بخشی از مقاله
بررسي تالار هاي ستون دار ايران در هزاره هاي دوم و اول ق.م
چکيده
از تحولات عمده اي که در زمينه ي معماري در عصرآهن به وقوع پيوست مي توان به ايجاد تالارهاي ستون دار در ايران اشاره نمود.
شناخت تالار هاي ستون دار و تزيينات معماري وابسته به آن ، يافتن ريشه و خاستگاه هاي احتمالي اين سبک معماري و چگونگي گسترش آن در ساير مناطق از جمله مهمترين پرسش هاي اين پژوهش مي باشد. مهمترين هدف اين پژوهش شناخت تکنيک ساخت و کاربري تالار هاي ستون دار موجود در حوزه ي مکاني ايران و در محدوده ي زماني هزاره ي دوم و اول ق.م است . در اين پژوهش که به روش کتابخانه اي انجام شده ، سعي شده است با معرفي تالار هاي ستون دار موجود در ايران ، به بررسي سير تحول و روند تغييرات تالارهاي ستون دار و تاثير آن بر ساير فرهنگ هاي همجوار پرداخته شود. به نظر مي رسد نياز به وجود يک مکان بزرگ براي انجام مراسمات ديني ،آييني باعث ايجاد اين سبک معماري شده است . کاربري اين نوع ساختمان ها ابتدا به صورت يک مکان مذهبي و برگزاري مراسم آييني بوده است اما به تدريج و با شکل گيري الگوي آپادانا، کاربري آنها نيز تغيير کرده و به عنوان تالار هاي پذيرايي و تشريفات مورد استفاده قرار مي گرفته است .
واژگان کليدي : معماري ،تالار ستون دار،ايران ،آپادانا، ،عصر آهن
١-مقدمه
معماري همچون بسياري ديگر از مظاهر فرهنگي آن در طول تاريخ حيات خود از تداوم کم نظيري برخوردار بوده است . البته چنين نيست که بشر از آغاز تمدن شهرنشيني خود همواره به ساختن بناهايي کاملا مشابه و بدون هيچ تغييري در زمينه ي طرح و بنياد پرداخته باشد، چرا که برحسب شرايط زمان و مکان برخي از عناصر در فرايند توليد کم رنگ تر و يا پررنگ تر بوده اند که اين بستگي به تغييرات اقليمي و نياز به ايجاد شرايط جديد بوده است . در عصر آهن نه تنها ساختارهاي فرهنگي متحول شدند بلکه سبکهاي معماري هاي جديدي همچون تالارهاي ستون دار به وجود آمدند. در اين خصوص پرسش هايي نظير تکنيک ساخت معماري تالار هاي ستون دار به چه صورت بوده است ؟ کاربري تالارهاي ستون دار به چه صورت بوده است ؟ تاثير و تاثر تالار هاي ستون دار به مناطق همجوار، هم عصر چگونه بوده است ؟ مطرح و بررسي خواهند شد.
٢-تالار هاي ستون دار نيمه ي دوم هزاره ي دوم ق.م
در اين بازه زماني ، محوطه هاي حسنلو و سگزآباد داراي تالار ستون دار مي باشند.
٢-١حسنلو:تپه حسنلو در بخش سولدوز در شمال غرب ايران قرار دارد. شکل اين تپه ، به صورت مدور است که به مناسبت نام دهکده مجاورش حسنلو نام گرفته است . ساکنين اوليه تپه حسنلو احتمالا قوم مانايي بوده اند که تمدني وسيع و درخشان از خود به يادگار گذاشته اند(معصومي .١٣٥٥: ٣٣-٣٥). دايسون کاوشگر اين تپه تاريخ تقريبي سکونت در دوره ي دهم را به ٦ هزار سال قبل از ميلاد نسبت مي دهد.
دوره ي چهارم که آتش سوزي در آن رخ داد بين ١٣٠٠ تا ٨٠٠ قبل از ميلاد مي باشد در اين دوره ساختمان ها از سنگ ساخته شده و تمدن بسيار عالي اي در حسنلو وجود داشته است (٤٣ :2003.Dyson). بر اساس بررسي هاي انجام شده ٤ تالار ستون دار در حسنلو شناسايي شده است .
١-٢-٢ تالار ستون دار حسنلو V: براساس مدارک موجود، ساخت تالار ستون دار در شمال غرب ايران و در طبقه V حسنلو آغاز شده است . از جمله يافته هاي اين طبقه ساختمان کوچکي است با يک تالار ستون دار به ابعاد 11x9 متر و يک انباري جانبي . در يکي از اضلاع طولي اين تالار ستون دار يک انبار مستطيل شکلي وجود دارد و در قسمت جلو آن پيشخواني قرار گرفته است .در يک گوشه ي اين پيشخوان راه پله ي مارپيچي شکلي جهت دسترسي به طبقه بالا و پشت بام تعبيه شده است (٢٠١٣٤٤.Danti). ويژگي هاي بارز اين ساختمان عبارتند از :يک اجاق مرکزي روي کف اتاق ميان دو ستون مزبور ، سکوهايي پيرامون اتاق ، شاه نشين بسيار پرطمطراقي در ديوار مقابل ورودي اصلي و مشرف بر اجاق مي باشد. سکوهايي ايجاد شده از خشت در کنار ديوارها وجود دارند که نشان دهنده ي محل نشستن در زمان اجراي مراسم بوده است .کاربري اين تالار مذهبي مي باشد
.(Young.1994 :25-32)
٢-٢-٢ تالار ستون دار حسنلو IV١: در دوره ي IV حسنلو شاهد سه تالار ستون دار در اين منطقه هستيم .(پلان شماره ١).اولين تالار، تالار ستون دار شرقي (ساختمان سوخته V) به طول و عرض x١٦١٦ متر بوده است .در مرکز اين تالار در دو رديف ٤ ستون وجود دارد. که فاصله ي هر ستون با ستون ديگر ٥ متر بوده است . در کنار ديوار نيز محل هايي براي تعبيه ستون هاي چوبي با ته ستون هاي سنگي ديده مي شود. در جنوب همين تالار محل محراب يا موبد شناسايي شده است . در ميان اين تالار ستون دار، اسکلت دو اسب به فاصله ي ٥ متري از يکديگر در سوي شرقي و مرکزي تالار يافت شد که اثبات مي کند که از اين تالار پس از ساخته شدن تالار دوم ستون دار جنوبي ، جهت نگهداري اسبان به جاي اصطبل به کار رفته است . در شمال اين تالار چند اتاق کوچک و بزرگ کشف شده است . در ورودي اين اتاق ها که معمولا همه به يکديگر راه داشته از قسمت شمال شرقي حياط مرکزي بود. کاربري اين تالار مذهبي مي بوده است (١١١-١٩٨٩١١٠.Dyson). در جنوب حياط مرکزي ، يک واحد بزرگ ساختماني شامل اتاق ها و تالارهاي متعدد کشف گرديده است (ساختمان سوخته II). از بناهاي مهم اين قسمت در اين تالار بزرگ ستون دار بود که به عنوان محل برگزاري مراسم پس از متروک شدن اولين و قديمي ترين تالار ستون دار شرقي از آن استفاده شده است . اين تالار بزرگ داراي ابعادx١٨٥٢٤٣٠ متر بود.تعداد هشت ستون در وسط و ستون هاي ديگر در اطراف تالار در کنار ديوارها وجود داشته است .
سقف چوبي اين تالار بر روي ستون هاي چوبي استوار بوده و سنگيني تيرهاي سقف روي همين ستون هاي چوبي تالار قرار مي گرفته است .اين تالار بيشتر از يک طبقه نداشته و ارتفاع آن از کف تا سقف ٧ متر بوده است . در ميان اين تالار ستون دار بزرگ تقريبا به فاصله ي ٣,٥ متري از در ورودي سمت شمال تالار سکويي به اضلاع x٢٣ متر قرار داشت . در سمت جنوب تالار درست در وسط ضلع جنوبي ، محلي شبيه محراب ، وجود دارد که راهي به اتاق کوچک پشت معبد (در ضلع جنوبي آن ) دارد.
ممکن است همين اتاق کوچک هم محلي براي تعويض لباس روحاني موبد و يا محل کار ويژه براي موبد بوده باشد. در داخل تالار ستون دار محلي براي روشن کردن آتش مقدس وجود داشته است که هنگام اجراي مراسم احتمالا در آن محل آتش مي افروختند. در امتداد ديوارهاي طولي ، سکوهايي از خشت براي نشستن مدعوين ايجاد شده است
(٥٠ : 1966.Young ). در گوشه ي جنوب غربي حياط مرکزي ، نزديک مذبح دري به سوي تالار بزرگ ستون دار باز مي شود (ساختمان سوخته I).سومين تالار ستون دار غربي در شمال غربي تالاردوم بزرگ جنوبي و به فاصله ي زيادي از آن قرار گرفته است . اين تالار ستون دار به ابعاد 15x15,6 متر و تقريبا مربع شکل بوده است . عرض دروازه هاي حدودي آن ٢ متر و فاصله ي اين تالار تا ديوار دفاعي قلعه ٣,٩ متر بوده است . کاربري اين تالار مذهبي مي بوده است (1966:52.Ibid).
٢-٢سگز آباد:تپه سگزآباد در حدود ٧ کيلومتري شمال شهر سگزآباد در دشت قزوين قرار گرفته و ارتفاع اين تپه از سطح زمين هاي اطراف ٥ متر و مساحت تپه ١٢ هکتار تخمين زده شده است (نگهبان .١٣٥١: ٨ ). آثار مهم کشف شده از عصر آهن I (١٤٥٠-١٢٠٠) تپه سگزآباد شامل بقاياي يک مجموعه ساختماني است که مستقيما بر روي بناهاي اواخر عصر برنز اين محوطه قرار گرفته است . اين مجموعه ساختماني شامل ٥ اتاق يا فضاي معماري است . ورودي اصلي بنا ظاهرا در قسمت جنوبي واقع شده است و بعد از آن پيشخواني به ابعاد 3*1 متر جاي گرفته است . از طريق پيشخوان مي توان وارد اتاق يا تالار بزرگي شد که در گوشه ي جنوبي آن اتاقي به ابعاد 2*2متر قرارگرفته است .تالار طرح هندسي منظمي ندارد و به صورت مربع يا مستطيل نا منظم است و وسعت آن در حدود 5*11 متر است ، با توجه به وسعت آن يک تالار ستون دار بوده است ولي براثر زلزله ياکندن چاه هايي در طبقات بالاتر، محل اين ستون ها در نقشه مشخص نيست . از ويژگي هاي جالب اين تالار فضاي چهارگوش کوچکي است که در جنوب شرقي تالار قرار گرفته است و در گوشه اي از آن سکوي کوچکي تعبيه شده است .با توجه به وجود سکوي کوچک و با توجه به همزماني با تالار ستون دار حسنلو V به نظر مي رسد به عنوان يک مکان مذهبي مورد استفاده بوده است (طلايي .١٣٨٦: ١٤٢-١٤٣).
٣- تالار هاي ستون دار نيمه ي اول هزاره ي اول ق.م
در اين بازه زماني ، محوطه هاي زيويه ، باباجان تپه ، نوشيجان تپه ،گودين تپه و بسطام داراي تالار ستون دار مي باشند.
٣-١ زيويه : تپه زيويه در مجاورت روستايي به همين نام و ٤٥ کيلومتري جنوب شرقي شهرستان سقز واقع شده است . آثار باستاني کشف شده از اين محل بر فراز تپه منفرد و بلندي به ارتفاع بيش از ١٠٠ متر قرار گرفته است . بر اساس آثار به دست آمده ازاين تپه و شباهت اسمي آن با نام مذکور در کتيبه هاي آشوري احتمال داده مي شود اين قلعه همان "زيبيه " ي مانايي باشد که در قرن ٧ و ٨ قبل از ميلاد يکي از قلعه هاي مهم و مرکزي اين دولت بوده است (معتمدي . ١٣٧٤: ٣٠) بناي مهم قلعه را تالار ستون داري به طول ٤٨ و عرض باقيمانده ٢٣ متر تشکيل مي دهد که در جهت شرقي – غربي و بر روي سکوي خشتي کشيده شده است . برروي ديوار جنوبي اين تالار ستون دار ، تاقچه هايي وجود دارد که در دوره ي بعد با الحاق يک ديوار پشتيبان يا نماي پشتبند دار ، از نظر پنهان مانده است . دور اين تاقچه ها با خطوط سياه و سفيد نقاشي شده است . پوشش مسطح اين تالار ظاهرا بر روي دو رديف ستون ٨ تايي قرار گرفته است که امروزه تنها هشت پايه ستون مدور آنها برجاي مانده است (معتمدي .١٣٧٦: ٣٢-٣٦).
٣-٢ بابا جان تپه : بابا جان نزديک بخش سفلاي رودخانه ي قيز-کشگان بر روي حاشيه جنوبي دشت دلفان قرار گرفته است است . بر اساس اطلاعات به دست آمده در حفاري تپه مرکزي و شرقي ، آثار استقراري از دوره نوسنگي تا اواخر عصر آهن III به دست آمد
(١٩٦٩١٠٩.Goff). در نتيجه حفاري تپه شرقي بقاياي يک مجموعه ساختماني (کاخ - دژ) خاکبرداري شد که از نظر تاريخ معماري ايران اهميت ويژه اي برخوردار است . در بخش غربي اين دژ ، تالار ستون داري قرار داردکه تالار متعلق به قرن ٩ قبل از ميلاد مي باشد
(١٤٥-١٩٧٠١٤٢.Goff). ابعاد اين تالار بزرگ x١١٥١٢ متر است (پلان شماره ٢).در ديوار غربي اين تالار نيز آتشدان A شکلي وجود دارد.
در مرکز ديوار شمالي ورودي با درگاه قالب زده تزييني وجود دارد که در يک گوشه آن سکويي براي نشستن تعبيه شده است ..هرچند بقاياي سه پايه ستون کشف شده است ، اما با توجه به سنگيني سقف و ضعف ستون ها مي بايست ستون چهارمي نيز وجود داشته باشد که پايه آن کشف نشده است . کاربري اين تالار مذهبي بوده است . در ميان آثار برجاي مانده ي تالار هيچ پنجره اي کشف نشده است که احتمالا قبل از فرو ريختن ديوارها خراب شده اند (١٥٦-١٤٧:Ibid).
٣-٣ نوشيجان تپه : محوطه باستاني نوشيجان در٦٠کيلومتري جنوب شهر همدان واقع است . تالار ستون دار نوشيجان با پلان مستطيل شکل نامنظم (x١٥٢٠ متر ) بر روي سکوي خشتي ساخته شده است .
سقف سطح تالار بر روي سه رديف ستون ٤ تايي قرارگرفته است و بدنه ي شرقي اين تالار داراي دو تاقچه و بدنه ي شمالي و جنوبي هريک داراي ٤ تاقچه تزييني هستند ولي در بدنه ي غربي اثري از تاقچه مشاهده نمي شود.يکي از تاقچه هايي که در ديوار شرقي سالم تر به دست آمده است ، نشان مي دهد که لبه ي قسمت بالايي اين تاقچه ها
، به صورت کنگره اي تزيين مي شدند. ديوارهاي تالار بر شالوده ي خشتي که همچنين شالوده ي کف اندود گلي تالار را نيز تشکيل مي دهد، قرار گرفته است .اثري از هواکش در ديوارها کشف نگرديد اما با توجه به طرح بازسازي شده به نظر مي رسد در بخش بالاي ديوار نورگير و هواگيرها وجود داشته اند. برخلاف تالار هاي ستون دار حسنلو و گودين که داراي تخت و سکو و نيمکت هاي خشتي بودند،در تالار نوشيجان تنها يک سکوي خشتي کم ارتفاع و عريض ساخته شده است (1975:204.Stronach).کاربري اين تالار مذهبي بوده است .
٣-٤ گودين تپه : اين محوطه باستاني در منطقه مابين همدان و کرمانشاه در رشته جبال زاگرس و واقع شده است . اين تپه در سال ١٩٦٥ توسط کايلريانگ حفاري شد که در نتيجه ي آن بقاياي استقراري از دوره نوسنگي تا دوره اسلامي را ارائه نمود (1969:287.Young).
براساس بررسي هاي انجام شده ، دو تالار ستون دار در طبقه دوم گودين تپه شناسايي شده است (پلان شماره ٣).
تالار ستون دار شماره ١ عبارتست از تالار بزرگي که به صورت مجموعه اي در حدود x٢٤٢٨ متر وسعت دارد و سه طرف آن توسط ديوار مستحکمي حراست مي شود اما ضلع جنوبي آن سالم باقي نمانده است . سقف مسطح اين تالار توسط ٣١ ستون چوبي نگه داري مي شده که امروز پايه هاي آن برجاي مانده است . اين تالار مربوط به ٦٠٠ ق.م مي باشد(يانگ .١٣٤٧: ١٦). در قسمت ديوار جنوبي که اکنون قسمت هايي از آنجا باقي مانده سکوهايي به عنوان نيمکت درسرتاسر سه ديوار ساخته شده بود و در قسمت شمالي تالار نيز يک محلي مانند تخت مخصوص نشستن شخصي ساخته شده بودند. تالار ستون دارشماره ٢ در ضلع غربي تالار بزرگ به اين مجموعه الحاق شده است . ابعاد اين تالار 15*20 متر است و سقف آن تو سط دو رديف ستون ٤ تايي نگه داري مي شود. با توجه به خصوصيات معماري اين تالار، به روشني مي توان دريافت که تبادلات فرهنگي مابين مناطق مختلف غرب و شمال غرب ايران در اوايل هزاره ي دوم قبل از ميلاد صورت مي گرفته است . وجود سکوي خشتي ، نيمکت هاي بغل ديوار از شواهد ديگري است که رابطه معماري تالار سوخته II حسنلوي IV را با تالار ستون دار گودين ثابت مي کند.
٣-٥ بسطام : دژ بسطام يکي از بزرگترين و مهمترين دژهاي اورارتويي در استان آذربايجان غربي در حدود ٤٥ کيلومتري شمال شهرستان خوي قرار گرفته است . مساحت اين دژ در حدود ٣٢ هکتار است و از اين لحاظ سومين محوطه ي باستاني اورارتويي جهان به شمار مي آيد (304-1980:229.Kliess). طبق بررسي هاي انجام شده در دژ اورارتويي بسطام دو تالار ستون دار جنوبي و شمالي شناسايي شده است .
تالار ستوندار جنوبي طرح آن با توجه به وضعيت صخره هاي زير آن ، ذوزنقه اي شکل است . در اين تالار دو رديف ستون چهارگوش سنگي که گويا تيرهاي چوبي بر روي آن قرار مي گرفته در کف تالار مشاهده مي شود. يک رديف ٧ تايي و ديگري ٨ ستون داشته روي هم ١٥ ستون اين سقف اين تالار را نگه مي داشته است . اين تالار به وسيله ي دري که براي کار گذاشتن آن
