بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای کتابهای تازه تألیف دوره اول ابتدایی - علوم تجربی، فارسی - مهارت خوانداری - ، فارسی - مهارت نوشتاری - ، هدیههای آسمان - تعلیم و تربیت اسلامی - و مطالعات اجتماعی - در سال تحصیلی 1394 - 1395 از منظر میزان توجه به معیارهای برنامه درسی » آموزش فلسفه به کودکان« صورت پذیرفته است. در مقالهی حاضر از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. بدین صورت که ابتدا چک لیستی از معیارهای برنامه-ی آموزش فلسفه به کودکان تهیه شد که شامل سه مقولهی اصلی - استدلال، مفهوم سازی و قضاوت - و دوازده زیر مؤلفه بود. جامعه و نمونهی آماری شامل کتابهای درسی فوق در دوره اول ابتدایی، که جمعا 12 جلد کتاب می باشد. برای تجزیه و تحلیل دادهها از روش آمار توصیفی استفاده شد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در کلیهی کتابهای مورد تحلیل، در مجموع 1067مؤلفه در رابطه با مفاهیم تفکر فلسفی شناسایی شد؛ که مقولهی استدلال با 47/99 و مقولهی قضاوت با 19/4 به ترتیب بیشترین و کمترین میزان توجه را به مؤلفه های تفکر فلسفی داشته اند. همچنین به نظر می رسد محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایهی سوم ابتدایی نسبت به سایر دروس در این دوره، از مؤلفهها و معیارهای تفکر فلسفی بیشتری برخوردار است.
واژه های کلیدی: دوره اول ابتدایی، تفکر انتقادی، فلسفه برای کودکان ،تحلیل محتوا، تفکر خلاق.
مقدمه
تغییر مستمر و فزاینده در قرن 21 اقتضا می کند که بشر برای نیل به مقاصد خویش به تلاش فکری بیشتری بپردازد. - استاد حسنلو و دیگران، - 16 :1391زیرا بر اساس قدرت تفکر و برخورداری از نیروی اراده و تصمیم گیری، مسئولیت انتخاب و عمل بر عهده انسان گذاشته شده است. - باقری، - 39 :1386 همچنین به هر میزان که از قدرت تفکر استفاده شود، به همان میزان احتمال موفقیت و پیشرفت افزایش خواهد یافت. از این رو مطالعه و بحث و بررسی درباره تفکر، یکی از مباحث بنیادین و تاثیر گذار در روند توسعه واقعی و همه جانبه به شمار می آید. علاقه به توسعه توانایی های فکری، پدیده ای نیست که در عصر حاضر مورد توجه قرار گرفته باشد بلکه چنین علاقه ای در تاریخ تعلیم و تربیت ریشه دارد. - مرعشی و دیگران، - 2 :1387آنچه مسلم است اینکه در جهان پیچیده ی امروز، افراد برای برخورد منطقی با چالش ها، به یادگیری مهارتهای تفکر نیازمندند. - فرمهینی فراهانی و دیگران، - 1387:2
در سال های اخیر در زمینه آموزش تفکر به کودکان فعالیتهای خوبی انجام گرفته است. برای اولین بار شخصی به نام ماتیو لیپمن - - matthew Lipman این نظریه را مطرح کرد که اگر ذهن کودک را درگیر مباحث فلسفی کنیم، می توانیم شیوه تفکر و قوه استدلال او را رشد دهیم. لیپمن معتقد بود اگر کنجکاوی طبیعی کودکان و میل آنان به دانستن درباره جهان را با فلسفه ارتباط دهیم، می توانیم کودکان را به متفکرانی تبدیل کنیم که بیش از پیش نقاد، انعطاف پذیر و موثر باشند. برای این منظور او برنامه آموزش فلسفه به کودکان را مطرح کرد. لیپمن - - 2003 معتقد است می توان در کلاس های درس، دانش آموزان را به گونه ای با فلسفه درگیر کرد که هر چند سن آنان کم است، اما زمینه های فعلیت تفکر فلسفی در آنها رشد یابد.
او معتقد است برای این منظور به معلمانی کارآزموده و نیز متون درسی مناسب نیاز است. به همین دلیل لیپمن و همکارانش برای ارائه طرح فلسفه برای کودکان، داستانهای فلسفی وهمچنین کتاب های راهنمای معلم را تدوین کرده اند. البته آنچه اهمیت دارد و لیپمن هم بر آن تاکید دارد، بومی کردن مباحث و در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی است که در صورت رعایت آنها نتایج بهتری به دست می آید. - مرعشی و دیگران، - 3 :1387 فلسفه برای کودکان، نخستین بار توسط فیلسوف آمریکایی متیو لیپمن مطرح شد و پس از آن این برنامه در روایتهای نسبتاً مشابه توسط کسان دیگر نیز مطرح شد. هم اکنون رایجترین روی آورد در برنامه آموزش فلسفه برای کودکان، رهیافت لیپمن است. - قراملکی، - 65-61 :1384 تعاریف مختلفی از فبک که مخفف "فلسفه برای کودکان" است و همچنین از معادل انگلیسی آن یعنی p4c که معادل Philosophy for Childern و pwc که معادل Philosophy with Childern است، در کشور ما وجود دارد - متیوس، - 30 :1994
بیان مساله
متخصصان حوزه ی تعلیم و تربیت معتقدند که یکی از چالش های اساسی آموزش و پرورش امروز، آماده کردن کودکان و دانش آموزان برای دنیایی است که به سرعت در حال تغییر و دگرگونی است ، در این صورت آموزش تفکر خلاق و مهارتهای استدلالی به افراد نیازی روشن و واضح خواهد بود. ضرورت تفکر خلاق نه تنها محصول رویارویی با خواست آیندهاست، بلکه از نیاز های زمان حاضر نیز می باشد. - - Lillard, 2007: 26 برنامه آموزشی فلسفه برای کودکان، از برنامه های آموزشی است که این امکان را به دانش اموزان و افراد می دهد تا افکار پیچیده خود را شکل دهند تا از این رهگذر استدلال، تفکرات انتقادی و خلاقانه در آنها زیاد شود. برنامه آموزش فلسفه به کودکان، برنامه ای نظامند و تدریجی است که بیشتر برای کار بر روی کودکان4 تا 6 سال طراحی شده است. - قائدی و دیگران،2 :1394 - که باید آموزش تفکر را از دوران خردسالی شروع کرد. - - Hayes,2004: 279
پر واضح است که، یکی از ارکان و عناصر اصلی در انتقال اهداف غایی تعلیم و تربیت در هر کشوری، محتوای آموزشی و برنامه درسی در نظام آموزش و پرورش آن کشور است. - رمضانی، - 54 :1394 در جوامعی که دارای نظام آموزشی متمرکز می باشند اهمیت این مطلب بسیار زیاد است.بر طبق برنامه درسی آموزش فلسفه به کودکان، کتابهای درسی باید به صورت مجموعه داستان تدوین شوند. داستانهایی که به گونه ای خاص طراحی شوند تا در ذهن کودک سوال به وجود اورد و او را در کلاس درس به کندوکاو ترغیب نماید. - ناجی، - 4 :1386 به نحوی که هر داستان باید مفاهیم و شیوه های فلسفی را به طرز عمیقی در خلال تجربه روزانه کودکان قرار دهد. - ناجی و مرعشی، - 103 :1394مهمترین مفاهیم و مولفه های تفکر فلسفی که متناسب با فضای داستانی در کتاب های درسی مطرح می شوند عبارتند از:
- مفهوم سازی - پیوند بین مفاهیم، واقعیت نمایی، معیارسازی و شناخت -
- استدلال - قوانین و مقررات، ساختن معیار، پیامد اعمال، رابطه بین مفاهیم و تحلیل مفاهیم -
- قضاوت - استفاده از معیار، تفاوت و تشابه بین عقاید، تمرکز زدایی - . - مرعشی و دیگران، - 78 :1391
در واقع در مقاله حاضر با تکیه بر مولفه های فوق و بازتعریف آنها، با توجه به محتوا و برنامه درسی دوره اول ابتدایی به تحلیل محتوای کتب درسی تازه تالیف فارسی - مهارت خوانداری و مهارت نوشتاری - ، علوم تجربی ، هدیه های آسمان و مطالعات اجتماعی پرداخته شد ؛ که به طرق مختلف در محتوای درسی این کتابها از داستان و بیان داستانی استفاده شده است. - Trickey, 2004:10 - لذا از آنجا که لزوم توجه به آموزش مهارتهای فکری به دانش اموزان امری اجتناب ناپذیر است، در پژوهش حاضر بر آن شدیم تا به بررسی محتوای کتاب های تازه تالیف دوره اول ابتدایی - علوم تجربی، هدیه های اسمان، فارسی خوانداری و نوشتاری، مطالعات اجتماعی - که به منزله یکی از اجزای نظام آموزشی می تواند نقش بسزایی در رشد مهارتهای فکری داشته باشد، بپردازیم و از میزان توجه به مولفه ها و مفاهیم برنامه درسی آموزش فلسفه به کودکان در این کتب آگاهی یابیم.
روش پژوهش ، جامعه و نمونه آماری
در مقالهی حاضر جامعه آماری پژوهش، محتوای کتابهای تازه تالیف دوره اول ابتدایی، فارسی - مهارت خوانداری - و فارسی - مهارت نوشتاری - ، مطالعات اجتماعی، هدیه های آسمان - تعلیم و تربیت اسلامی - و علوم تجربی که در سال تحصیلی 1394 - 1395 به چاپ رسیده اند و در کل به تعداد 12 جلد، در اختیار آموزشگاهها ، دانش آموزان و معلمان دوره اول ابتدایی جهت آموزش و تدریس قرار گرفته است. - که به دلیل محدودیت در تعداد، حجم و محتوای این کتابها ضرورتی به انجام نمونه گیری نبوده و بنابراین کل جامعه آماری به منزله نمونه ی آماری انتخاب و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. - پژوهش حاضر از نوع پژوهش های کیفی یا به عبارت دقیق تر از نوع تحلیل محتوا است. - ساروخانی، - 15 :1383
ابزار جمع آوری داده ها در مقاله حاضر، تهیه ی چک لیستی از معیارهای مورد استفاده در برنامه آموزش فلسفه برای کودکان است که خود شامل سه مقوله ی اصلی و دوازده مؤلفه می باشد. - پریرخ و دیگران، - . - 16 :1389تمام محتوای مورد نظر برای پژوهش، در یک دوره نه ماهه مطالعه و مورد بررسی قرار گرفت - محاسبه روایی و پایایی ابزار اندازه گیری - ضریب قابلیت اعتماد - در مقاله حاضر برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد - - و به منظور سنجش پایایی ده درصد از کل محتوای آموزشی کتابهای تازه تالیف مورد بررسی، نمونه گیری و در زمینه مقوله ی تحلیل مفاهیم در معرض کدگذاری مجدد پژوهشگر دوم قرار گرفت، سپس با
