بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اساسی ترین عناصر و اجزای برخی از بناهای ایران باستان، تالارهای ستون دار آنها می باشد، هنگامی که درکشور ما سخن از مهمترین بناهای با ستانی و تاریخی می گردد،کاخ های با شکوه و مجلل تخت جم شید در ذهن مردم نقش می بندد که ا سا سی ترین عنا صر و یا اجزای معماری این کاخ ها، تالارهای ستون دار آن می با شد که این پژوهش نیز در ارتباط با خط سیر و تحول تالارهای ستون دار بوده که ن شانگر معماری باشکوه و مهندسی دوران باستان می باشد با وجودی که طراحان و سازندگان این سازه های باستانی از امکانات و فن آوری های امروزی بی بهره بودند. هدف از ارائه این مقاله پی بردن به نکاتی است که ساخت این تالارهای ستون دار برای اولین بار در ایران باستان از کجا آغاز و در ادامه در چه جاهایی ساخته شده و چه سیر تحولی را پ شت سرگذا شته،تا در نهایت به کاخ های با شکوه آپادانا در شوش و تخت جمشید که نمونه کامل و عالی این تالارهای ستون دار می باشد، رسیده است. بر این اساس ما به معرفی و بررسی کوتاهی از چند سازه مهم باستانی کشورمان پرداخته ایم که این سازه های باستانی شامل، تپه حسنلو ، زیویه،گودین تپه، تپه نوشیجان، باباجان تپه، پاسارگاد، آپادانای شوش و آپادانای تخت جمشید می باشند. لازم به توضیح و یادآوری است که در مورد بناهای یادشده، فقط تالارهای ستون دار آنها مورد بررسی قرار گرفته و از پرداختن به سایر قسمتهای سازه های ذکر شده صرف نظر شده است. در قسمت نتیجه گیری نیز سیرتحول تالارهای ستون دار بررسی شده است.
کلمات کلیدی: تالارهای ستون دار ، معماری ایران ، سیر تحول تالار های ستون دار ، عناصر معماری
.1 مقدمه
آثار و بناهای باستانی هرکشور نشان دهنده فرهنگ،تاریخ و تمدن و هویت ملی آن کشور می باشد. ایران از معدود کشورهایی در دنیاست که از نظر آثار و بناهای با ستانی ب سیار با ارزش و غنی بوده که این میراث با ستانی همانند شنا سنامه و هویت تاریخی این ک شور ا ست. شنا سایی و حفاظت از این آثار و بناها برعهده هر ایرانی وظیفه شناس می باشد و باید تاجایی که بتوانیم به نحوی شایسته این میراث کهن و ملی را به نسل های بعدی خود منتقل نماییم. تالار های ستون دار یکی از عناصر بسیار مهم در شکل گیری معماری ایران می باشد و بررسی سیر تحول این عنصر در معماری بسیار مهم و حائز اهمیت می باشد. شناخت این عنصر به شناخت هرچه بیشتر معماری ایران می انجامد و در نتیجه با شناخت هرچه بهتر معماری روش های نگه داری و حفاظت از آن نیز به مراتب علمی تر و قاعده مند تر پیش می رود.
.2 تپه حسنلو
این تپه با ستانی در جنوب غربی دریاچه ارومیه و 7کیلومتری شهر ستان نقده قرارگرفته و یکی از محوطه های شاخص »ع صرآهن«ٌ ایران به شمار می رود.مهمترین عملیات کاوش در حسنلو توسط هیات مشترک باستان شناسی ایران و آمریکا به سرپرستی رابرت دایسون طی سالهای 1956تا1974 صورت گرفته ا ست.با توجه به طبقه بندی دای سون 10دوره سکونت در تپه ح سنلو وجود دا شته که قدیمی ترین آن مربوط به دوره دهم با تاریخ تقریبی6000پ.م می باشد که متعلق به» نوسنگی«ٍ است و جدیدترین آن،دوره یکم متعلق به اواخر ساسانی و اوایل اسلامی است. مهمترین دوران سکونت در حسنلو دوره چهارم 800B1250 - ق.م - می باشد که یک آتش سوزی بزرگ در این دوره در قلعه رخ داده، همچنین تمدن ب سیار درخ شانی در این دوره در ح سنلو وجود دا شته ا ست.
در این بخش از پرداختن به بخش های دیگر معماری مانند دیوار دفاعی دژ و سایر قسمت های قلعه خودداری شده است. تاریخچه تالارهای ستون دار در ایران اندکی پس از سال 1500پ.م با بنای ساده و کوچک دوره 5 ح سنلو آغاز می شود - شکل - 1 و از بین تالارهای ستون دار ح سنلو که در اطراف یک حیاط مرکزی بزرگ قرارگرفته اند، ساختمان سوخته شماره 2 به همراه تالار بزرگ ستون دار آن که در قسمت جنوبی حیاط مرکزی قرار دارد را مورد بررسی قرار داده ایم - شکل. - 2ساختمان سوخته2 بنایی بزرگ درجهت شمال به جنوب با حدود 43.75 متر طول و 38.75 متر عرض است و درکنار ساختمان سوخته1 در گوشه جنوب غربی ارگ جای گرفته است - شکل. - 3 ورودی اصلی بنا از طریق رواقی است که نعل درگاه آن روی سه جفت ستون چوبی با پایه ستونهایی از تخته سنگهای تراش نخورده و گل اندود قرار داده شده ا ست.
اتاق غیرمنظم واقع در پ شت رواق به پیش اتاق م ستطیل شکلی گشوده می شود که در جبهه های شرقی و غربی اتاقک های مربع شکلی قرار دارد، اتاقک غربی راه پله منتهی به طبقه دوم را در خود جای می داد. پیش اتاق به تالار ستون دار بزرگی - حدود25.25در19متر - باز می شود که هسته مرکزی ساختمان است. این تالار احتمالا ارتفاعی برابر با دو طبقه داشته - حداقل 7 متر - ، اما برخلاف بقیه قسمت های بنا فاقد طبقه دوم بود. درون تالار دو ردیف ستون چوبی، درهر ردیف چهارستون - جمعاً 8 ستون - با پایه ستون های سنگی قرار داشت. قطر ستون های چوبی 50 سانتیمتر می باشند. در امتداد دیوارهای شمالی وجنوبی و شرقی و غربی این تالار ستون دار، سکو هایی برای نشستن تعبیه شده بود به غیراز سکو های موجود در امتداد دیوار شمالی که بسیار بلند هستند و نمی توان آنها را محلی برای نشستن دانست.
همچنین در سکو های واقع در طول دیوارهای شرقی و غربی چند پایه ستون سنگی درهر طرف جهت استقرار پنج ستون که چسبیده به دیوار قرار داشتند کار گذاشته شده است، یک مورد در هرگوشه و سه مورد دیگر در طول دیوار در ف ضای بین ستون های اصلی تالار و یا همان ستون های م ستقل می توان فرض کرد که تیرهای عر ضی از یک طرف روی این ستون های جانبی و از طرف دیگر روی شاه تیرهایی که با دو ردیف ستون مستقل حمل می شدند، قرار می گرفتند. در سمت شمالی تالار سکویی به ابعاد 2*3 متر میان ستون ها که احتمالا محل قراردادن شمعدان ها وچراغ های پیه سوز و یا محل تقسیم گوشت قربانی بوده قراردارد و درسمت شمال شرقی تالار - معبد - قسمتی دایره ای شکل دیده می شود که احتمالا محلی برای روشن کردن آتش مقدس بوده است. درمرکز تالار، بین ردیف های سوم و چهارم ستون ها، یک اجاق بزرگ به شکل مستطیل با خشت های خام اندودشده، وجود دارد، درسمت جنوب تالار درست دروسط ضلع جنوبی محلی شبیه محراب که احتمالا محل ایستادن موبد یا پیشوای مذهبی بوده است قرار دارد - تصویر 1 و . - 2
1عصرآهن یکی از دوره های مهم پیش از تاریخ محسوب می شود که پس از دوران مفرغ - برنز - شروع شده و بازه زمانی آن در ایران از 1500پ.م تا 550پ.م را شامل می شود. تقسیم بندی رایج عصر آهن به این قرار می باشد: آهن - 1حدود1200-1500پ.م - ،آهن - 2حدود800-1200پ.م - ،آهن - 3حدود550-800پ.م - ودر تقسیم بندی های جدید آهن 4 نیز اضافه شده است.
2آخرین دوره سنگ و ابزارهای سنگی است،تاریخ تقریبی آن 7000-10000 سال پیش را شامل می شود و این بازه زمانی در همه نقاط یکسان نیست.
.3 زیویه
این محوطه در 55 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان سقز در شمال روستای زیویه قرار دارد، قلعه زیویه - تصویر - 3 روی تپهای بنا شده که بر محوطه های اطراف خود ا شرافیت کامل دارد. برای نخ ستین بار آندره گدار، رئیس اداره وقت با ستان شنا سی ایران، روی ا شیاء زیویه مطالعه و نتیجه آن را تحت عنوان گنجینه زیویه منتشر کردهاست. از جمله باستان شناسانی که در زیویه به کاوش و حفاری های علمی پرداخته اند می توان رابرت دایسون، نصرتاالله معتمدی و خانم سیمین لک پور را نام برد. این محوطه به دوره عصر آهن 3 یعنی حدود 2800 سال پیش تعلق دارد و احتمالاً متعلق به »مانناها«َ بوده ولی در دوران مادها و هخامنشی ها نیز از این دژ استفاده می شده است. حاصل کاوشهای این با ستان شنا سان ک شف راه پلههای سنگفرش، تالار ستوندار و تعدادی از اتاقها و خاک برداری بخش های معماری و یافتن سفالها و ا شیاء دیگر ا ست.
یکی دیگر از ویژگی های این دژ سکو بودن آن ا ست، بر ا ساس مطالعات انجام گرفته، زیویه از سه سکو ساخته شدها ست. پلکان ورودی با 22 پله از سمت شرق وارد سکوی اول یا بارانداز می شود، سپس در سکوی بعد به محل زندگی سربازها میرسد و در سکوی آخر به محل اقامت شاه یا حاکم که همان تالار ستوندار ا ست ختم می شود. تالار ستونداری که در زیویه ک شف و شنا سایی شده یکی از کهنترین نمونههای تالارهای ستون دار در ایران است که نمونه های بعدی و بزرگتر آن را در دورههای متاخرتر یعنی در معماری نوشیجان ، گودین تپه و تخت جم شید میتوان دید. از ویژگیهای معروف تالار ستوندار، 16 پایه ستون سنگی مدور با قطری حدود 90 تا 100 سانتیمتر ا ست، از دیگر ویژگی ها ،کف فرش این تالار است که با استفاده از خشت خام و به صورت شطرنجی مفروش شدهاست.
.4 گودین تپه
این تپه در نزدیکی شهرستان کنگاور و در استان کرمانشاه واقع شده است. این محوطه مهم باستانی زاگرس مرکزی به ابعاد 450*300 متر دربرر سی های با ستان شناختی در سال1961 ک شف و در سال های 1965 و 1967 تحت سرپر ستی کایلر یانگ مورد کاوش و حفاری قرار گرفت. دراین حفاری ها هفت دوره فرهنگی مشخص شد که از نظرگاهنگاری اواسط هزاره ششم تا هزاره اول پیش ازمیلاد را شامل می شود. دژ گودین که منتسب به ماد هاست و موضوع بحث ما نیز می باشد در لایه دوم استقراری این تپه قرار دارد. دوره مادها در طبقه 2 گودین تپه شامل یک دژ نظامی ا ست که احتمالا مخ صوص یکی از حاکمان محلی ماد در این منطقه بوده و یا اینکه ازاین دژ به عنوان یک پادگان نظامی استفاده می شده است. دیوارهای دژ از خشت ساخته شده و دارای برج های دیدبانی است، درون دژ تعدادی اتاق-آشپزخانه -آخور-تالار ستون دار و واحدهای دیگر معماری به دست آمده است.
با توجه به اشیا یافت شده ازطبقه 2 فرهنگی گودین تپه و آزمایشات کربن 14 بر روی آنها، قدمت گودین 2 ، حدود824پ.م تاریخ گذاری شده ا ست که دراین ارتباط ک شف یک نوع سنجاق قفلی مفرغی که قابل مقای سه با نمونه های م شابه زیویه، باباجان و نو شیجان ا ست، در تاریخ گذاری طبقه 2 گودین موثر بوده ا ست. در درون دژگودین یک تالار ستون دار بزرگ به ابعاد 18*24متر وجود دارد و ازیک طرف دیوارحصار به عنوان یکی از دیوارهای این تالار استفاده شده است ، در داخل این تالار5 ردیف 6 تایی ستون های چوبی 30 - عددستون - وجود داشته که پاستون های سنگی آنها به جای مانده است - شکل. - 4 در سه ضلع آن سکو هایی ایجاد شده ا ست و درق سمت شمالی سالن نیز یک محل مانند تخت مخ صوص ن ش ستن ایجاد شده بود. بین ردیف اول ودوم ستونها درامتداد درورودی و مقابل تخت سلطنتی فوق الذکر یک محل برای آتشدان خشتی چهارگوش که ازسطح زمین بلندتر است تعبیه شده بود.
تالارستون دارگودین وا ضح ا ست که پی شرو تالارهای ستون دار نو شیجان-پا سارگاد وآپادانای تخت جم شید بوده که مبدا آن را باید در سنت های معماری محلی ایرانیان ج ستجو نمود. این معماری نخ ستین بار درح سنلو 4 ساخته شده ا ست که مادها با تأثیر پذیری ازاین معماری موفق به برپا دا شتن تالارهای ستون دار گودین و نوشیجان می شوند. به هرحال تالار ستون دار گودین از نمونه های اولیه تالارهای ستون دار سنتی است که بعد ها درمعماری هخامنشی به حد کمال و اعتلای زیبایی خود می رسد.3 نام قومی که در اواخرهزاره دوم پ.م و سده های اولیه هزاره اول پ.م که در بخشهایی از آذربایجان و کردستان را ساکن بوده اند و همچنین باستان شناسان محوطه هایی مانند تپه حسنلو و زیویه را متعلق به این قوم می دادند.
