بخشی از مقاله
بررسي مديريت ارگونوميک عوامل فيزيکي زيان آور
درمحيط کار(رويکرد صنعتي )
خلاصه : بسياري از موقعيت ها در زندگي روزانه و کار، براي سلامتي انسان خطرناک اند. در بيشتر کشورها توسعه يافته ، بيماريهاي ماهيچه اي استخواني (عمدتاَ کمردرد) و بيماريهاي روحي (مثل بيماريهاي ناشي از فشـارهاي عصبي ) مهم ترين عوامل غيبت هاي ناشي از بيماري و از کار افتادگي شـغلي هسـتند. قسـمتي از ايـن عوامـل را مي توان به طراحي نامناسب تجهيزات ، سيستم هاي فني و مشاغل مربوط دانست .ارگونومي ، با توجه به توانايي هاي جسمي و رواني و همچنين محدوديت هاي انساني ، از پديد آمدن محيط کار يا شرايط زندگي ناامن ، ناسالم ، ناراحت و يا غير مفيد جلوگيري مي کند. هدف ارگونومي طراحي وسايل ، سيستم هاي فني و وظايف براي افزايش و بهبـود ايمني ، بهداشت و سلامت و راحتي کارايي انسان است .در طراحي سيستم هـاي پيچيـدة فنـي مهندسـي ماننـد تأسيسات نفتي و توليد، تأسيسات انرژي هسته اي و ... ، ارگونومي يکـي از عوامـل مهـم طراحـي بـراي کـاهش خطاهاي انساني است بعضي از اطلاعات دانش ارگونومي به صورت معيار رسمي درآمده و اهداف آنها تشـويق بـه کاربرد ارگونومي است .
اين مقاله با ارائه يک تاريخچه خلاصه از نحوه تشکيل فعاليت هاي ارگونوميک به معرفي ارگونوميسـت پرداختـه است . همچنين با بررسي ارگونوميکي شرايط و عوامل ٤ گانه فيزيکي محيط کار (ارتعاش،روشنايي ،صدا و شـرايط جوي ) به معرفي راهکارهايي براي مديريت اين عوامل بر اساس اصول مديريت ارگونوميـک در محـيط کـار مـي پردازد تا گامي موثر در جهت کاهش خسارتها و حوادث ناشي از خطاي انساني در محيط کار برداشته شود.
کلمات کليدي : ارگونومي ، محيط کار ، ايمني و سلامت کارکنان
١ . مقدمه : زماني که فن آوري و علوم انساني ، براي اولين بار، بـه طور منظم با روشي هماهنگ مـورد اسـتفاده قـرار گرفتند، علم ارگونومي به عنوان تخصصـي شـناخته شده پيشرفت کرد. فيزيولوژيست ها، روانشناسـان، انسانشناسان، پزشکان، متخصصـين علـوم کـار و مهندسين ، همگي متوجه مشکلات ناشي از عملکرد تجهيزات پيچيدة نظامي (درطول جنگ جهـاني دوم
) شدند. حاصل همکاري متقابل ايشان چنان اميدوار کننده به نظر رسـيد کـه پـس از جنـگ ، در بخـش صنعتي نيز دنبال شد. توجه به اين علم ، خصوصـاَ در اروپا و ايالاتمتحده به سـرعت افـزايش يافـت بـه گونه اي که در سال ١٩٤٩ به تأسـيس اولـين انجمـن ارگونومي ملي در انگلستان انجاميد و از آن زمان بود که واژة ارگونومي مورد استفاده قرار گرفـت . دانـش ارگونومي از رشته هاي گوناگوني از علـوم انسـاني و فني حاصل شده است که عبارتاند از آنتروپومتري، بيومکانيک، فيزيولوژي، روان شناسي ، سم شناسـي ، مهندسـي مکانيـک، طراحـي صـنعتي ، تکنولـوژي ارتباطات و مديريت صنعتي . در اين علـم اطلاعـات مربوطه از رشته هـاي فـوق جمـع آوري، انتخـاب و تنظيم شده اند. براي کاربرد ايـن علـم از روشهـا و فنون خاصي استفاده مي شود. قسمتي از مطالب اين علم نيز تحت پوشش اسـتانداردهاي سـازمان هـاي مختلف در جدول (١) معرفي شده است .
مهمترين اصل ارگونومي اين اسـت کـه تجهيـزات، سيستم هاي فني و مشاغل بايد به گونـه اي طراحـي شوند که براي تمامي کاربران قابل اسـتفاده باشـند.
گوناگوني بين مـردم بـه صـورتي اسـت کـه اکثـر طراحي ها در وهلة نخست مناسب با ٩٥ درصد مردم در نظر گرفته مي شوند يعني طرح پايين تـر از حـد مطلوب ويژه ٥ درصد کاربراني اسـت کـه بـه ابعـاد ارگونومي خاص يا فردي نياز دارند، مثل افراد کوتـاه يا بلند قد، افراد چاق، معلولان و افراد مسن کـه بـه توجه بيشتري در ارگونومي نياز دارند. [١]
٢. ارگونوميست (متخصص علم ارگونومي ) در بعضي از کشورها، مي توان در رشتة ارگونـومي تحصيل کرد. ساير افرادي که در يکي از رشـت هـاي فني مهندسي ، پزشکي و يا علوم اجتماعي آمـوزش ديده اند نيز مي تواننـد از طريـق آمـوزش و تجربـه ، دانش و مهارت لازم را در ارگونومي کسب کنند. اين افرادباتوجه به تجـارب خـود کـه در بعضـي مـوارد ساليان طولاني را صرف کسب آن کردهاند به عنـوان ارگونوميســت موجــه و پذيرفتــه شــده انــد.
ارگونوميست هاي حرفه اي مي توانند در بخـش هـا و مراجع دولتـي (قانونگـذاري)، مؤسسـات آموزشـي (دانشگاهها و کالج ها) مؤسسات تحقيقـاتي ، صـنايع خدماتي (مشاوره) و بخش توليد (خدمات بهداشـت حرفه اي، بخش هاي کـارگري، بخـش هـاي طراحـي ، بخش هاي تحقيقاتي و غيره) به کار مشغول شوند.
بسياري از ارگونوميست هاي حرفه اي کـه در بخـش تجـاري بـه کـار مشـغول انـد (ارگونوميسـت هـاي شرکت هاي تجاري) عمدتاَ به عنوان واسـطه اي بـين طراحان وکـاربران سيسـتم هـاي توليـدي فعاليـت مي کنند. ارگونوميست ، حوزههـاي کـار را مشـخص مي کند و مي گويد که در کجا دانش ارگونومي اساسي است ، راهنمـايي هـايي در زمينـة ارگونـومي ارائـه مي دهد، به مشاوره با طراحان، خريداران، مشتريان، مــديران و کــارگران مــي پــردازد و سيســتم هــاي مطلـــوب تـــري را پديـــد مـــي آورد. در کنـــار ارگونوميست هاي حرف اي متخصصـان ديگـري نيـز هستند که از اطلاعات، روشهـا و دانـش ارگونـومي بهره مـي گيرنـد. بـراي مثـا مهندسـان صـنايع ، پزشـکان، پرسـتاران، فيزيـوتراپهـا، متخصصـين بهداشت صنعتي و روانشناسان صنعتي از جملة اين افراد به شمار مي روند. [١]
٣. عوامل فيزيکي محيط کار:
عوامل فيزيکي و شيميائي زيانآور محيط کار مانند ، ارتعاش، روشنايي ، صدا و شرايط جـوي مـي تواننـد برايمني ، سلامتي و آسايش افراد اثر گذارند.در ايـن مطالعه به ترتيب به بررسي چهار عامل مي پـردازيم .
ساير عوامل زيـانآور محيطـي مثـل تشعشـعات و آلـودگي ميکربـي در ايــن جـا مــورد بحـث قــرار نمي گيرند.
٣-١. ارتعاش
دربحث ارتعاش، بايد تفاوت و تمايز بين ارتعاش تمام بدن و ارتعاش دست و بازو بايد مد نظر قرار گيرد. در ارتعاش تمام بدن، تمامي اعضاء بدن از طريـق پاهـا (در حالت ايستاده) و يا از طريق صندلي (در حالـت نشسته ) به ارتعاش در مي آيند جهت ارتعاش، عمدتاَ همانند آنچه که در خودروها رخ مي دهد بـه صـورت عمودي است . ارتعاش دست ها و بازوها تنها بـر روي دست ها و بازوها اثر مي گذارد. و اغلب در اثر استفاده از ابزار آلات برقي که در دست نگاه داشته مي شوند، پديد مي آيد. [٦]
براي ارزيابي ارتعاش سه متغير داراي اهميت اند کـه عبارت اند از: ميزان تراز ارتعاش (بر حسـب 2-ms)، بسامد ارتعاش (بر حسب HZ) و مدت زمان مواجهـه فرد با ارتعاش، ارتعاشهاي کم بسـامد تمـام بـدن، (1HZ) فرد احساس دريازدگي مي کند. ارتعاش تمام بدن در بسامدهاي ١-١٠٠ هـرتس ، خصوصـاَ بـين ٤ هرتس تا ٨ هرتس مي تواند بـه درد قفسـه سـينه ، سختي تنفس ، کمردرد و اخـتلال در بينـايي منجـر شود. کاهش ميزان حساسيت و توانايي انگشتان، نيز عارضة ديگري به نام سپيد انگشت است که ممکـن است در اثر ارتعاش دست و بازو در بسامد بين ٨ تـا ١٠٠٠ هرتس پديد آيد. و به همان نسـبت اخـتلالات ماهيچه اي. مفصلي و استخواني نيز ممکـن اسـت از نتايج احتمالي دست و بازو در بسامد فوق بـه شـمار رود. معمولي ترين بسامد ابزار برقي دستي بين ٢٥ و ١٥٠ هرتس است . [٣]
ارتعاش تمام بدن زماني رخ مي دهد که مـدت زمـان مواجه شدن بـدن بـا ارتعـاش و ترازهـاي متوسـط ارتعاش سبب ناراحتي شوند. تصوير ١ حـدو انـواع حالات مدلهاي تماس و ترازهاي متوسـط ارتعـاش بدن يا دست و بازو را در کار ايستاده و نشسته نشان مي دهد
عارضه سپيد انگشت که انگشت مردگي نيز خوانـده مي شود در اثر ارتعاش دست ها و بازوها پديد مي آيد.
نشانة اصلي اين عارضه کاهش ميزان جريان خود در انگشت ها است که سبب بـي رنـگ شـدن پوسـت مي شود در ايـن عارضـه ، انگشـت دچـار سـردي و بي حسي مي شود که اين حالت مي تـوان بـه از بـين رفتن نسوج نوک انگشت منجر شود اين عارضـه در اثر سرما و خيم تر مي شـود پيشـرفت ايـن عارضـه بستگي زيادي به مدت زمان تماس و ميزان متوسـط ارتعاش دارد. تصوير(٢) حدود حالات تماس با ميزان متوسطي از ارتعاش را نشان مي دهد.
٣-٢. روشنايي
شدت نور (يا ميزان نوري که بر روي سـطح کار مي تابد) در مواردي که کارهاي بصـري بايـد بـه سرعت و با دقت و سهولت انجـام گيرنـد، بايـد بـه اندازه کافي زياد باشد.جداي از شدت نـور، اخـتلاف روشنايي در ميـدان ديـد نيـز بسـيار مهـم اسـت .
روشنايي مقدار نوري است که از سطح شـي ء مـورد مشاهده در ميدان ديد يک نفر به چشـم بازتابيـده مي شود.شدت نور بر حسب لوکس و درخشـش نـور نيز بر حسب کانـدلا بـر متـر مربـع (cdm٢) بيـان مي شوند.
جهت تعيين مقدار نوري که بايد از محيط اطراف بـر روي سطح کار تابيده شود تشـخيص اخـتلاف بـين ميزان نور موضعي و نور طبيعي مورد نياز جهت انجام کار و نور مخصوص، بسيار مهم است .بسته به نوع کار شدت نور را بين ١٠ تا ٢٠٠ لـوکس انتخـاب کـرد.در مکانهايي مانند راهروهاي ساختمانهاي عمومي که مشاهده اشياء اجسام اهميت چنـداني نـدارد يـا در انبارهايي که خواندن نوشته ها در آنها الزامي نيست ، شدت نور در حدود ١٠ تـا ٢٠٠ لـوکس کـافي اسـت .
حداقل نور مورد نياز براي تشخيص اشـياء برابـر ١٠ لوکس است . براي خواندن تابلوهاي اعلانات و مـوارد مشابه و يا براي جلوگيري از ايجاد اختلاف زياد بـين درخشش نور در محوطـه هـاي اطـراف بـه شـدت روشنايي بيشتري نياز است اين امر تطابق سريع تـر چشم هاي فرد را در زمان جابـه جـا شـدن وي بـين محوطه هاي مختلف ، مانند زمان راننـدگي در تونـل ، ميسر مي سازد. [٥] اگر اخـتلاف درخشـش بـين دو محيط خيلي زياد باشد، تطابق چشم بين آنها، مـدت نسبتاَ زيادي طول مي کشد.شدت نور لازم براي انجام کارهاي عادي بين ٢٠٠ تا ٨٠٠ لـوکس اسـت وجـود اختلافات خيلـي زيـاد در درخشـش بـين اشـياء و سطوح موجود در حوزة ديد بسيار نـامطلوب اسـت .
اين اختلافات ممکن است در اثر بازتاب نـور خيـره کننده و سايه ها پديد آيند. جدول (٢) مثالهايي در مورد اختلاف درخشش در افراد را نشان مـي دهـد (مقادير اين جدول بر حسب نسبت روشـنايي بيـان مي شود که عبارت است از ميـزان درخشـش يکـي شــي ء کــه بــر ميــزان نــور ديگــري تقســيم مي شود.)اختلاف بين منطقه انجـام کـار و محوطـة مجاور آن و مناطق اطراف را محدود کنيد[٢]
روشنايي بيشتر از ١٠ بيش از حد معمـول محسـوب مي شود.منابع نور نسبت به محل انجام کار بايـد بـه صورتي قرار گيرند که از بازتاب نور و يا ايجاد سـايه جلوگيري شود. تصـوير (٣) بهتـرين مکـان جهـت استقرار منـابع روشـنايي در محـيط کـار را نشـان مي دهد در محيط هاي کار با کامپيوتر نيز بايد جهـت جلوگيري از بازتاب نور در صفحة رايانه دقت بسياري به عمل آيد. [٢]
