مورد بررسی قرار می دهند که در ادامه این ارکان معرفی میگردند.((1
-3 ارکان انتقال تکنولوژی
در هر فرایند انتقال تکنولوژی ارکان ثابتی به چشم می خورد . در شکل 1 این ارکان ثابت ملاحظه می شود . بر اساس نیاز گیرنده تکنولوژی ، تکنولوژی مناسب مورد توجه قرار گرفته و سپس آن تکنولوژی از یک منبع ( انتقال دهنده تکنولوژی ) بر اساس یک قرارداد همکاری به گیرنده تکنولوژی منتقل میگردد.
نقش و ویژگی هر یک از ارکان فوق به صورت ذیل میباشند:
-1-3 تکنولوژی
امروزه تکنولوژی یک سلاح اصلی رقابت بین شرکتها میباشد. بهطوریکه موفقیت در جهان امروز به طور آشکار به استفاده از تکنولوژی وابسته است. (3) از طرفی انتخاب نامناسب تکنولوژی پیامدهای جبران ناپذیری دارد. به این ترتیب انتخاب تکنولوژی یک مقوله اساسی در تصمیم گیریهای انتقال تکنولوژی است بهطوریکه در ادبیات مدیریت تکنولوژی مبحثی استراتژیک به نام ارزیابی تکنولوژی به وجود آمده است.
ارزیابی تکنولوژی عبارت است از مطالعات سیاستگذاری که به صورت روشمند اثر تکنولوژی را در مراحل گوناگون رشد خود در یک محیط بررسی می نماید. این مطالعات بر اثرات ناخواسته و با تأخیر تأکید دارند. (7) با کمک ارزیابی تکنولوژی میتوان ویژگیهای یک تکنولوژی را مورد بررسی قرار داد و سپس حوزه اثرات تکنولوژی را شناسایی و تحلیل نمود و با تعیین اهمیت هر یک از حوزهها و زیر معیارهای مرتبط جایگاه تکنولوژی را برای تصمیمگیری تعیین نمود.
-2-3 انتقال دهنده تکنولوژی
پس از شناسایی تکنولوژی برگزیده ، برای انتقال آن به گیرنده تکنولوژی باید به دنبال منابع مناسب آن تکنولوژی بود. در این میان توجه به دو نکته اساسی به چشم میخورد:
1ـ گاهی برخی دارندگان تکنولوژی از سطح مناسب تکنولوژیک برخوردار نبوده و بر تکنولوژی مورد نظر مسلط نیستند.
2ـ گاهی تردیدهایی در انگیزه انتقال دهندگان تکنولوژی وجود دارد به این دلیل که تکنولوژی به مثابه عنصر تفوق امروزی در جهان و اصلی ترین عامل رقابت بین شرکتها و مؤسسات تولیدی و کشورهای مختلف است و به راحتی این عنصر برتری به صورت یکجانبه از جانب دارندگان آن منتقل نمیشود. (4)
با توجه به این نکات شناسایی منابع دارنده تکنولوژی از ارکان مهم انتقال تکنولوژی محسوب می گردد و برای کسب اطمینان از رویارویی با یک انتقالدهنده تکنولوژی مناسب باید از معیارهای مناسب بهره گرفت. از جمله این معیارها می توان به سابقه فعالیت شرکت انتقال دهنده ، استانداردهای کاربردی ، تعداد پتنت ثبت شده و فعالیتهای تحقیق و توسعه آنها اشاره نمود. همچنین برای اطمینان از انگیزه انتقال دهنده تکنولوژی می توان از معیارهایی نظیر سوابق انتقال تکنولوژی و میزان موفقیت انتقال تکنولوژی فوق در کشورهای دیگر بهره گرفت .(5)
-3-3 انتقال گیرنده تکنولوژی
به طور کلی هرچه سطح گیرندۀ تکنولوژی بالاتر باشد ، هزینه انتقال تکنولوژی کاهش یافته و جذب آن بصورت مؤثرتری انجام می شود. نکته مهم برای دست اندرکاران انتقال تکنولوژی این است که توانمندی گیرندۀ تکنولوژی باید مناسب با سطح انتقال تکنولوژی باشد. به عنوان مثال گیرندۀ یک تکنولوژی در سطح طراحی مهندسی ، یک کارخانه نمیتواند باشد، بلکه باید یک دفتر طراحی ، تکنولوژی را جذب کند و سپس به بخشهای موجود مهندسی، ساخت و تولید منتقل نماید. بنابراین اگر هدف از انتقال تکنولوژی تنها تولید محصولات در مدت عمر محدود تکنولوژی است ، آنگاه ممکن است انتقال ماشینآلات و دستور العملهای فنی بهرهبرداری از ماشینآلات و تعمیر و نگهداری آن به یک واحد تولیدی که از نیروی انسانی ماهر و سازماندهی خوب و دانش فنی و اطلاعات مورد نیاز برخوردار است این هدف را برآورده سازد ، ولی کمک چندانی به ایجاد توانایی طراحی و ساخت واحدهای مشابه در کشور نمی نماید. مباحث فوق نشان میدهد برای ایجاد توانایی در یک خانوادۀ تکنولوژی در کشور، لازم است گیرندههای مناسب آن در سطوح مختلف شناسایی شده و هر یک نقش خود را در زنجیرۀ تکنولوژی به خوبی ایفا نمایند . به عبارت دیگر در هر انتقال تکنولوژی در رابطه با نقش گیرندگان تکنولوژی باید پاسخ سؤالاتی که در ادامه آورده شده مشخص باشد:
• دفتر طراحی کارخانه و دفاتر طراحی تجهیزات آن کجاست؟
• ساخت کارخانه و ماشینآلات موردنیاز در کجا انجام میشود؟
• نصب و راهاندازی آن چگونه انجام میشود ؟
• بهره بردار و تولید کنندۀ محصولات آن کیست ؟
• تعمیر و نگهداری آن چگونه انجام میشود؟
ممکن است در هر یک از سطوح گفته شده، توانایی جذب تکنولوژی در کشور وجود نداشته باشد و یا اندازۀ بازار در دسترس اجازۀ حضور در این سطح را ندهد ولی به هر حال باید توجه داشت که تکنولوژی، زمانی زنده و پویا باقی می ماند که هر یک از زنجیره های فوق مشخص بوده و ارتباط و هماهنگی مناسبی بین آنها برخوردار باشد (4).
-4-3 قرارداد همکاری
یکی از مهمترین ارکان انتقال تکنولوژی ، قرارداد همکاری طرفین می باشد. این رکن حلقه ارتباطی ارکان دیگر می باشد. بطوریکه اگر تکنولوژی انتخابی یک تکنولوژی مناسب ، انتقال دهنده تکنولوژی مسلط و دارای انگیزه کافی و انتقال گیرنده تکنولوژی نیز دارای سطح تکنولوژی مناسب باشد اما قرارداد همکاری طرفین ضعیف تنظیم شده باشد نتایج قابل قبولی از انتقال تکنولوژی به دست نمیآید.
در قرارداد همکاری خواسته های طرفین منعقد شده و طرفین متعهد به اجرای آنها میگردند. با توجه به حساسیت قرارداد انتقال تکنولوژی، گیرنده تکنولوژی باید سعی کند قدرت کافی برای چانه زنی در مفاد قرارداد داشته باشد و امتیازات لازم را از انتقال دهنده کسب کند. از جمله مواردی که گیرنده تکنولوژی باید مد نظر قرار دهد، درصد تکنولوژی انتقال یافته در پایان قرارداد، همکاریهای فنی و تکنولوژیک با انتقال دهنده در حین و پس از دوره انتقال، دوره های آموزشی ، حقوق مالکیت معنوی، محدودیتهای کاربردی و چگونگی پرداختهای انتقال تکنولوژی میباشد. لازم به ذکر است با توجه به چرخه عمر تکنولوژی و هدف از انتقال تکنولوژی نیز نوع قرارداد انتقال تکنولوژی می تواند متفاوت گردد (5).
-4 ارزیابی فرآیند انتقال تکنولوژی
از کاربردهای مهم شناسایی ارکان انتقال تکنولوژی ، توانایی ارزیابی فرایند انتقال تکنولوژیهای انجام گرفته می باشد تا با این ترتیب بتوان از نتایج آن در تدوین مدلهای مناسبتر انتقال تکنولوژیهای آینده بهره گرفت. در شکل 2 مدل پیشنهادی برای ارزیابی این فرایند مشاهده میشود. با بهره گیری از انتقال تکنولوژی، مجریان انتقال تکنولوژی انجام گرفته را گامهای این مدل کارشناسان انتقال تکنولوژی، ارکان انتقال شناسایی نموده و نقش هر یک از آنها را تحلیل می نمایند .
تکنولوژی را مورد بررسی قرارداده و نقاط ضعف و قوت هر مجریان شناسایی شده برای رسیدن به نتایج مورد نظر نیازمند رکن را معین می نماید و نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل خود تعیین هدف و استراتژیهای لازم با توجه به منابع و محدودیتهای را در نهایت در اختیار مسوولان مرتبط قرار می دهند تا آنها با موجود می باشند. کارشناسان و تحلیل گران انتقال تکنولوژی در مطالعه گزارش به دست آمده در اقدامات آتی خود به نحو گام 2 اهداف و استراتژیهای آنها را در فرایند انتقال تکنولوژی مقتضی از نتایج حاصل استفاده نمایند.((6
مورد بررسی قرار داده و منابع و محدودیتهای آنها را پیش از همانگونه که در شکل مشاهده میشود در گام 1 کارشناسان شروع فرآیند انتقال بررسی مینمایند.
در گام 3 روند شناسایی و انتخاب تکنولوژی مورد نظر مورد بررسی قرار می گیرد. در این بررسی توجه میگردد که آیا انتقال گیرنده قدامات ذیل را در خصوص انتخاب تکنولوژی انجام داده است یا خیر ؟
شناسایی تکنولوژی انتقالیافته و زیرسیستمهای اصلی آن
روند بررسی تحولات تکنولوژی
شناسایی رقبای تکنولوژی انتقال یافته
معیارهای گزینش تکنولوژی
گرفته در صورت وجود چند گیرنده تکنولوژی معیارهای در گام 4 پس از انتخاب تکنولوژی نحوه شناسایی منابع دارنده تکنولوژی و چگونگی گزینش آنها توسط گیرنده تکنولوژی تحت موارد ذیل مورد ارزیابی قرار میگیرد:
روند بررسی شرکتهای دارنده تکنولوژی منتخب
معیارهای گزینش انتقال دهنده تکنولوژی
چگونگی کسب پیشنهادات از شرکتهای شناسایی شده هرچه میزان بهکارگیری توانمندی های داخلی از جانب گیرنده تکنولوژی بیشتر باشد هزینه های انتقال تکنولوژی کاهش چشمگیر پیدا می کند. در گام 5 نحوه شناسایی و کاربرد توانمندیهای داخلی در انتقال تکنولوژی مورد بررسی قرار گزینش آنها مورد بررسی قرار می گیرد. از جمله ملاحظات این گام میتوان به مواردی که در ادامه ذکر می شود اشاره نمود:
