بخشی از مقاله
بررسي وضعيت زيستي دو گونه لاکپشت در خطر انقراض ايران ، لاک پشت فراتي (Refetus euphraticus) و لاکپشت منقار عقابي (Eretmochelys imbricata)
چکيده
بطور کلي ۱۰ گونه لاکپشت در ايران وجود دارند که پنج گونه از آن ها خشکي زي (غيردريايي ) و پنج گونه از آن ها دريايي محسوب مي شوند. لاکپشت لاک نرم فراتي با نام علمي Refetus euphraticus تنها لاکپشت لاک نرم ايران است .
لاک پشتي اين لاک پشت ها پوشيده از پوستي ضخيم ، نرم و بيضي شکل است . داراي گردن دراز و انعطاف پذيري بوده و سر تقريبا پهني دارد. اين جانور در دجله و فرات (جنوب ترکيه )، شمال شرقي سوريه و عراق پراکنده است . اين لاکپشت در ايران فقط در استان خوزستان در حوضه ي رود کارون و جراحي ديده مي شود. با توجه به پراکنش اين گونه در ناحيه گرم و مرطوب از ايران ، که دماي هوا در زمستان با کاهش شديدي همراه نيست ، و بالطبع لاکپشت اين استان نيز رفتار زمستان خوابي از خود نشان نمي دهد. اين جانور نوعي جانور همه چيز خوار است . متاسفانه امروزه لاکپشت فراتي در معرض خطر و انقراض قرار دارد. در مجموع ، تخريب زيست گاه ، رهاسازي آلاينده هاي مختلف به زيستگاه و صيد، همه دست به دست هم داده و اين گونه را تا مرز سراشيبي انقراض پيش برده اند. گونه ي ديگر مورد مطالعه در اين مقاله ، لاکپشت منقار عقابي با نام علمي Eretmochelys imbricata و جزو لاکپشت هاي دريايي مي باشد. اين جانور در سال هاي اول زندگي همه چيزخوار است ولي پس از اين دوره فقط از اسفنج ها (تنها گونه هاي معدودي از آن ها) تغذيه مي نمايد. اين جانور عادت به مهاجرت دارد و در برخي موارد فاصله بين مناطق تغذيه اي و لان سازي آن به صدها و گاه هزاران کيلومتر مي رسد.
زيست گاه هاي لانه گزيني لاکپشت هاي منقار عقابي درايران ، سواحل استان هاي جنوبي بوشهر، هرمزگان و سيستان و بلوچستان است . در يک مطالعه تنوع ژنتيکي اين جانور در جزاير خليج فارس با استفاده از ژنوم ميتوکندريايي (ناحيه -D loop ميتوکندريايي ) مورد بررسي قرار گرفته و نتايج نشان داد که تنوع لاک پشت هاي منقار عقابي در جزيره قشم نسبت به جزيره کيش بيش تر برآورد گرديد. در مجموع تنوع هاپلوتيپي حدود ۰.۶۹ محاسبه گرديد که نمايش دهنده تنوع ژنتيکي اندک در اين ناحيه است و بنابراين عوامل تهديد کننده ي زندگي اين جانور توسط دخالت هاي انساني از عوامل اصلي اين کاهش تنوع ژنتيکي بشمار مي رود. هم چنين نتايج نشان داد که لاک پشت هاي خليج فارس از اقيانوس آرام و درياي عمان به اين ناحيه مهاجرت نموده اند و داراي قرابت ژنتيکي زيادي با يک ديگر مي باشند. هم چنين لاکپشت هاي منقار عقابي که در خليج فارس تخم گذاري مي نمايند از وزن متوسط و طول کم تري نسبت به متوسط جهاني برخوردارند و هم چنين تعداد تخم کم تري نيز مي گذارند. اين گونه نه تنها در ايران بلکه در کل جهان در معرض نابودي بوده و به همين جهت در ليست قرمز سازمان جهاني حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي (IUCN) قرار گرفته است . بنابراين حفاظت از اين دو گونه از مسايل اساسي در کشور مي باشد که بايستي از انقراض آن ها جلوگيري شود.
کلمات کليدي : لاکپشت فراتي (Refetus euphraticus)، لاکپشت منقار عقابي (Eretmochelys imbricata)، انقراض ، IUCN، وضعيت زيستي .
مقدمه
در حالت کلي لاکپشت ها به ۳ گروه تقسيم مي شوند که شامل لاکپشت هاي دريايي (Turtules)، لاک پشت هاي خشکي (Tortoise) و لاک پشت هاي آب شيرين (Terrapin) مي باشند (۵). لاکپشت ها در سلسل ي جانوران ۱، شاخه ي طنابدارن ۲، زيرشاخه ي مهره داران ۳، رده ي خزندگان ۴، زيررده ي آناپسيده ۵ و راسته تستودين ها۶ مي باشند
(۱۲). اين جانوران احتمالا از يک دودمان اوليه آناپسيدي و گروهي بنام پروکولوفونيدها در اواخر پرمين جدا شده اما فسيل خود لاک پشت ها را تا ژوراسيک فوقاني يعني ۲۰۰ ميليون سال قبل نمي توان يافت . از ترياس تا کنون اين جانورا تغيير ظاهري چنداني نداشته اند (۱۲). بطور کلي ۱۰ گونه لاکپشت در ايران وجود دارند که پنج گونه از آن ها خشکي زي (غيردريايي ) و پنج گونه از آن ها دريايي محسوب مي شوند. لاک پشت هاي ايران در مجموع متعلق به خانواد هاي Ermydidae،Trionychidae ، Testudinidae،Cheloniidae و Dermochelyidae مي باشند (۱۳). در اين مقاله در مورد وضعيت زيستي دو گونه لاکپشت مهم و در خطر انقراض ايران به يعني لاکپشت لاک نرم فراتي (Refetus euphraticus) و لاکپشت منقار عقابي (Eretmochelys imbricata) به مطالعه خواهيم پرداخت . باشد که اين مطالعات قدمي هر چند کوچک در جهت حفظ اين گونه هاي جانوري ارزشمند باشد.
لاکپشت لاک نرم فراتي (Refetus euphraticus)
لاکپشت لاک نرم فراتي با نام علمي Refetus euphraticus تنها لاکپشت لاک نرم ايران است . اين جانور جزو لاکپشت هاي غيردريايي ايران محسوب مي گردد. لاکپشت فراتي متعلق به راسته Testudines و خانواد ي Trionychidae (لاک پشت هاي سه چنگالي ) مي باشد (شکل -۱). اين جانور در دجله و فرات (جنوب ترکيه )، شمال شرقي سوريه و عراق پراکنده است . اين لاکپشت در ايران فقط در استان خوزستان در حوضه ي رود کارون و جراحي ديده مي شود.
اين لاک پشت در انشعاب هاي فرعي دائمي يا موقت رودها، درياچه ها و قسمت هايي با جريان آرام آب در رودها، برکه ها، مرداب ها، انواع درياچ هاي کوچک و بزرگ آب شيرين فصلي دائمي و جويبارها و کانال هاي آبياري زندگي مي کند. اين جانور بدان جهت که داراي شکلي خاص و لاکي نرم است و بدان جهت با ديگر لاکپشت هاي ايران بسيار متفاوت مي باشد (۱).
لاک پشتي اين لاک پشت ها پوشيده از پوستي ضخيم ، نرم و بيضي شکل است . داراي گردن دراز و انعطاف پذيري بوده و سر تقريبا پهني دارد. اين جانور داراي خرطوم نرمي مي باشد که در راس آن سوراخ هاي بيني قرار گرفته و اين امکان را براي جانور فرآهم مي آورند که بدون بالا آمدن از کف آب ، از هواي سطح آب اکسيژن لازم جهت تنفس را بدست آورند.
لاک پشت هاي فراتي داراي گردني مي باشند که نسبت به اندازه بدنشان دراز بوده و زماني که بدنشان در زير گِل يا شن بستر آب قرار دارد، مي توانند سر خود را براحتي حرکت داده و مواظب اطراف باشند. دست ها و پاهاي اين جانوران داراي سه چنگال قوي و پرده دار هستند. در لاک پشت هاي بالغ پوستي برنگ سبز تيره يا قهو اي مايل به سبز يا قهوه اي روشن لاک را مي پوشاند و در لاکپشت هاي جوان لاکي روشن تر با خال ها و لک هاي سياه و سفيد وجود دارد (۱).
در يک مطالعه توسط يوسفي سياهکلرودي و ايزديان در سال ۱۳۸۷، مطالع اي در رابطه با وضعيت زيستي لاکپشت فراتي خوزستان بعمل آمد. به همين جهت تعداد ۳۲ نمونه لاکپشت از زيست گاه هاي مختلف اين جانور در استان خوزستان جمع آوري و مورد مطالعات زيستي و مورفومتريک قرار گرفت . آماره هاي بيومتريک اين جانور در استان خوزستان در جدول -۱ آمده است . لازم بذکر است که هيچ گونه تفاوت معني داري در صفات مورد مطالعه در جدول -۱ در بين دو جنس نر و ماده مشاهده نشده است .
شکل -۱: نمايي از لاک پشت فراتي (Refetus euphraticus) در رودخانه گرگر استان خوزستان (محل مشاهده بيشترين تعداد لاک پشت فراتي ) (يوسفي سياهکلرودي و ايزديان ، ۱۳۸۷).
جدول -۱: آمار توصيفي براي نشان دادن خلاصه داده ها در لاک پشت فراتي (يوسفي سياهکلرودي و ايزديان ، ۱۳۸۷).
در تحقيق حاضر، در فصل جفت گيري لاکپشت هاي فراتي ماده اي ديده و حتي صيد شدند که زخم ها و جراحاتي روي بدن آن ها وجود داشت که همگي زخم هايي تازه بودند و مشخص بود که در فاصل ي زماني کمي ايجاد شده بودند.
علت اين امر مي تواند انجام جفت گيري باشد، زيرا در حين جفت گيري ، جنس نر از پشت جنس ماده بالا رفته و از پنجه هاي چنگال مانند جلويي براي گرفتن لبه داخلي لاک ماده استفاده مي کند که اين کار باعث زخمي شدن لاک پشت هاي ماده مي شود (۲). اين جانور در اوسط بهار تخم گذاري نموده و داراي لقاح داخلي است (۱).
طبق مطالعات Taskavak طي سال هاي ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۸، اين گونه در کشور ترکيه داراي رفتار زمستان خوابي است (۳)؛ ولي بررسي هاي به عمل آمده در اين تحقيق ، مشخص کرد که لاکپشت فراتي در ايران داراي رفتار زمستان خوابي نبوده و در تمام طول سال داراي فعاليت مي باشد. باتوجه به اين که کشور ترکيه در عرض هاي جغرافيايي بالاتر و محيط سردتر است رفتار زمستان خوابي لاک پشت ها در اين کشور قابل توجيه بوده اين در حالي است که پراکنش لاکپشت هاي فراتي در ايران در استان خوزستان است که ناحيه اي با اقليم بسيار گرم بوده و دماي هوا در زمستان با کاهش شديدي همراه نيست ، و بالطبع لاک پشت اين استان نيز رفتار زمستان خوابي از خود نشان نمي دهد (۲).
اين جانور نوعي جانور همه چيزخوار بوده و از ماهي ، جگر مرغ ، غذاي آماده ي گربه ، بي مهرگان ، گوشت قورباغ هاي نارس ، گوشت ، قلب و کبد ريزشده ، موش هاي سفيد زنده و مواد گياهي مانند هندوانه ، خيار، گوجه فرنگي ، پرتقال و موز و حتي لاشه ي مرغ نيز تغذيه مي نمايد (۲و۳).
متاسفانه برآورد دقيقي از تعداد لاکپشت فراتي در دست نيست . فهرست سرخ اتحاديه بين المللي حفاظت از طبيعت در مورد بيش تر گونه هاي در معرض خطر انقراض برآوردي از تعداد آنها ارائه کرده است اما به دليل شرايط زيستي اين گونه و نبود اطلاعات ، برآوردي از تعداد آن در کل محدوده پراکنش وجود ندارد (۴).
متاسفانه امروزه لاکپشت فراتي در معرض خطر و انقراض قرار دارد. اصلي ترين خطري که اين جانوران را تهديد مي کند از بين رفتن محل زندگي آن هاست . آلودگي آب ها در وهله اول بر آبزيان منطقه اثر مي گذارد. دليل ديگر کشته شدن لاک پشت ها
